بلوغ دختران

دوره بلوغ دخترها، دوره بسیار مهم و حساسى در زندگى شان به شمار مى‌رود. آنان با ورود به سن بلوغ، شاهد تغییرات زیادى در وضعیت ظاهرى، روانى و رفتارهاى اجتماعى خود مى‌باشند. این دوره، با پیدایش صفات ثانویه جنسى شروع مى‌شود و تا تکمیل بلوغ جسمانى ادامه مى‌یابد. در این دوره، تغییرات فیزیکى مهمى در بدن دخترها رخ مى‌دهد که منجر به ایجاد تغییرات بافت چربى در بدن،  رشد سریع استخوان ها، بلند شدن قد و بروز تغییرات جنسى – جسمى خواهد شد.

اهمیت شناخت بلوغ دختران و مسائل آنان

«بلوغ» یکى از حیاتى ترین مراحل زندگى انسان است. دوره ى بلوغ ویژه براى دختران دوره ى بسیار مهم و حساسى در زندگى به شمار مى رود. آنان با ورود به سن بلوغ شاهد تغییرات زیادى در وضعیت «ظاهرى»، «روانى» و «رفتارهاى اجتماعى» خود مى باشند.

این دوره با پیدایش صفات ثانویه جنسى شروع مى شود و تا تکمیل بلوغ جسمانى ادامه مى یابد. در این دوره تغییرات فیزیکى مهمى در بدن دخترها رخ مى دهد که منجر به ایجاد «تغییرات بافت چربى در بدن»، «رشد سریع استخوان ها»، «بلند شدن قد» و «بروز تغییرات جنسى جسمى» خواهد شد.

مراحل بلوغ دختران

بلوغ به چهار مرحله تقسیم مى شود:

مرحله قبل از بلوغ که بین ۱۰ تا ۱۲ سالگى قرار دارد. البته این امکان وجود دارد که «بلوغ جسمى» در این مرحله نیز اتفاق افتد.

مرحله ۱۳ تا ۱۴ سالگى که معمولا مرحله بلوغ جسمى است.

مرحله بعد از بلوغ یا مرحله اواسط نوجوانى که مرحله ۱۵ تا ۱۶ سالگى است.

مرحله ۱۷ تا ۱۹ سالگى که اواخر بلوغ و مرحله تکامل رشد جسمى است.

تغییرات جسمانى ناشى از بلوغ

بلوغ شامل یکسرى تغییرات متوالى است که در فاصله زمانى ۱۶ _ ۹ سالگى رخ مى‌دهند. چنانچه این تغییرات قبل از ۹ سالگى آغاز شوند،  تحت عنوان «بلوغ زودرس» و اگر بعد از ۱۶ سالگى شروع شوند، «بلوغ دیررس» نامیده مى‌شوند.

اولین نشانه بلوغ در یک دختر، رشد جوانه سینه اى است که بین سنین ۱۳ _ ۹ سالگى (به طور متوسط ۱۱ سالگى) شروع مى‌شود و تقریباً به طور همزمان با رشد موهاى زیر بغل و ناحیه شرمگاهى ظاهر مى‌شود.

برخى از دخترها شروع به عرق کردن مى‌کنند و هرچه بزرگتر مى‌شوند، بوى عرق آنها نیز فرق مى‌کند. معمولاً آخرین تغییرى که در سیر تکاملى بلوغ رخ مى‌دهد، «قاعدگى» یا «عادت ماهیانه»(menstruation) است که نشان مى‌دهد دختر به حداکثر رشد نوجوانى و بلوغ خود رسیده است.

مجموعه این تغییرات ناشى از ترشح هورمون استروژن تخمدان ها است که منجر به تخمک گذارى و خونریزى هاى ماهیانه مى‌شود.

تخمک گذارى معمولاً ۲ _ ۱ سال بعد از شروع قاعدگى ایجاد مى‌شود و دختر را براى ازدواج و حاملگى آماده مى‌کند. دستگاه تولید مثل در دخترها شامل، رحم (محلى که جنین در آن رشد مى‌کند)، مهبل (مجرایى که از رحم به خارج کشیده مى‌شود)، دهانه رحم (مجراى اتصالى از رحم به مهبل)، تخمدان ها ( اندام هایى که همه تخمک ها در آن نگهدارى مى‌شوند) و لوله فالوپ که از تخمدان ها تا رحم امتداد یافته‌اند، است.

در هر یک از تخمدان هاى بدن دختر تقریباً ۴۰۰۰۰۰ تخمک وجود دارد که از هنگام تولد دختر در تخمدان هاى کوچک او وجود دارند. هر تخمک به اندازه سر سوزن است و در زمان معینى از تخمدان و لوله هاى تخمدانى (فالوپ) حرکت مى‌کند و خود را به رحم مى‌رساند. با نزدیک شدن بلوغ، تخمدان ها با تاثیر گرفتن از هورمون هاى ترشح شده از مغز، شروع به فعالیت مى‌کنند.

نخستین نشانه فعالیت تخمدان ها این است که تقریباً هر ماه یکى از تخمک ها شروع به رشد،  بلوغ و حرکت به سوى رحم مى‌کند و پریودهاى ماهیانه آغاز مى‌شود. هم زمان با حرکت تخمک از تخمدان، رحم شروع به ساختن آسترى از بافت خونى تازه مى‌کند تا فضاى رحم را براى بارورى تخمک آماده سازد.

چنانچه عمل بارورى در این هنگام رخ ندهد، تخمک در رحم نمى‌ماند و به همراه آستر رحم (بافت خونى) از طریق دهانه رحم وارد مهبل مى‌شود و از بدن خارج مى‌گردد. حدود دو هفته بعد تخمک دیگرى به همین ترتیب از تخمدان دیگر آزاد مى‌شود و پس از طى همین سیکل،  مجدداً دفع مى‌شود. ریزش خون درون رحم حدود ۸ _ ۲ روز طول مى‌کشد که در خانم ها و دخترها متفاوت است.

مقدار آن به طور متوسط ۳۰ میلى متر (۶ _ ۴ قاشق غذاخورى) است. طول مدت پریود در دخترها (و البته در خانم ها) متغیر است و از ۲۲ روز تا ۳۵ روز طبیعى تلقى مى‌شود، ولى به طور متوسط این فاصله ۲۸ روز است.

نخستین پریودهاى ماهانه

سن شروع پریودهاى ماهیانه به طور دقیق قابل پیش بینى نیست،  اما در اغلب موارد، تابع الگوى خانوادگى است، یعنى اگر پریود مادر زود شروع شده باشد، این احتمال وجود دارد که فرزند دختر هم زود پریود شود. در صد سال گذشته، سن شروع پریود در دخترها کم شده است.

ممکن است این امر به دلیل تغذیه بهتر و سلامت جسمانى دخترها باشد. امروزه سن میانگین شروع پریودهاى ماهیانه حدود ۱۲ _ ۱۱ سالگى است. هنگامى که اولین پریودها آغاز مى‌شوند، ترشحات آن رنگ قرمز و روشن نیست، بلکه متمایل به قهوه اى و به مقدار کم است و غالباً منظم هم نیست.

براى بیشتر دخترها یکسال و یا حتى ۱۸ ماه طول مى‌کشد تا خون ریزى ماهیانه آنها مرتب شود. بیشتر دخترها در حین روزهاى پریودشان دچار دردهاى جسمانى مثل دل درد، سرگیجه، سردرد، کمر درد و… مى‌شوند. بیمارى هاى عمده این دوره عبارتند از: قاعدگى دردناک (دیس منوره)، سندرم پیش از قاعدگى (پى.ام.اس) و عدم قاعدگى (آمنوره).

قاعدگى دردناک

برخى از دخترها در طول روزهاى پریود خود دچار انقباض هاى دردناک عضلانى مى‌شوند که از حالات بسیار ضعیف تا شدیدترین حالت را دربرمى‌گیرد. علت این امر ترشح بیش از اندازه هورمون پروستاگلاندین است. این هورمون با ایجاد انقباض هاى منظم و قوى در رحم موجب بیرون راندن جنین از رحم، هنگام زایمان مى‌شود. براى تسکین این گونه دردها مى‌توان با تجویز پزشک قرص هاى مسکن (مثل ایبوبروفن و یا مفنامیک اسید) استفاده نمود.

سندرم پیش از قاعدگى

برخى از دخترها در روزهاى پریود خود، کج خلق،  افسرده، بى حال، عصبانى و بسیار حساس مى‌شوند. علت این امر بسیار پیچیده است؛ زیرا در روزهاى پریود چندین عضو بدن و هورمون هاى مختلف آن دچار تغییرات گوناگونى مى‌شوند. تقریباً نیمى از دخترهایى که احساس افسردگى مى‌کنند، دچار کمبود نسبى ویتامین B6 مى‌شوند که مى‌توان با مراجعه به پزشک علت دقیق و درمان آن را جویا شد.

تاخیر در قاعدگى

عدم وقوع قاعدگى اگر به دلیل حاملگى نباشد، معمولاً ناشى از بیمارى هاى دستگاه سوخت و ساز بدن، ناهنجارى هاى کروموزومى، کم اشتهایى و یا بى اشتهایى مرضى است. پریود نشدن تا ۱۴ سالگى (و حتى تا ۱۷ سالگى) طبیعى است، اما در غیر این صورت باید به پزشک متخصص مراجعه نمود.

راهنمایى هاى والدین

والدین و به ویژه مادران مى‌توانند با رفتارها و عکس العمل هاى معقول و درستى که در زمینه بلوغ دختران شان از خود نشان مى‌دهند، شروع پریودهاى ماهیانه را براى آنان یک فرآیند طبیعى و ارزشمند تلقى کنند و آن را نشانه سلامت جسمانى آنان بدانند. دادن آگاهى هاى لازم درباره تحولات دوران بلوغ به دخترها موجب آرامش و امنیت خاطر آنان مى‌شود.

بدیهى است شروع عادت ماهیانه براى هر دخترى تجربه اى منحصر به فرد است، ولى داشتن اطلاعات و پیش زمینه هاى ذهنى مى‌تواند از اضطرار، تشویش و نگرانى آنان بکاهد. آغاز پریود هاى ماهیانه نشانه بالغ شدن دخترها است،  یعنى آنان به لحاظ جسمانى توانایى بارورى و صاحب فرزندشدن را پیدا مى‌کنند. پس باید شاد باشند و این رویداد را با ارزش بدانند.

تردیدى نیست که پریودهاى ماهیانه بخشى منظم از زندگى دخترها (و البته خانم ها) است و باید براى آن اهمیت قائل شد؛  زیرا که نشانه کارکرد صحیح اندام هاى درونى بدن است. این موضوع که برخى دخترها برداشت هاى متناقض و گاه منفى درباره پریودهاى ماهیانه خود دارند،  ناشى از باورها و تفکرات قدیمى است؛ زیرا در گذشته زمانى که خانمى پریود مى‌شد، یک هفته او را از جمع خانواده و دوستان کنار مى‌گذاشتند.

براى دخترهاى نوبالغ، صحبت کردن با مادر، خواهر و یا دوستى که چند سال بزرگتر باشد، مى‌تواند مفید و با ارزش باشد؛ زیرا احساس خواهد کرد که در جهان فردى متمایز از دیگران نیست. آنها هرچه بیشتر با اینگونه تجربه ها آشنا شوند، بهتر مى‌فهمند که احساسات، افکار و عواطف آنها مى‌تواند تا چه حد شبیه به یکدیگر باشد.

بهداشت جسمى در بلوغ دختران

توجه به نظافت پوست موجب «زیبایى»، «شادابى»، «تنفس پوستى» و از «بین رفتن بوى بدن» مى شود. شست و شو با آب ولرم و صابون سبب پاکیزگى پوست مى شود. در این دوره غدد عرق، ماده چربى با بوى بد ترشح مى کنند که سبب بد بو شدن بدن مى شود. شست و شوى بدن و استحمام علاوه بر تمیزى و نشاط و شادابى نوجوان، سبب از بین رفتن بوى بد بدن نیز مى شود. بنابراین بهترین و مهمترین وسیله نظافت پوست «حمام کردن» و شستن تمام بدن بوسیله آب گرم و صابون است.

استحمام مرتب براى سلامتى دختران نوجوان لازم است. استحمام روزانه در دوران عادت ماهانه نیز ضرورى است. البته توصیه مى شود از حمام کردن در وان خوددارى شود. دردهاى دوران عادت ماهانه اغلب به دلیل انقباضات عضلانى رحم بوجود مى آیند که مى توان آن را از طریق استحمام با آب گرم و یا استفاده از کیسه آب گرم به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه تسکین داد.

در دوران عادت ماهانه، شست و شو و گرفتن طهارت ضرورى است و بر خلاف برخى تصورات رایج، این اقدام باعث نازایى و هیچ نوع بیمارى دیگرى نخواهد شد. با شست و شوى خون، بوى بد از بین مى رود و از مساعد شدن محیط براى رشد انواع میکروب ها جلوگیرى مى شود. استفاده از حوله و وسایل بهداشتى شخصى و هم چنین زدودن موهاى زائد بدن به روش صحیح، از دیگر نکات ضروى است که حتما باید رعایت شود.

ناهنجارى هاى بلوغ دختران

بلوغ زودرس

گاهى اوقات علامت هاى بلوغ و حتى قاعدگى زودتر از ۸ سالگى شروع مى شود که به آن «بلوغ زودرس» مى گویند. «بلوغ زودرس» در دخترها ۵ برابر شایع تر از پسرها است و در اغلب موارد، علت آن ناشناخته است. ابتلا به برخى بیماری ها نظیر بیمارى هاى تخمدان و مصرف بعضى از داروها ممکن است موجب «بلوغ زودرس» شوند که در صورت بروز آن باید به پزشک مراجعه کرد.

بلوغ دیررس

تغییرات زیادى در محدوده سنى «بلوغ دیررس» وجود دارد، ولى معمولا اغلب دختران در ۱۳ سالگى وارد مرحله بلوغ شده اند. «بلوغ دیررس» بسیار نادر است. در صورت عدم ظهور علائم بلوغ تا پایان ۱۶ سالگى باید به پزشک مراجعه کرد. علل مختلفى از قبیل «مشکل ژنتیکى» و «ناهنجارى هاى مختلف «دستگاه تناسلى» ممکن است موجب بروز «بلوغ دیررس» شوند.

دختران در دوران بلوغ علاوه بر تغییرات جسمى، دستخوش یکسرى تغییرات و علائم روانى مى شود که شناخت این علائم به والدین و مربیان براى درک بهتر نوجوان و برخورد صحیح و منطقى با وى و رفتار مناسب با شرایط روانى و رفتارى آنان کمک زیادى مى کند.

ویژگى هاى روانى و رفتارى در بلوغ دختران ۱۴-۱۰ ساله

این ویژگى ها عبارتند از:

«میل به گوشه گیرى، حساسیت بسیار نسبت به انتقاد دیگران، بى قرارى، بى ثباتى، تحریک پذیرى، نوسان در خلق و خو، مخالفت با خانواده و دوستان و به طور کلى جامعه، در رویا فرو رفتن، شرم و حیاى مربوط به تغییرات ناشى از بلوغ جنسى، تنبلى و سستى، نافرمانى از بزرگترها، خیره سرى و خودرأیى، نداشتن احساس امنیت و اعتماد به نفس، مقاومت در برابر پند و اندرز والدین، تمایل شدید به ارتباط نزدیک با دوستان و گفت و گوهاى پنهانى و طولانى با آنها، حساسیت نسبت به آراستگى ظاهر خود و صرف وقت جلوى آینه».

این علائم که حدود یک سال پیش از بلوغ آغاز مى شود، در مرحله جنسى رو به شدت مى گذارد و در مراحل پایانى بلوغ بتدریج کاهش مى یابد. باید به تفاوتهاى فردى بین نوجوانان توجه داشت، یعنى اینکه ممکن است این علائم به صورت یکسان در همه نوجوانان ظاهر نشود، ضمن آنکه اغلب نوجوانان احساسات و عواطف خود را در این مرحله از رشد بروز نمى دهند.

در ادامه چند توصیه براى کاهش مشکلات روزهاى پریود ماهیانه دخترها آورده شده است:

– یک کیسه آب گرم و یا پارچه اى پشمى و گرم مى‌تواند از دردهاى روزهاى پریود بکاهد.

– نوشیدن یک فنجان چاى و یا شکلات گرم ممکن است احساس بهترى در دخترها ایجاد کند.

– انجام یک پیاده روى آهسته مى‌تواند از انقباض هاى ماهیچه هاى شکم کم کند.

– خوردن غذا هاى سبک قبل از پریودهاى ماهیانه مى‌تواند از شدت دردهاى شکمى بکاهد.

– مثبت بیندیشید، هدیه اى کوچک براى خود تدارک ببینید و از این که مثل تمامى دخترهاى دنیا هستید، شاد باشید.

بلوغ دختران را به آنها تبریک بگویید

رفتارهای والدین در لحظه حساس بلوغ برای دختران خاطره‌ای ماندگار خواهد شد. پس چه بهتر است که والدین خاطرات خوشی را برای فرزندانشان رقم بزنند.

بهترین برخورد یک مادر در برخورد با دخترش که دچار اولین قاعدگی شده، این است که به او تبریک بگوید، به این جهت که او هم وارد جامعه بانوان شده و بالاخره مرز کودکی را رد کرده و می‌تواند به واسطه همین بالغ شدن روزی طعم مادری را بچشد.

فرزند خود را از چگونگی بلوغ آگاه کنید

مادران قبل از وقوع بلوغ و شروع اولین قاعدگی از چند وقت قبل، با بیان حالت‌ها‌ و چگونگی این دوران، دخترانشان را از نظر ذهنی آماده کنند تا فرزندانشان به محض رویت قاعدگی گیج و دستپاچه نشوند.

زمان بیان شرایط بلوغ برای هر دختری متفاوت است و تشخیص زمان مناسب بر عهده مادران است. بهتر است این مباحث را در زمانی که دختران در ایام امتحانات و استرس‌ها‌ی درسی نیستند بیان کرد و خوب است با توجه به رشد جسمی دختر این مباحث پیگیری شود؛ به عنوان مثال وقتی که مادر متوجه جوانه زدن نوک پستان‌ها‌ در دخترش شد، بهترین زمان بیان این شرایط و آمادگی دادن برای دوران بلوغ است.

هر چند که اولین قاعدگی به اندازه خود برای دختران استرس‌آور است، ولی مادران می‌توانند با توضیحات و آموزش‌ها‌ی لازم قبل از بلوغ، میزان این تنش و استرس را تا حد زیادی پایین آورند.

از شنیده‌های او آغاز کنید

در دوران بلوغ، اغلب بچه‌ها درباره موضوع «عادت ماهانه» جسته و گریخته نکته‌هایی را می‌شنوند و درباره آن صحبت می‌کنند؛ بنابراین فرزند شما هم ممکن است درباره این مسئله نکته‌هایی را در مدرسه شنیده باشد. اگر درباره این مسئله یا مسئله بارداری از شما سوال کرد، او را دعوا نکنید. صحبت کردن درباره این مسئله در مدرسه کاملا عادی است. به جای بازخواست او، از فرزندتان بپرسید چه حرف‌هایی درباره این موضوع شنیده است؟

صبر کنید تا کاملا مسئله را برای شما توضیح دهد، سپس در تصحیح شنیده‌های او صحبت کردن درباره عادت ماهانه را شروع کنید اما اگر چیزی نشنیده بود که بعید است چیزی نشنیده باشد، حتما با دیدن نخستین نشانه‌های بلوغ، بتدریج و کم کم خودتان صحبت کردن درباره این مسئله را آغاز کنید.

از تولد شروع کنید

توضیح این مسئله را از اینجا شروع کنید که عادت ماهانه در ادامه روند بزرگ شدن و بالغ شدن اوست؛ بنابراین زمانی بزرگ شدن او کامل می‌شود که عادت ماهانه اتفاق بیفتد.

این مسئله برای این است که او بتواند مادر شود. سپس توضیح دهید که در هر بار عادت ماهانه، جسم کوچکی که قرار است در آینده دور به فرزندی تبدیل شود، در حال حاضر چون هنوز خود او (فرزندتان) کوچک است، از بدن او خارج شده و از محل خارج شدن این جسم کوچک، مانند جای زخم، خونریزی ایجاد می‌شود. در سال‌های بعد، زمانی که او بزرگتر شد، یک یا چند عدد از این اجسام کوچک تبدیل به کودک شده و او مادر خواهد شد.

ممکن است فرزند شما احساس کند این مسئله فقط برای او اتفاق افتاده و بنابراین با دیگران تفاوت دارد. به او توضیح بدهید که این مسئله، امری عادی برای همه دختران است و اگر برای دختری این مسئله اتفاق نیفتد، او وضعیت طبیعی ندارد. بنابراین نباید نگران باشد و خودش را فردی غیرعادی بداند.

اتفاقات حواشی را بگویید

برای فرزندتان توضیح دهید که عادت ماهانه، هر ماه یک بار در هر بار در روز مشخصی اتفاق می‌افتد؛ برای مثال اگر او برای اولین بار در روز بیستم ماه عادت شود، ماه بعد نیز در‌‌ همان تاریخ این مسئله تکرار خواهد شد.

به او بگویید پیش از شروع عادت ماهانه، تغییراتی مانند درد زیر شکم، کمردرد، درد در سینه‌ها، سرگیجه، حالت تهوع، سردرد، تب خفیف، حالت افسردگی که گاهی با گریه، بیقراری و عصبانیت همراه است، دیده می‌شود. از طرفی ممکن است اشتهای او نیز زیاد یا کم شود؛ و البته این حالت‌ها طبیعی است.

هراس از شروع درد در مدرسه

پس از آگاهی از مسئله، یکی از دغدغه‌های دختران بروز عادت ماهانه در مدرسه است. برای رفع این نگرانی به او این طور توضیح دهید. اول اینکه اولیای مدرسه محرم راز تو هستند. اگر چنین اتفاقی بروز کرد، حتما نزد ناظم یا مربی بهداشت مدرسه برود. او می‌تواند کمک‌های اولیه لازم را به فرزند شما ارائه کند. دوم اینکه از این زمان به بعد او باید همیشه چند عدد پد بهداشتی و یک عدد لباس زیر اضافی در زیپ مخفی کیفش همراه داشته باشد تا در صورت نیاز از آن‌ها استفاده کند. سوم اینکه او می‌تواند با توضیح شرایطش به ناظم مدرسه، درخواست کند تا با مادر تماس بگیرند و مادر حتما برای کمک به او خواهد آمد.

تو، طبیعی هستی

ممکن است فرزند شما احساس کند این مسئله، فقط برای او اتفاق افتاده و بنابراین با دیگران تفاوت دارد. به او توضیح بدهید که این مسئله، امری عادی برای همه دختران است و اگر برای دختری این مسئله اتفاق نیفتد، او وضعیت طبیعی ندارد. بنابراین نباید نگران باشد و خودش را فردی غیرعادی بداند.

به او آموزش دهید

پیش از شروع عادت ماهانه، باید نحوه صحیح استفاده از پد بهداشتی را به فرزندتان آموزش دهید. به این ترتیب هراس او درباره تجربه اولین عادت ماهانه کم خواهد شد. در ماه‌های نخست شروع عادت ماهیانه معمولا نظم دقیقی وجود ندارد؛ بنابراین آگاهی از این مسئله به فرزند شما آرامش می‌دهد چون می‌داند که می‌تواند همیشه در هر شرایطی به خودش کمک کند.

به او دارو بدهید

برای کنترل عوارض پیش از عادت ماهانه، گاهی نیاز به مصرف داروهای مسکن است؛ بنابراین چند مسکن سبک مانند استامینوفن را داخل کیف فرزندتان بگذارید. علاوه بر این، با مصرف لبنیات کمک کنید تا بدن او، آرامش و توان لازم را کسب کند. بهترین نوع لبنیات، شیر و دوغ است.

نظافت را رعایت کند

یکی از آموزش‌های ضروری این دوره، رعایت نظافت شخصی است. به فرزندتان یاد بدهید که در این دوره باید هر روز حمام کند. هر دو ساعت یک بار، پد بهداشتی را تعویض کند و در صورت ایجاد کوچک‌ترین آلودگی روی لباس زیر یا دیگر لباس‌ها، سریعا آن را تعویض کند. خونی که باقی بماند، بوی نامطلوبی دارد؛ بنابراین باید به نظافت شخصی در این دوره به طور خاص رسیدگی شود.

منابع اقتباس: پایگاه پزشکى سلامت؛ ماندانا سلحشور؛ ماهنامه دنیاى سلامت شماره ۳۳؛ تبیان؛ نسرین صفری