تعامل همسران در درآمد و هزینه های خانواده

مشاجره بر سر هزینه های خانواده را می توان همواره پای ثابت اختلافات میان همسران دانست. در آیین اسلام، تامین هزینه های زندگی بر عهده مردان است و زنان در این موضوع وظیفه ای ندارند؛ اما در این میان بانوان در خرج کردن دستی گشاده دارند و از طرفی برای مردان، حاصل دست رنج خویش را چنین در معرض هزینه کرد دیدن، به سبب سختی فراهم آوردن هزینه ها مورد قبول نیست.

چون از سویی بانوان خصلت گشاده دستی را از همسران خود انتظار دارند و از سوی دیگر مردان مشاهده صفت امساک را بر زنانشان خوشایندتر می دانند، ستیز این دو خواسته می تواند شهد شیرین زندگی مشترک را بر کام زوجین تلخ کند.

در رهنمودهای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) نکاتی نهفته است که با تمسک به آنها می توان به راهبرد مناسب تعامل با مسئله هزینه های خانواده رسید و زندگی مشترک را از آسیب های آن رهاند. در ادامه به بررسی این نکات خواهیم پرداخت:

توصیه هایی به مردان در هزینه های خانواده

از آنجا که تحصیل درآمد و هزینه های خانواده در منزل می تواند سختی هایی برای مردان داشته باشد، بخش مهمی از توصیه ها در راستای ایجاد انگیزه به جهت تلاش برای تامین هزینه های خانواده صورت پذیرفته است:

سخن از پاداش پرداخت هزینه های خانواده

در منابع اسلامی تلاش مرد برای تامین هزینه های خانواده اش ستوده شده است و روایات فراوانی، مردان را به کوشش برای این امر مهم تشویق می کنند. به پاسداشت تلاش مردان برای تامین هزینه های خانواده، از پاداش اخروی آن در روایات فراوانی، سخن به میان آمده است. قرار دادن ثواب نفقه، هم راستای پاداش صدقه و همسنگ دانستن این تلاش با جهاد در راه خدا، نمونه هایی از این پاداش اخروی معرفی شده اند.[۱]

سخن از ارزش نفقه بر خانواده چنان است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این پول را در زمره برترین خرج ها دانسته است؛[۲] به گونه ای که به جبران آن چندصد برابر پاداش به مرد عطا خواهد شد.[۳] همچنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مردی را که در راه تامین هزینه های خانواده خود از راه حلال تلاش می کند، به همراهی با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مومنان در قیامت بشارت داده است.[۴]

امام علی (علیه السلام) نیز نوید می دهد: هر کس برای خانواده خود در طلب روزی حلال برآید، با چهره ای چونان ماه شب چهاردهم از قبر برانگیخته شود.[۵] در تکمیل این توصیه های گفتاری، رفتار عملی این بزرگان دین نیز بر تکریم تلاش مردان بر تامین هزینه های زندگی بوده است.

آورده اند: چون سعد انصاری به هنگام بازگشت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از غزوه تبوک، برای استقبال دست در دست حضرت نهاد، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: چرا دستانت چنین پینه بسته است؟ سعد در پاسخ گفت: ای پیامبرخدا (ص) طناب می کشم و بیل میزنم تا خرجی خانواده ام را فراهم آورم.

در این هنگام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با بوسه زدن بر دستان سعد فرمود: این دستی است که آتش بدان نمی رسد.[۶] فردی امام باقر (علیه السلام) را در حالی که در گرمای سوزان حجاز در حال تلاش برای کسب روزی برآمده بود، مشاهده کرد. او با خود اندیشید که باید امام را نصیحت کرد.

از این رو با این فکر نزد امام رفت و با حالتی پرخاشگرانه گفت: « بزرگی از بزرگان قریش در چنین ساعتی و با چنین حالی در پی دنیا! اگر با این حال اجلت فرارسد، چه می کنی؟» امام باقر (علیه السلام) فرمود: اگر در چنین حالی باشم و مرگم فرارسد، در حال طاعتی از طاعات خداوند فرارسیده است؛ چون با این کار می خواهم خودم و خانواده ام را از نیازمند شدن به تو و مردم حفظ کنم».[۷]

امام سجاد (علیه السلام) در اشاره به سیره رفتاری خود در این امر فرمود: «اینکه با چند درهم به بازار بروم تا با آن برای خانواده ام که هوس گوشت کرده اند، گوشت تهیه کنم، نزد من محبوب تر از آن است که بنده ای را آزاد کنم».[۸]

نهی از سربار بودن بر خانواده

گاه مردانی هستند که نه تنها بار زندگی را بر دوش نمی کشند، بلکه خود باری بر دوش خانواده می شوند و سایر افراد خانواده هستند که هزینه های وی را نیز تامین می کنند؛ معصومان (علیهم السلام) این رفتار را نکوهش کرده اند.

امام صادق (علیه السلام) به یکی از یاران خود نوشت: در تامین معاشت تنبلی نکن که باری بر دوش دیگری یا خانواده ات باشی.[۹] ایشان همچنین به یکی دیگر از یاران به نام معاذ[۱۰] فرمود: برای خانواده ات تلاش کن. مبادا آنان بر تو کار و تلاش کنند.[۱۱]

در این خبرها رهاندن خود از زیر بار مسئولیت تامین هزینه های خانواده و قراردادن آن بر عهده دیگری _ هرچند آن دیگری در شمار اهل خانه به حساب آید _ عملی ناپسند شمرده شده است و رهپویان راه معصومان (علیهم السلام) را متصف بودن به این صفت، امری شایسته نیست.

گشاده دستی در هزینه های خانواده

یکی از خصلت هایی که مردان بدان ستوده شده اند، گشاده دستی بر خانواده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «هر گاه خداوند یکی از شما را نعمتی ارزانی داشت، باید از خود و خانواده اش آغاز کند».[۱۲] امام علی (علیه السلام) گشاده دستی بر خانواده را از نیک خویی مرد برشمرده است.[۱۳] و امام سجاد (علیه السلام) خشنودترین مردمان نزد خداوند را کسی می داند که خانواده خود را بیشتر در رفاه قرار داده باشد.[۱۴]

امام کاظم (علیه السلام)، خانواده مرد را در حکم اسیرانی دانسته که چشم به عطای او دارند؛ از اینرو می فرماید: هر که خداوند به او نعمتی داد، باید خانواده اش را در گشایش قرار دهد؛ زیرا اگر چنین نکند، به زودی آن نعمت از کف او بیرون خواهد شد.[۱۵]

امام رضا (علیه السلام) توسعه دادن بر رفاه خانواده را برای فرد توانگر واجب می شمارد.[۱۶] روایت ها سخن از آن دارند که چون گشایشی در نعمت و کسب درآمد بر مردان پدید آید، خداوند دوست می دارد آثار این گشایش رزق را در زندگی خانوادگی او مشاهده کند.

زیرا چشم اهل خانه بر دستان مرد است و آنان نیز به بهره گرفتن از اسباب آسایشی که خداوند بر مردشان ارزانی داشته، چشم امید دارند و نشاید که خدای ناکرده بر اثر تنگ گرفتن بر اهل، منزل آنان به حالتی دچار شوند که آرزوی مرگ مرد را در سر بپرورانند تا بدین صورت به آن نعمت ها دست یابند. نکته ای پند آموز که در رهنمودهای امام رضا (علیه السلام) نیز بدان اشاره شده است.[۱۷]

رهنمودهایی برای بانوان در هزینه های خانواده

با آنکه تامین هزینه های زندگی در اسلام بر دوش مردان نهاده شده است، به این معنا نیست که بانوان هیچ مسئولیتی در اقتصاد خانواده نداشته باشند؛ بلکه در سخنان و مواجهه های معصومان (علیهم السلام) با این مسئله، بانوان نیز به نکاتی سفارش شده اند.

مقدم داشتن همسر در کمک مالی

در صورت تنگ دستی مرد و کفاف ندادن حاصل دسترنج او بر گذران امور زندگی، آن هنگام که زن گشاده دست است، بر او شایسته است به هنگام قصد انجام عمل خیر، همسر خود را بر دیگر مردمان مقدم بدارد و در سامان یابی زندگی او بکوشد. در این صورت افزون بر آنکه زندگی مشترک ایشان قوام می یابد، خداوند نیز اموالی را که او بر همسر هزینه می کند، همسنگ صدقه بر دیگران پاداش خواهد داد.

در نمونه تاریخی، زینب همسر عبدالله بن مسعود[۱۸] از تمکن مالی برخوردار بود و همسرش در آن زمان به دلیل تنگ دستی به سختی روزگار می گذراند. زینب با حضور نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از حکم صدقه دادن خود بر همسرش پرسید که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در پاسخ گفت: تو را اجری برای صدقه دادن و اجری برای قرابت خانوادگی خواهد بود.[۱۹]

در تنگنا قرار ندادن مردان در هزینه های خانواده

گاه ممکن است مرد با وجود تلاش در تامین هزینه های خانواده، دچار سختی شود. در چنین حالتی بر بانوان است که با همدلی، تلاش شوی خویش را ارج نهند و با همراهی در صدد برآیند تا از میزان هزینه های زندگی کاسته شود و باری از دوش همسرانشان برداشته گردد؛ نه اینکه با بهانه جویی و زیادت طلبی، باری بر دوش ایشان بیفزایند.

پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در رهنمودی به این دسته از زنان ناسازگار می فرماید: هر زنی که مراعات حال شویش را نکند و او را بر چیزی که بر آن قادر نیست و توانایی انجام آن را ندارد، وا دارد، خداوند هیچ عمل نیکی را از او نمی پذیرد و خداوند را در حالی ملاقات می کند که بر او خشمگین است.[۲۰]

در نمونه عملی این رفتار می توان به زندگی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و امام علی (علیه السلام) اشاره کرد. در شرایط دشوار اقتصادی سال های عصر نبوی حضور در مدینه، روزی امام علی (علیه السلام) از نبود آذوقه در منزل آگاهی یافت و از همسرش پرسید: چرا مرا آگاه نکردی تا طعامی فراهم آورم؟ حضرت فاطمه (سلام الله علیها) پاسخ داد: از خداوند شرم کردم از شما چیزی طلب کنم و شما شرایط فراهم کردن آن را نداشته باشید.[۲۱]

توصیه ای مشترک؛ رعایت توازن در درآمد و هزینه های خانواده

در کنار سفارش مردان به تلاش برای کسب روزی حلال و گشاده دستی بر خانواده و پرهیز کردن بانوان در زیادت طلبی از مردان، سخن از توازن درآمد و هزینه های خانواده، راهکاری است که هم مرد و هم زن می توانند با کاربست آن در زندگی مشترک از دچار شدن زندگی خود به بسیاری از آسیب های اقتصادی و پیامدهای چالشی آن پیشگیری کنند.

اینکه امام علی (علیه السلام) چشیدن حقیقت ایمان[۲۲] و تکمیل کمالات[۲۳] را و امام صادق (علیه السلام) به صلاح آمدن کار مومن را در گرو اموری از جمله حسن تقدیر معاش دانسته،[۲۴] می تواند نشان از جایگاه والای میانه روی در معاش در سامان یابی زندگی مومنان داشته باشد.

در بررسی رهنمودهای معصومان (علیهم السلام) در این باب می توان برنامه ای همه سونگر ترسیم کرد؛ بدان گونه که از سویی مردان به تلاش بیشتر برای تامین هزینه های زندگی توصیه می شوند، بر عرق جبین و کد یمین ایشان قدر نهاده می شود تا تشویق شوند بدون منت نهادن دسترنج خویش را بر همسرانشان ارزانی دارند.

از سوی دیگر بانوان توصیه می شوند در صورت توان و تمکن مالی از یاری رسانی به مرد خانه خودداری نکنند و بر این نکته مراقبت نمایند که مردشان بر اثر درخواست های آنان به تنگنا نیفتد. در نهایت نیز هم مرد و هم زن به رعایت میانه ورزی در مخارج منزل سفارش می شوند. آنجا که توان مالی اقتضا دارد بر رفاه زندگی بیفزایند و چون روزگار بر ایشان سخت گرفت، با تقدیر در معیشت، زندگی خود را از بحران روی داده به سلامت عبور دهند.

نتیجه گیری

جایگاه تلاش برای کسب روزی حلال در راستای تامین معاش و هزینه های خانواده در منظومه تفکر دینی قابل مشاهد است. سخن از پاداش های اخروی چنان است که مرد سختی های فرا روی این کوشش را بر خود هموار می کند و نه تنها از این بابت سرزنشی را متوجه اهل خود نمی کند، بلکه خویش را بسان مجاهدی در راه خدا می داند که اجر معنوی تلاشش بر خدا خواهد بود؛

از طرفی به زنان نیز توصیه شده است با درخواست های زیاد خود مردان را در تنگنا قرار نداده و در صورت توانایی مالی در هزینه های خانواده مشارکت داشته باشند.

پی نوشت ها

[۱] . محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۹، ص ۵۶۶. صدوق؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۶۸.

[۲] . احمد بن حنبل؛ مسند احمد؛ ج ۵ ص ۲۷۷. مسلم نیشابوری؛ صحیح مسلم؛ ج ۳، ص ۷۸. ابن ماجه؛ سنن ابن ماجه؛ ج ۲، ص ۹۲۲.

[۳] . حسن بن فضل طبرسی؛ مکارم الاخلاق؛ ص۲۱۶.

[۴] . خطیب بغدادی؛ تاریخ بغداد؛ ج۸، ص ۱۶۴.

[۵] . زید بن علی؛ مسند زید بن علی؛ ص ۲۵۵. ابن ابی شیبه؛ المصنف؛ ج ۵، ص ۲۵۸. اسحاق بن راهویه مسند ابن راهویه؛ ج ۱، ص ۳۵۳.

[۶] . ر.ک خطیب بغدادی؛ تاریخ بغداد؛ ج ۷، ص ۳۴۳ _۳۵۴. ابن اثیر؛ اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۸۵ _۱۸۶.

[۷] . محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۹، ص۵۲۸ _ ۵۳۰. قاضی نعمان، شرح الاخبار؛ ج ۳، ص ۲۸۲_ ۲۸۳. مفید؛ الارشاد ج۲، ص۱۶۱_۱۶۲.

[۸] . محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۷، ص۲۳۴.

[۹] . همان، ج ۹، ص ۵۶۲.

[۱۰] . او را معاذ بن کثیر کیسه فروش خوانده اند (احمد بن محمد برقی؛ رجال البرقی؛ ص ۴۶ سید ابوالقاسم خویی؛ عجم الرجال الحدیث؛ ج ۱۹، صص ۲، ۴ و ۲۰۵).

[۱۱] . محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافى؛ ج ۱۰، ص ۱۰_۱۱. محمد بن حسن طوسى؛ تهذیب الاحکام؛ ج، ۷ ص ٢-٣ .

[۱۲] . احمد بن حنبل؛ مسند احمد؛ ج ۵ ص ۸۶. مسلم نیشابوری؛ صحیح مسلم؛ ج ۶، ص ۴.

[۱۳] . ورام بن ابی فراس؛ تنبیه الخواطر؛ ج۱، ص۹۰.

[۱۴]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافى؛ ج ۷، ص۲۳۰. صدوق؛ من لا یحضره الفقیه؛ ج ۴، ص۴۰۸.

[۱۵] . صدوق، من لا یحضره الفقیه؛ ج ۴، ص .۴۰۲ همو، الامالى، ص ۴۴۲. فتال نیشابوری؛ روضه الواعظین؛ ج ۲، ص۳۷۱.

[۱۶]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۷، ص ۲۳۳. ابن شعبه؛ تحف العقول؛ ص ۴۴۲.

[۱۷]. محمد بن یعقوب کلیینی؛ الکافی؛ ج ۷، ص۲۳۱_ ۲۳۲. صدوق؛ من لا یحضره الفقیه؛ ج ۲، ص۶۸.

[۱۸] . زینب دختر عبدالله بن معاویه (ابی معاویه) و از ثقفیان شمرده شده است. وی همسر عبدالله بن مسعود و در شمار صحابیان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است (ابن سعد، الطبقات الکبرى؛ ج۸، ص۲۲۶. ابن عبدالبر؛ الاستیعاب؛ ج ۴، ص ۱۸۵۶).

[۱۹] . اسحاق بن راهویه، ابن حبان؛ صحیح ابن حبان؛ ج ۱۰، ص ۵۸_۵۹. احمد بن على جصاص؛ احکام القرآن؛ ج ۴، ؛ مسند ابن راهویه؛ ج ۵، ص ۲۵۲. ابن ماجه؛ سنن ابن ماجه؛ ج ۱، ص ۵۸۷. ص ۳۳۹. احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبرى؛ ج ۷، ص۲۹.

[۲۰]. صدوق؛ من لا یحضره الفقیه؛ ج ۴، ص ۱۶. همو، الامالی؛ ص ۴۳۰. حسن بن فضل طبرسی؛ مکارم الاخلاق؛ ص ۲۱۴ . ورام بن ابى فراس؛ تنبیه الخواطر؛ ج ۲، ص ۲۶۲.

[۲۱] . فرات کوفی؛ تفسیر فرات الکوفى؛ ص ۸۳. قاضی نعمان؛ شرح الاخبار؛ ج ۲، ص ۴۰۱. محمد بن حسن طوسی؛ الامالی؛ ص۶۱۶.

[۲۲] . عبدالله بن جعفر حمیری؛ قرب الاسناد ص ۹۵. احمد بن محمد برقی؛ المحاسن؛ ج ۱، ص ۵.

[۲۳] . قاضی نعمان؛ دعائم الاسلام؛ ج ۲، ص ۲۵۵.

[۲۴] . ابن شعبه؛ تحف العقول؛ ص ۳۵۸. صدوق؛ من لا یحضره الفقیه؛ ج ۳، ص۱۶۶.

منابع

• ابن اثیر، عزالدین علی بن محمد؛ اسدالغابه فی معرفه الصحابه؛ بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
• ابن حبان تمیمی بستی، محمد بن حبان؛ صحیح ابن حبان؛ بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.
• ابن سعد، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری؛ بیروت: دارالکتب العلمیه،۱۴۱۰ ق.
• ابن شعبه حران؛تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) ؛ قم موسسه النشر الاسلامی، ۱۳۶۳.
• ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله؛ الاستیعاب فی معرفه الاصحاب؛ بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
• ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی؛ سنن بن ماجه؛ بیروت: دارالفکر ، بی تا.
• احمد بن حنبل؛ مسند احمد؛ بیروت: دارصادر، بی تا.
• اسحاق بن راهویه؛ مسند ابن راهویه؛ المدینه المنوره: مکتبه الایمان، ۱۴۱۲ق.
• برقی، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن؛ قم: دارالکتب الاسلامیه،۱۳۷۱ق.
• برقی، احمد بن محمد بن خالد؛ رجال البرقی _ الطبقات؛ تهران: دانشگاه تهران: ۱۳۴۲.
• بیهقی، احمد بن حسین؛ السنن الکبری؛ بی جا، دارالفکر، بی تا.
• جصاص، احمد بن علی؛ الحکام القرآن؛ بیروت: دار الحیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
• خطیب بغدادی، احمد بن علی؛ تاریخ بغداد؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
• زید بن علی؛ مسند زید بن علی؛ بیروت: منشورات دارمکتبه الاحیاء، بی تا.
• صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ تهران: کتابچی،۱۳۷۶.
• صدوق، محمد بن علی؛ من لایحضره الفقیه؛ قم: موسسه النشر الاسلامی؛ ۱۴۱۳ق.
• طبرسی، حسن بن فضل؛ مکارم الاخلاق؛ قم: الشریف الرضی، ۱۳۷۰ش.
• طوسی، محمد بن حسن؛ تهذیب الاحکام؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• عبدالرزاق صنعانی؛ المصنف؛ تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی؛ هند: المجلس العلمی، بی تا.
• فتال نیشابوری، محمد بن حسن؛ روضه الواعظین و بصیره المتعظین, قم: رضی، ۱۳۷۵.
• فرات کوفی، فرات بن ابراهیم؛ تفسیر فرات الکوفی؛ تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰.
• قاضی نعمان، ابن حیون؛ دعائم الاسلام؛ قم: موسسه آل البیت (علیهم السلام)، ۱۳۸۵ق.
• قاضی نعمان، ابن حیون؛ شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار (علیهم السلام)، قم: جامه مدرسین،۱۴۰۹ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ قم: دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
• مسلم نیشابوری؛ صحیح مسلم؛ بیروت: دارالفکر، بی تا.
• مفید، محمد بن محمد؛ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباده؛ قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
• ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی؛ تنیبه الخواطر و نزهه النواظر المعروف بمجموعه ورام؛ قم: مکتبه الفقیه،۱۴۱۰ق.
• خویی، سید ابوالقاسم؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه؛ بی جا؛ بی نا، ۱۴۱۳ق.

برگرفته شده از کتاب شیوه مواجهه معصومان (علیهم السلام) با اختلاف همسران، حسین قاضی خانی؛ انتشار یافته توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (با دخل و تصرف).