الجمل (کتاب)

ألجَمَل وَ النُّصره لِسید العترَه فی حَربِ البَصرَه تألیف عالم برجسته شیعه محمد بن محمد نعمان عکبری بغدادی معروف به شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ ق) است. این کتاب یکی از متون کهن کلامی – تاریخی شیعه است که مؤلف در آن به واقعه جنگ جمل، فتنه‌ها، ابهامات و آراء و عقاید مسلمانان نسبت به آن پرداخته است. این کتاب به زبان‌های فرانسوی و فارسی ترجمه شده است.

شیخ مفید این کتاب را به درخواست فردی نگاشته که از او خواسته کتابی درباره جنگ جمل و آراء و عقاید مسلمانان درباره آن واقعه بنویسد. او در مقدمه کتاب می‌گوید: «خداوندت مؤید دارد، از من خواسته‌ای که برای تو اختلاف نظر و آراء اهل قبله را در مورد فتنه بصره (جنگ جمل)، خونریزی و کشتار میان امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) و طلحه و زبیر و عایشه، و اعتقاد هر گروه را در این باره بیان کنم و شرح دهم و سبب این فتنه را بازگو کنم و اخبار آن و آنچه را که میان ایشان اتفاق افتاده است فراهم آورم.»

«همه کتاب‌هایی که در این باره تصنیف شده است متضمن اخباری است که درک آن برای عموم مردم دشوار و شبهه‌انگیز است و هیچ‌یک از مصنفان چگونگی جنگ را با ترتیب و نظام نیاورده‌اند و اخبار را چنان در هم آمیخته‌اند که نمی‌توان به طور دقیق و آشکار از نیت و مقصودشان آگاه شد، و من در این تألیف برای تو- که خدایت موفق دارد- آنچه گفته شده است فراهم آورده‌ام و برهانی را ثابت کرده‌ام که هر کس آن را بنگرد می‌تواند اعتقاد درستی در مورد آنان و رفتارشان پیدا کند و متوجه شود که کفر و ایمان و عصیان و طاعت و گمراهی و هدایت چگونه بوده است و امیدوارم تو هم موفق شوی که از آن عبرت گیری و از حالت تقلید گمراه کننده بیرون آیی و به حق برسی و آنچه که موجب اشتباه و سرگردانی است از تو زایل شود و اکنون با توکل به خدای عز و جل و یاری جستن از پیشگاه او و آرزوی توفیق و راهنمایی برای تو، پرسشی را که کردهای پاسخ می‌دهم.»[۱]

محتوای کتاب

شیخ مفید کتاب جمل را در دو بخش تنظیم کرده است:

بحش اول: او تمامی آراء و عقاید اسلامی را در نخستین بخش کتاب آورده و با دلیل‌های محکم و استوار و براهین قوی نظرات و شبهات فرقه‌ها و مذاهب گوناگون را پاسخ گفته و نظریه حقیقت‌ گرای شیعه را مبنی بر این که امیرالمؤمنین و پیروان او بر حق بودند و گروه مقابل بر باطل و اهل خلافت هستند اثبات نموده است.

بخش دوم: تاریخ جنگ جمل و گزارش آن است. مؤلف در این بخش چکیده و عصاره ماجرا را از لحظه انعقاد نطفه و شروع آن تا پایان کار بر اساس منابع و مآخذ دست اول و معتبر، بدون تعصب و طرفداری بی‌مورد به طور دقیق نقل کرده است و در خاتمه کتاب، دلایل بغض عایشه، طلحه و زبیر نسبت به امیرالمؤمنین را به طور گسترده شرح و توضیح داده است.[۲]

ویژگی‌های کتاب

نویسنده کتاب یکی از عالمان بزرگ شیعه است بنابراین کتاب از استحکام و اعتبار والایی برخوردار است خصوصا این که از آخرین تالیفات شیخ مفید است و در دوران غنای فکر و اندیشه وی نگاشته شده است.

کتاب‌هایی که در زمان نزدیک به واقعه جمل نوشته هیچ کدام در دسترس ما نیست و فقط گزینشی و تکه‌هایی که مورخان بعدی نقل کرده‌اند برای ما باقی مانده است که آن نیز بی‌طرفانه نگاشته نشده است. با توجه به این نکات، فقط شیخ مفید است که اطلاعاتی را درباره این واقعه مهم برای ما ثبت کرده و از این جهت اثر او منحصر به فرد است.

در میان کتاب‌هایی که درباره جنگ جمل نوشته شده این کتاب گسترده‌ترین و کامل‌ترین کتاب است بدین سبب منبع و ماخذِ جامع و معتبری در این زمینه به شمار می‌آید.

مولف در این کتاب فقط به منابع اهل سنت استناد کرده و با گفتار خودشان به ایشان پاسخ داده است.

مولف به هیچ وجه تعصب به خرج نداده و اقوال و افکار دیگران را با رعایت ادب و امانتداری نقل کرده و با منطق قوی و استدلال مستحکم خصم را مجاب نموده است.[۳]

مترجم کتاب نیز پاسخگویی به شبهات و ابهامات، چهره درخشان شیخ مفید، تفصیل و گستردگی کتاب، محفوظ ماندن از دستبرد، انصاف مؤلف در بررسی اخبار و نشان دادن مظلومیت علی (ع) را ویژگی‌های کتاب و دلیل ترجمه آن ذکر کرده است.[۴]

منابع کتاب

شیخ مفید، کتاب خود را به منابع اهل سنت مستند کرده است. برخی از این منابع عبارتند از:

۱. فضیله المعتزله

۲. البیان و التبیین جاحظ

۳. تاریخ الخلفاء ابن اسحاق

۴. کتاب الجمل ابومخنف

۵. کتاب الجمل محمد بن عمر واقدی

۶. کتاب الجمل نصر بن مزاحم منقری

۷. کتاب الجمل ابن هلال ثقفی

۸. مقتل عثمان ابو حذیفه قرشی

۹. کتاب خُطَب علی، تاریخ الخلفاء الکبیر، مقتل عثمان، الجمل علی بن محمد مدائنی

۱۰. المنبی ابوالحسن علی بن حسن بن فضال.[۵]

نسخه‌های کتاب

۱. نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران که به سال ۱۳۳۸ق در نجف اشرف نوشته شده است.

۲. نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال ۱۳۵۲ق در نجف اشرف نگاشته شده است.

۳. نسخه چاپی نجف که برای اولین بار در سال ۱۳۸۲ ق، در المطبعه الحیدریه به چاپ رسیده است.

ترجمه‌ها

کتاب جمل به دو زبان ترجمه شده است:

۱. فرانسوی، اندکی پس از انتشار چاپ نجف فردی آن را به فرانسوی ترجمه کرده و در کشور فرانسه منتشر نموده‌اند.

۲. فارسی، در سال ۱۳۶۶ش متن چاپ شده در نجف را دکتر محمود مهدوی دامغانی با عنوان «نبرد جمل» به فارسی ترجمه کرده و به سال ۱۳۶۷ش به همت نشر نی منتشر شد.

چاپ

این کتاب در یک جلد به زبان عربی، به تحقیق سیدعلی میر شریفی، در سال ۱۳۷۳ ش، به وسیله انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده است. از دیگر چاپها می‌توان به کنگره شیخ مفید اشاره کرد.

پی نوشت:

1. نبرد جمل، ص۲۳.
2. سیدعلی میرشریفی، شیخ مفید و کتاب جمل.
3. سیدعلی میرشریفی، شیخ مفید و کتاب جمل.
4. نبرد جمل، ص۱۶.
5. محمدرضا هدایت پناه، منبع شناسی کتاب «الجمل».

منابع:

۱. مفید، محمد بن نعمان، الجمل، قم، مکتبه الداوری.

۲. مفید، محمد بن نعمان، نبرد جمل، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، ۱۳۸۳ش.

۳. کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.