امامت در شرایع پیامبران پیشین

اشاره:

برخی به این گمان هستند که امامت فقط در دین اسلام مطرح شده و در امتهای پیشین مسئله امامت وجود نداشته است. از این رهگذر می خواهند بگویند که مسئله امامت در مذهب شیعه دامن زده می شود تا خلافت برخی از خلفا را زیر سؤال ببرند. در مقاله کوتاه بیان خواهد شد که امامت و پیشوایی بشر از سنتهای الهی اسا که در امتهای پیشین نیز وجود داشته است بلکه این امر از امور ضروری است که از سوی خداوند در هر زمانی که بشر وجود داشته باید برای او امام هدایت‌گر قرار دهد تا راه را از چاه تشخیص دهند.

امامت در لغت به معنای رهبری و پیشوایی است و امام را مقتدا و پیشوا گویند، خواه آن مقتدا و پیشوا انسان باشد یا چیز دیگر. و در انسان نیز خود بر دو نوع است همان طور که در قرآن کریم هم این دو نوع اطلاق مشاهده می شود به عنوان مثال در قرآن به حضرت ابراهیم امام اطلاق شده …إِنِّی جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامًا….(۱) (من تو را پیشوای مردم قرار دادم) و هم چنین در آیه وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا…(۲). پیشوایانی از آنها برگزیدیم که چون صبور بودند به فرمان ما هدایت می کردند. و هم چنین به رهبران ظالم و ستمگر نیز امام اطلاق شده همانند آیه وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَیوْمَ الْقِیامَهِ لَا ینصَرُونَ.(۳) آنها را از پیشوایانی قرار داده ایم که به آتش دوزخ دعوت می کنند.

امامت در اصطلاح بنا بر تعریف خواجه نصیر الدین طوسی عبارت است از ریاست عمومی دینی که عهده دار ترغیب همه مردم در حفظ و حراست از مصالح دینی و دنیایی بوده و آنان را بر حسب همان مصالح از آنچه برای‌شان ضرر دارد بر حذر می نماید.(۴)

بی شک تمامی جوامع بشری از همان ابتدا بدون رهبر و سرپرست نبوده و همیشه نیازمند یک رهبر به عنوان محور حرکت و نظام دهنده بوده اند و این نیاز فطری برای هر انسانی هست، طبق همین نیاز خداوند که خالق تمام جهان هستی می باشد برای راهنمایی و هدایت انسان ها رهبرانی را از سوی خود فرستاده تا علاوه بر ابلاغ احکام الهی آنها را نیز به راه راست هدایت کند و امور سیاسی و اجتماعی آنان را به دست گیرد به همین سبب خداوند می فرمایند:

وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا….(۵) و از آنان امامان و پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می کنند) و هم چنین در آیه دیگر می فرمایند:…إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکلِّ قَوْمٍ هَادٍ.(۶) همانا تو هشدار دهنده ای و هر قومی را رهبری است و به همین جهت در آیه ای دیگر می فرمایند: یوْمَ نَدْعُو کلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ…(۷). روزی که هر دسته از مردم را با امامشان فرا می خوانیم).

به همین منظور امامت به معنای قرآنی آن در حوزه‌ وظیفه اعم از نبوت است چرا که نبی فقط پیام آور است و تنها ابلاغ وحی می کند ولی امام مسئول پیاده کردن پیام می باشد و رهبری جامعه و مسئولیت اجتماعی نیز بر عهده امام می باشد، ولی در این میان بعضی از پیامبران نیز بوده اند که هم نبی بوده و هم مقام امامت را دارا بودند همان طور که خداوند در مورد حضرت ابراهیم می فرمایند: وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامًا…(۸). به یاد آر هنگامی که خداوند ابراهیم را به اموری چند امتحان کرد و او همه را به جای آورد و خداوند به او گفت: من تو را به پیشوایی برگزیدم.

در این آیه حضرت ابراهیم پس از امتحان های فراوان به مقام امامت رسیده که قبل از آن نیز نبی هم بوده و به همین خاطر مقام نبوت و ابلاغ وحی خاتمیت پذیر است چرا که ابلاغ توسط یک نفر نیز امکان پذیر است ولی رسالت امامت در یک نسل تحقق پذیر نخواهد بود چرا که سازندگی یک جامعه با یک فرد امکان پذیر نمی باشد بلکه باید در هر زمان برای هر قومی رهبری باشد همان طور که خداوند می فرماید: …وَلِکلِّ قَوْمٍ هَادٍ.(۹). برای هر قومی رهبری است.

پس همواره باید پیشوا و رهبری معصوم از هر گناه، وجود داشته باشد تا از اصالت دین و برنامه های آن حفاظت کند و از اندیشه های نادرست و خرافات جلوگیری کند و اگر هر آئینی فاقد چنین محافظ و رهبری باشد به طور حتم در مدت بسیار کوتاهی اصالت خود را از دست خواهد داد و لذا وجود چنین رهبری در هر زمان لازم و ضروری خواهد بود. به همین دلیل بحث امامت در تمامی ادیان مطرح بوده و همواره پیامبران الهی نیز برای خود وصی و جانشینانی انتخاب می کردند لذا با مراجعه به تاریخ انبیای الهی از حضرت آدم (علیه‌السلام) تا حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله) مشاهده می شود که هر یک از آنان وصی یا اوصیایی برای خود داشته اند که نمونه هایی از آنها را متذکر می شویم.

۱. متوشلح وصی ادریس نبیافتوخ (ادریس) متوشلح را جانشین خود بر امر خداوند قرار داد و قبل از آن که به آسمان ها رود اهل بیتش را وصیت نمود… او اوّل کسی بود که سوار بر اسب شد. زیرا روش پدرش را در جهاد پیمود، و نیز طریق پدرانش را در عمل به اطاعت خدا دنبال کرد.(۱۰)

۲. سام وصی حضرت نوحابن اثیر می نویسد: «نوح به فرزندش که بزرگترین فرزندانش بود وصیت کرد».(۱۱)

۳. وصیت حضرت ابراهیم به فرزندش اسماعیلخداوند پس از آنکه حضرت ابراهیم را مبعوث به شریعت حنیف کرد فرمود: وَإِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِکمْ خَیرٌ لَّکمْ إِن کنتُمْ تَعْلَمُونَ.(۱۲). ما ابراهیم را (نیز) فرستادیم، هنگامی که به قومش گفت: خدا را پرستش کنید و از (عذاب ) او بپرهیزید که این برای شما بهتر است اگر بدانید. و هنگامی که حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) خواست از مکه کوچ کند به فرزندش اسماعیل وصیت نمود تا در کنار بیت الحرام اقامت کرده و حج و مناسک مردم را بر پا دارد.

و به او فرمود: خداوند تعدادش را زیاد کرده و نسلش را پر ثمر کرده، و در اولادش برکت و خیر قرار خواهد داد.(۱۳)

و چون هنگام وفات اسماعیل (علیه‌السلام) فرا رسید به برادرش اسحاق وصیت نمود و همین طور وصیت از پدر به فرزند یا برادر و یا یکی از افراد خانواده منتقل می شد.

۴. وصیت داوود به سلیمان (علیه‌السلام) حضرت داود به فرزندش سلیمان وصیت نمود و به او فرمود: «من در راه تمام اهل زمین حرکت می کنم …. پس به وصیت های پروردگارت عمل نما و میثاق ها و عهدها و وصیت های او را که در تورات آمده عمل کن.(۱۴)

خداوند متعال در این باره می فرمایند: وَلَقَدْ آتَینَا دَاوُودَ وَسُلَیمَانَ عِلْمًا وَقَالَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنَا عَلَی کثِیرٍ مِّنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ.(۱۵) و ما به داود و سلیمان دانشی عظیم دادیم، و آنان گفتند ستایش از آن خدایی است که ما را بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری بخشید، و سلیمان وارث داود شد.

اینان همه جانشین پیامبران قبل بودند و این تنها چند نمونه برای آگاهی بود در حالی که از همان اول خلقت، حضرت آدم (علیه‌السلام) برای پس از خود فرزندش شیث را جانشین و وصی خود و امام برای هدایت قومش قرار داد و هم چنین جانشینان حضرت نوح و حضرت موسی (علیه‌السلام) تا حضرت عیسی (علیه‌السلام) که حواریون جانشینان حضرت بودند و حتی در عصر فترت هم زمین خالی از حجت و هدایت گر و امام الهی نبوده و برای این منظور می توان به کتب تاریخی مراجعه کرد که خالی از زندگانی این اوصیا نمی باشند فلذا بحث امامت و جانشین پیامبران در ادیان دیگر مطرح بوده چرا که نظام پایداری بر این منوال بوده و هم چنین پس از عصر فترت در زمان حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله) آن حضرت نیز برای خود طبق حدیث اثنا عشر خلیفه(۱۶) و احادیث متواتر دیگر که هم از سوی اهل سنت و هم از طرف شیعه نقل شده، جانشینانی را برای خود انتخاب کرده پس بحث مطرح کردن امامت تنها از جانب تشیع نبوده. چرا که اهل سنت نیز قائل به وجود امام و جانشین بعد از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) هستند و تنها اختلاف بین آنها راه تعیین امام می باشد که شیعیان قائل به نص بوده و انتخاب امام را تنها از جانب خداوند و پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) می دانند و اهل سنت قائل به عدم نص بوده و راه تعیین امام را بیعت می دانند هر چند برخی دیگر قائل به نص در مورد ابوبکر هستند و قائل به انتخاب او به عنوان جانشین بعد از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) از جانب ایشان هستند ولی اکثرا معتقدند که نصی در مورد امام بعد از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) موجود نمی باشد و لذا انتخاب را تنها از راه بیعت می دانند پس مسئله امامت در همه ادیان و در تمامی مذاهب به گونه ای مورد بحث بوده به طوری که در بعضی از مذاهب به عنوان اصول و در بعض دیگر جزء فروع دین به حساب آمده و علت این که بحث امامت بدین شکل از جانب شیعه امامیه مطرح شده این است که در مورد جانشین پیامبران ادیان قبلی تقریبا مخالفت هایی با آنان نمی شده هر چند که در مسائل دیگر مخالفت های فراوانی شده بود ولی بحثی در مورد جانشینی آنان نمی شد و انتخاب او را از جانب خداوند می دانستند.

ولی در اسلام اختلافات در این زمینه زیاد شد و عده ای با امامت ائمه اثنی عشر مخالفت کردند و همین امر موجب گسترش بحث های امامت و مسائل مرتبط با آن شد.

پی نوشت:

1. بقره : ۱۲۴.
2. سجده : ۲۴.
3. قصص : ۴۱.
4. قواعد العقاید، ص۱۰۸.
5. انبیاء : ۷۳.
6. رعد : ۷.
7. اسراء : ۷۱.
8. بقره : ۱۲۴.
9. رعد : ۷.
10. ابن جعفر، محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۱، ص۱۷۳.
11. معز الدین، ابن اثیر، کامل ابن اثیر، ج۱، ص۲۶.
12. عنکبوت : ۱۶ ـ ۱۸.
13. احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۸.
14. همان، ج۱، ص۵۷.
15. نحل : ۱۵ ـ ۱۶.
16. صحیح مسلم، ج۶ ص۳.

منیع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.