اصول آموزش نماز به کودکان و نوجوانان-بخش اول

آشنایی با شیوه ها و اصول آموزش نماز به کودکان و نوجوانان، تا حدود زیادی می تواند والدین را در فراینذ نماز خوان شدن فرزندشان یاری دهد. در ادامه به مهمترین این اصول اشاره می کنیم:

۱ـ اصل فطرى بودن مسائل دینى

نیاز به پرستش و نیایش، یکى از نیازهاى اساسى و عمیق در عمق روان بشر است. پرستش، جزیى از وجود و کشش فطرى انسان است. گاهى که میل و روح پرستش از سوى انبیاء در مسیر صحیحى قرار گرفته، به خدا پرستى ختم شده است. و گاهى بر اثر جهل، انحراف و لجاجت، موجودات و اشیاى گوناگون پرستش شده اند. طبق نص صریح دین اسلام، براى ما مسلّم و متقن است که میل به پرستش، نیایش، کمال طلبى، حقیقت جویى و… در کودک امرى فطرى و درونى است.

این موضوع را شواهد تاریخى ـ همچون: پرستش بت، خورشید و گاو و ساختن بهترین مکان ها براى معابد ـ و آیات و روایات تأیید می کند. خداوند تبارک و تعالى در قرآن مجید می فرماید: «فأقم و جهک للدین حنیفاً فطرهَ الله التى فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم ولکن اکثر الناس لا یعلمون» (روم/۳۰) (پس روى خود را با گرایش تمام به حق، به سوى این دین کن، با همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است. در آفرینش خدا، تغییرى نیست. این است همان دین پایدار ولى بیشتر مردم نمی دانند).

اگر ملاحظه می شود که گروهى از کودکان و نوجوانان، نسبت به مسائل دینى رغبت و تمایلى از خود نشان نمی دهند، مربوط به عوامل محیطى است که فطرت کودک را از مسیر خودش تحریف کرده است. متأسفانه، بعضى از والدین به دلیل حساسیت نداشتن و اهمیت ندادن به مسائل دینى و بعضى، به دلیل سختگیرى ها، آموزش هاى غلط و نا آشنایى با سیره و روش معصومان (ع) و روش هاى تربیتى، به گونه اى با کودک رفتار می کنند که آنان نسبت به مسائل دینى، بى تفاوت، کم رغبت و حتى متنفر می شوند.

با کمال تأسف باید گفت که بعضى از والدین، حساسیت و دقتى را که درباره امور دنیوى ـ همچون: تغذیه، لباس، مسائل درسى، کلاس کنکور، معلم خصوصى و… ـ فرزندانشان از خود نشان می دهند، نسبت به مسائل معنوى و دینى اظهار نمی کنند. به راستى، این گروه از والدین، مصداق کلام نورانى رسول خدا (ص) می باشند که فرمودند:

واى بر فرزندان آخر الزمان از دست پدرانشان! گفته شد: ای رسول خدا! منظور شما پدران مشرکند؟ فرمودند: خیر؛ بلکه پدران مؤمنى که واجبات دینى را به فرزندان خود آموزش نمی دهند و اگر آنان خود بخواهند احکام دین را فرا گیرند، ایشان جلوگیرى می کنند، (و حال آنکه) اگر کالایى به دست بیاورند، از آنان راضى و خوشحال خواهند شد. من از ایشان بیزارم و آنان نیز از من بیزارند»[۱]

۲ـ اصل اختیارى بودن مسائل دینى

انسان به اقتضاى داشتن فطرت الهى، وجود چند بعدى و کرامت وجودى، موجودى مختار است که کرامتش را با اختیار خود می تواند کسب کند.
در واقع از دیدگاه اسلام، انسان، میل ها و جاذبه هاى معنوى دارد که دیگر موجودات، آن را ندارند. انسان قادر است که در برابر میل هاى درونى خود، ایستادگى کند و فرمان آنها را اجرا نکند، یا به بعضى از آنها، پاسخ گوید و بعضى دیگر را کنترل نماید، یا از آنها در جهتى خاص استفاده کند. این توانایى انسان، به حکم نیروى اراده است که به فرمان عقل عمل می کند. این توانایى بزرگ، از مختصات انسان است. اساس این توانایى، آن است که انسان، موجودى آزاد، انتخابگر و صاحب اختیار می باشد (مطهرى، راهنمایى و مشاوره از دیدگاه اسلام، ۴۲).

در دعوت کودکان و نوجوانان به دین و آموزش نماز، باید به گونه اى عمل نماییم که احساس آزادى کنند. با توجه به این موضوع که انسان فطرتاً خداجو است، لازم است که با تذکر روش هاى صحیح، این فطرت را در وجود آنان بیدار کنیم و به طرف پذیرش دین سوق دهیم.

پیامبر گرامى اسلام (ص) نیز با نرمخویى و با زبان نرم، افراد را به دین اسلام دعوت می کردند. به تجربه هم ثابت شده است که با زور و اکراه، نمی توان کسى را به راه راست هدایت کرد. خداوند ـ تبارک و تعالى ـ می فرماید: «ا فانت تکره الناس حتى یکونوا مؤمنین»[۲] (پس آیا تو مردم را به اجبار وا می دارى که ایمان بیاورند؟!).

اگر به مفاد آیه: «لا اکراه فى الدین، قد تبیین الرشد من الغی…»[۳] توجه نماییم، معلوم می شود که پیامبر (ص)، وظیفه تبیین دارند. لذا پس از تببین، دیگر جاى اکراه و جاى انتخاب کردن به جاى مردم وجود ندارد. همچنین خداوند می فرماید: «فانما علیک البلاغ»[۴] (پس بر تو تبلیغ است و بس). کار پیامبر (ص) بیان، توضیح، تشبیه، ابلاغ، انذار و بشارت است. کار پیامبر (ص) اجبار نیست، که به جاى مردم بخواهد انتخاب کند و آنها را مجبور نماید.

بهتر است که هیچ گاه کودکان یا نوجوانان را به دیندارى مجبور نکنیم. همچنین، به خاطر این که آنان دیندار شوند، بهتر است به آنان پاداش خیلى زیاد ندهیم. اگر بدون استفاده از این دو حربه تهدید و تطمیع، بتوانیم آنان را به عقیده اى معتقد کنیم، آن اعتقاد درونى خواهد بود؛ یعنى اعتقادى که نه به خاطر جلب منفعت، و نه ترس از قدر دانى به وجود می آید[۵].

وقتى نوجوان مجبور به دیندارى نشود ـ و در دوره کودکى، سالم و عارى از انحراف، پرورش یافته باشد و دین به نحو منطقى و در شرایط مناسب به او عرضه گردد، با توجه به این که به تفکر انتزاعى رسیده است، دین یا مذهب محکم و قابل دفاع را خواهد پذیرفت.

این دیندارى او، وراثتى، ریا کارانه و همراه با ناخالصى نخواهد بود، بلکه «دین خالص» خواهد داشت و سپس به دستورهاى دینى عمل خواهد کرد. در دین اسلام تأکید فراوان می شود که اصول دین، تقلیدى نیست، بلکه فرد باید با آگاهى و آزادى آن را بپذیرد. بنابراین، باید تلاش کرد که کودک و نوجوان را به طریقى مثبت و ترغیب کننده، به دین دعوت کرد و از افرادى که مبناهاى اعتقادى و فکرى قوى دارند، کمک گرفت. باید توجه داشت که کودک و به ویژه نوجوان، در مقابل برخوردهاى آمرانه مقاومت می کند[۶].

خانم زهرا مصطفوى، فرزند امام خمینى (ره) نقل می کند: «همسرم به جهت عادت خانوادگى، دخترم را از خواب صبح گاهى بیدار می کرد و به نماز وا می داشت. امام (ره) وقتى از این ماجرا خبردار شدند، برایش پیغام فرستادند: چهره شیرین اسلام را به مذاق بچه تلخ نکن. این کلام آن چنان مؤثر افتاد و اثر عمیقى بر روح و جان دخترم به جاى گذاشت که بعد از آن خودش سفارش کرد که براى نماز صبح به موقع بیدارش کنم»[۷].

والدین اگر می خواهند با آموزش نماز به فرزندانشان، آنها نماز خوان و معتقد بار آیند، موارد ذیل را در نظر بگیرند:

اولاً، خودشان معتقد به دستورها و تعالیم دینى باشند و به دور از ریا و با خلوص، نماز را به پا دارند.

ثانیاً: در دوران کودکى، فرزندانشان را با نماز و مجالس و محافل مذهبى مأنوس کنند. از این رو، لازم است خاطرات خوشى را در ذهن آنان ایجاد نمایند و به شدت از سختگیرى، اجبار و اکراه خوددارى کنند. پدرى که براى بیدار کردن دختر تازه بالغ خود براى اداى نماز صبح، دستى به گیسوان او می کشد و با نوازش و محبت او را از خواب شیرین صبح گاهى بیدار می کند، انجام دادن این تکلیف دینى را با شیرینى محبت پدرانه خویش، می آمیزد و عبادت را در کام فرزندش، شیرین می سازد.

ثالثاً: والدین نسبت به مسئله نماز، آموزش نماز و مسائل اعتقادى همچون دیگر مسائل، حساسیت نشان دهند. اگر والدین و مربیان به سفارش ها و سیره معصومان (ع)  و بزرگان دین عمل کنند، قطعاً آنها را در  فرایند نماز خوان شدن فرزند یاری خواهد کرد.

۳ـ اصل تدریجى بودن آموزش مسائل دینى

آموزش معارف و مسائل دینى و در راس آن آموزش نماز، مراتب و درجاتى دارد که اصول و مقتضیات آن باید مراعات شود. این مراتب و درجات، به دلیل تفاوت هاى فردى در رشد استعدادهاى ذهنى و روحى، تفاوت در معلومات و تجربیات، و شرایط گوناگون اجتماعى و فرهنگى در متعلمان است[۸].

لذا، باید مطالب و مفاهیم آموزشى و دینى، متناسب با سطح درک و قواى ذهنى و روانى متعلمان باشد. والدین و بزرگسالان نباید توقع و انتظار داشته باشند که کودکشان، خیلى سریع پس از آموزش نماز، اهل عبادت و نماز شود. برنامه عادت دادن او به نماز و آموزش نماز به او، باید بر اصل تدریج مبتنى باشد. کودک نباید یکباره بار سنگینى از وظایف بار دینى را بر دوش خود احساس کند و خود را به انجام دادن آن موظف بداند.

تکالیف سنگین، زود هنگام و خارج از طاقت و توان کودک (مانند آموزش نماز با همه مستحبات)، ممکن است صدمه ای جبران ناپذیر بر اعتقادات دینی و مذهبی کودکان وارد آورد. در تعالیم اسلامی، توصیه های فراوانی در زمینه آموزش تدریجی مسائل دینی آمده است.

امام جعفر صادق (ع) پیرامون تعلیم معارف دین و آموزش نماز به فرزند فرمودند: وقتی کودک به سن سه سالگی رسید، از او بخواهید که هفت بار عبارت «لا اله الا الله» را بگوید. سپس، او را به حال خود وا گذارید تا به سن سه سال و هفت ماه و ۲۰ روز برسد.

در این هنگام، به او آموزش دهید که هفت بار بگوید: «محمد رسول الله». سپس، تا چهار سالگی او را آزاد بگذارید. در آن هنگام، از وی بخواهید که هفت مرتبه عبارت: «صلی الله علیه و آله» را تکرار نماید. سپس تا پنج سالگی او را آزاد بگذارید. در این وقت، اگر کودک دست راست و چپ خود را تشخیص داد، او را در برابر قبله قرار دهید و سجده را به او بیاموزید، در سن شش سالگی، رکوع، سجده و دیگر اجزای نماز را به او آموزش دهید.

وقتی هفت سال او تمام شد به او بگویید که دست و صورت خود را بشوید (در مورد وضو نیز به تدریج وضو گرفتن را بیاموزید). سپس، به او بگویید که نماز بخواند. آنگاه کودک را به حال خود وا گذارید تا نه سال او تمام شود… در این هنگام، وضو گرفتن صحیح را به او بیاموزید و او را به نماز خواندن وادارید[۹]. درباره روزه گرفتن نیز وضع به همین ترتیب است.

امام صادق (ع) می فرمایند: «ما اهل بیت هنگامی که کودکانمان به پنج سالگی رسیدند، دستور می دهیم که نماز بخوانند. پس شما کودکان خود را از هفت سالگی به نماز دستور دهید و در هفت سالگی، ما امر می کنیم تا به اندازه توانایی شان، نصف روز یا بیشتر یا کمتر روزه بگیرند، هنگامی که تشنگی و گرسنگی بر آنان غالب آمد، دستور می دهیم که افطار کنند.

این عمل، برای آن است که به روزه گرفتن عادت نمایند، پس، شما کودکان (پسران) خود را در نه سالگی به اندازه توانایی شان به روزه گرفتن امر کنید و چون تشنگی و گرسنگی بر آنان غالب شد، افطار کنند»[۱۰].

تعالیم اسلام به صورت تدریجی به مردم عرضه شده، و قرآن هم تدریجاً بر مردم خوانده شده است. متأسفانه، بعضی از والدین و مربیان قصد دارند در فرصتی کوتاه و خیلی سریع، فراگیران خود را به سر منزل مقصودی که در ذهن خود دارند برسانند؛ بدون این که فرصت دست یابی خود بخودی آن را فراهم کنند.

صاحب نظران تعلیم و تربیت، در این باره چنین اظهار نظر کرده اند: «اگر پیام تربیتی با سرعت و تعجیل و بدون در نظر گرفتن فرصت درون سازی از جانب کودک صورت گیرد ـ هر چند مظاهر یک انتقال صوری انجام گرفته است ـ ، اثر آن، پایدار و ماندنی نخواهد بود». لذا، بهتر است کودک، هر چیزی را اندک ـ ولی آن اندک را خوب ـ یاد بگیرد و هضم و جذب نماید و گرنه دیگران و خود را با دانش سطحی و قشری خویش گول خواهد زد.

آنچه تاکنون مشخص شده، نشان دهنده آن است که سرعت بیش از اندازه و به دور از توانمندی و جذب ظرفیت طبیعی کودک، فرآیند درون سازی مفاهیم تربیتی را مختل می سازد.

در واقع، هماهنگی مشترک بین توانایی و قابلیت تربیت شونده از یک سو و امکانات مناسب تربیتی از سوی دیگر، سرعت متناسبی را می طلبد که تشدید یا تخفیف بیش از حد آن، به اختلال در فرایند تربیت و حتی اختلال در تعادل شخصیت تربیت شونده منجر می گردد.

۴ـ اصل اعتدال و میانه روی در آموزش مسائل دینی

اعتدال و میانه روی، زیر بنای تعالیم اسلام است به طوری که در همه دستورها و مقررات آن، از هر گونه افراط و تفریط، جلوگیری شده است. اصل تعادل، از اصولی است که در قرآن کریم بدان عنایت شده است. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «و کذالک جعلناکم امه وسطاً»[۱۱] (و شما را امت میانه و معتدل قرار دادیم).

همچنین، در حیات سراسر نورانی پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی (ع)، این اصل را در همه اعمال و رفتارشان مشاهده می کنیم. امام علی (ع) درباره پیامبر (ص) فرمودند: «سیرته القصد» (سیره اش تعادل و میانه روی بود). انسان موجودی چند بعدی و چند کانونی است.

اسلام نیز که دین جامع و کاملی است، به تمام نیازهای انسان توجه دارد. برای رشد، تعالی و کمال بشر لازم است همه ابعاد انسان به صورت هماهنگ و متعادل رشد و تکامل یابند. بی توجهی به همه ابعاد وجودی انسان یا توجه بیش از حد به یک بعد و نادیده گرفتن ابعاد دیگر، جامعیت و وحدانیت وجود آدمی را نادیده می گیرد و انسانی یک بعدی و تک ساختی می سازد[۱۲].

اگر انسان را فقط در یک بعد ببینیم و او را در همان بعد تربیت کنیم. در حقیقت موجبات نابودی شخصیت انسانی او را فراهم کرده ایم. متأسفانه، بیشتر انسان ها و بسیاری جوامع، فاقد این اصل در زندگی اند، و در دام افراط یا تفریط غلطیده اند. ریشه بسیاری از انحرافات: فردی، اجتماعی، اخلاقی و روانی را می توان در رعایت نکردن اصل تعادل جستجو کرد. میانه روی در عبادت هم باید مراعات شود.

درست است که توصیه ها و تشویق های پیشوایان دین، هر انسان محب پروردگار را به انجام دادن عبادات راغب می گرداند، اما توانایی ها و آمادگی های روحی او نیز شرط است. اگر او با تحمیل عبادت بر خود، لذت عبادت را از خویش سلب کند و خود را در آن امر به تکلف اندازد، نه عبادت او عبادتی سالم محسوب می شود، و نه خود او از عبادتش بهره معنوی می برد»[۱۳].

ظرفیت انسان برای عبادت، یک ظرفیت محدود است. لذا باید سعی شود عبادت با نشاط باشد. اگر نشاط از بین برود، عبادت تحمیلی می شود.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «ان هذا الدین متین فأوغلوا فیه برفق و لا تکرهوا عباده الله الی عباد الله فتکونوا کالداکب المنبت الذی لا سفراً قطع و لا ظهراً ابقی»[۱۴] دین اسلام، دینی متین، محکم، منطقی و مبتنی بر ملاحظات دقیق روانی و اجتماعی است.

لذا، پیامبر (ص) سفارش می کند که با مدارا و متانت حرکت کنید و عبادت خود را مغبوض و منفور نفس خویش قرار ندهید یعنی طوری عمل نکنید که نفس شما، عبادت را دشمن بدارد، بلکه طوری عمل کنید که نفس، عبادت را دوست بدارد و مجذوب آن شود.

مانند اسب سواری نباشید که در اثر تندی و شتاب زیاد ـ که میزان توانایی مرکوب را در نظر نمی گیرد و فقط تازیانه را می شناسد ـ، نه خود به مقصد می رسد و نه برای مرکب او کمر و توانایی می ماند.

پیامبر گرامی اسلام (ص) همان طور که با غرق شدن در مسائل مادی و شهوانی مخالف بودند، با رهبانیت و عبادت های صوفیانه نیز مخالفت می کردند. ایشان در برخورد با کسانی که نسبت به مسائل زندگی، بی اعتنا شده و به عبادت پرداخته بودند، فرمودند: «بدن شما و زن، فرزند و یارانتان، حقوقی بر شما دارند و باید آنها را رعایت کنید».

امام جعفر صادق (ع) فرمودند: در جوانی، سخت مشغول عبادت بودم، پدرم به من فرمودند: فرزندم! (زیاد خود را خسته مساز) کمتر از این مقدار هم می توانی انجام دهی. به درستی که خداوند اگر بنده ای را دوست داشته باشد، به عبادت اندک او راضی خواهد شد»[۱۵].

فجیع عقیلی گوید: «امام حسن (ع) به من فرمودند: هنگامی که پدرم در حال احتضار بودند، شروع به وصیت کردند و فرمودند: در عبادت میانه رو باش و آنچه را که همیشه می توانی انجام دهی و در توان تو است، انجام ده»[۱۶].

متأسفانه عده ای از والدین، مبلغان و مربیان به دلیل نا آگاهی از مراحل رشد و تحول روانی کودکان و نوجوانان و همچنین بی اطلاعی از شیوه و روش های برخورد ائمه اطهار (ع) در این زمینه، با اتکا به دانسته ها و تجربیات غیر علمی و غلط خویش، اعمالی را مرتکب می شوند که بعضاً مضر به حال کودکان و نوجوانان است.

علاقه مفرط برخی والدین به مذهبی شدن فرزندانشان و اصرار بیش از حد آنان در آموزش نماز، بی توجهی به توان، استعداد و نیازهای روحی و روانی کودکانشان و خارج شدن از مرز اعتدال، عواقب ناگوار و نامطلوبی ـ همچون بدبینی به مذهب ـ را در پی خواهد داشت.

جمع بندی

والدین به منظور آموزش نماز به کودکان و نوجوانان می بایست با اصول و شیوه های آن آشنایی لازم را داشته باشند. در بخش اول این نوشتار، به اصولی نظیر فطری، اختیاری و تدریجی بودن توام با اصل اعتدال و میانه روی اشاره شد. رعایت این اصول، نقشی تعیین کننده در فرایند آموزش نماز به فرزندان دارد.

جهت مطالعه ادامه مفاله، به بخش دوم مراجعه فرمایید.

پی نوشت ‎‌ها

۱- نورى، مستدرک الوسائل، ج ۲، ۶۲۵
۲-. یونس/۹۹
۳- بقره/۲۵۵؛
۴- نحل/۸۲؛
۵- ارونسون، روان شناسى اجتماعى، ۳۴؛
۶- کاظمى، آموزش و پرورش از خردسالى تا نوجوانى، ۸۷؛
۷- ستوده، پا به پاى آفتاب، ج ۱، ۱۲۳؛
۸- سادات، راهنماى آموزش تعلیمات دینى در مدارس، ۲۷؛
۹-. سادات، راهنمای پدران و مادران، ج ۲، ۱۵۹؛ یکصد و چهارده نکته درباره نماز، ۶۶؛
۱۰- علامه طباطبائی، سنن النبی، ۱۵۷؛
۱۱- بقره / ۱۴۳؛
۱۲- مطهری، مقدمه ای بر مفاهیم و کاربردهای راهنمایی و مشاوره از دیدگاه اسلام، ۶۸ ـ ۶۹؛
۱۳- مظلومی، با تربیت مکتبی آشنا شویم، ۱۴۲؛
۱۴- کلینی، اصول کافی، ج ۲، ۸۶ ـ ۸۷؛
۱۵- کلینی، اصول کافی، ج ۲، ۸۷؛
۱۶- نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱، ۱۳۰؛ مسلم، صحیح، ج ۳، ۱۴۴؛

(تبیان)؛ با تفییراتی در متن