اسلام و جایگاه زن در کانون خانواده-۲

تبیین هویت ذاتى زن در تعریف قرآن از انسان‏

زن، به عنوان یک انسان، موجودى الهى و شایسته نیل به همه کمالات است. قرآن کریم درباره استعدادها و امکانات مربوط به زن و مرد نگرش واحدى دارد و هدف آفرینش آدمیان را که عبودیت، حیات طیبه و رضوان الهى است به صورت عام مطرح کرده است. اسلام زن را در ارزش‏هاى انسانى مانند ایمان، عمل صالح، علم و دانش، تقوا و پارسایى و هجرت و جهاد همانند مرد قلمداد می‌‏کند.

افزون بر این اسلام رعایت حرمت و احترام زن را در جامعه لازم شمرده و حضور اجتماعى و نظارت بر اعمال و رفتار جامعه اسلامی‌ (امر به معروف و نهى از منکر) را به عنوان حق و وظیفه زنان نیز معرفى می‌‏کند.

اسلام ارزش فوق‏العاده‏اى براى وظایف زن در امور مربوط به همسردارى و مادرى و تربیت فرزندان قائل است و حسن اجراى این وظایف را هم‏سنگ و هم‏وزن تمام فضایل و کمالات متصور براى مردها می‌‏داند. نهایتاً اینکه اسلام و قرآن با صراحت کامل بر خلقت انسانى زن صحه گذاشته و بدین طریق تمام بینش‏هاى انحرافى و تحقیرکننده در مورد زن را نفى می‌‏کند.

تفاوت زن و مرد، از مسائل مهم نظرى و کاربردى در مباحث فرهنگى است که امروزه موجبات چالش‏‌هاى زیادى گردیده است. بدون تردید می‌‏دانیم که زن و مرد از نظر اسلام، داراى سرشتى واحد هستند و هر دو می‌‏توانند مدارج ترقى و تکامل را طى نمایند و برترى در نزد خدا، از آن کسى است که تقواى بیشترى داشته باشد. اما از آنجا که غالب خطابات قرآنى با صیغه مذکر بیان گردیده، این شبهه را ایجاد می‌‏کند که شاید فقط مردان مخاطب قرآنند و برخى از فضایل و نیکی‌‏ها تنها از ناحیه مردان قابل کسب است و زنان بدان راهى ندارند.

به عنوان مثال قرآن کریم، در سوره آل‌‏عمران، فضایلى را به صیغه مذکر، مورد اشاره قرار می‌‏دهد: «الصابرین و الصادقین و القانتین و المنفقین و المستغفرین بالاسحار؛ شکیبایان و راستگویان و فرمان‏برداران و انفاق‏‌کنندگان و آنان که در سحرگاهان آمرزش می‌‏طلبند.»(۹)

سپس در سوره احزاب، این ویژگی‌ها را به طور مشخص و به تفکیک، براى زن و مرد برمی‌‏شمارد:

«إنّ المُسلِمینَ و المسلِمات و المؤمنینَ و المؤمناتِ و القانتینَ و القانتات و الصادِقین و الصادِقات و الصابرین و الصابرات و الخاشعین و الخاشعات و المتصدقین و المتصدقات و الصائمین و الصائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات و الذاکرین اللّه کثیراً و الذاکرات، اعدّ اللّه لهم مغفره و اجراً عظیما؛

خدا براى مردان مسلمان و زنان مسلمان و مردان مؤمن و زنان مؤمن و مردان اهل طاعت و زنان اهل طاعت و مردان راستگوى و زنان راستگوى و مردان شکیبا و زنان شکیبا و مردان خداترس و زنان خداترس و مردان صدقه‏‌دهنده و زنان صدقه‌‏دهنده و مردان روزه‌دار و زنان روزه‌‏دار و مردانى که شرمگاه خود را حفظ می‌‏کنند و زنانى که شرمگاه خود را حفظ می‌‏کنند و مردانى که خدا را فراوان یاد می‌‏کنند و زنانى که خدا را فراوان یاد می‌‏کنند آمرزش و مزدى بزرگ آماده کرده است.»(۱۰)

نکته قابل توجه این است که این آیه، با توجه به صراحتى که در اشاره به زنان دارد، در انتها می‌‏فرماید: «اعد اللَّه لهم مغفره و اجرا عظیما» (یعنى براى آنها غفران و اجر بزرگى فراهم کرده‌‏ایم.) و از صیغه مذکر «لهم» استفاده می‌‏کند و در کنار آن، صیغه مؤنث «لهن» نمی‌‏آورد.

(نمی‌‏فرماید: اعد اللَّه لهن مغفره و اجرا عظیما). و این نشانگر این معنا است که در بسیارى از خطابات قرآنى که مربوط به انسانیت انسان است نمی‌‏توان به صرف استفاده از صیغه مذکر، آن را مختص مرد دانست؛ زیرا در ادبیات عرب، وقتى که جمع مشترکى از زن و مرد مورد نظر باشد و یا جمعى، با قطع نظر از جنسیت آنها مطرح باشند، از صیغه مذکر استفاده می‌‏شود.

در آیات مربوط به حضرت آدم(علیه السلام) و بیان خلیفه الهى انسان نیز، همین مسئله مطرح است و نباید بدین خاطر که این آیات عمدتاً به صورت مذکر و یا با خطاب به آدم(علیه السلام) مطرح شده است، زن را از دایره آن خارج دانست. شاهد بر این مدعا، همین که کل جریان داستان حضرت آدم و حوا، در آیات مختلف، گاهى به صورت مفرد و گاهى به صورت تثنیه (دو نفر) آمده است.

نکته جالب اینکه در تفسیر شریف «المیزان»، حتى لفظ «رجل» که به معناى مرد است – در آیات «و عَلى الاعراف رجالٌ یَعرفون کلاً بسیماهم؛ و بر اعراف مردانى هستند که همه را به نشانی‌شان می‌‏شناسند»(۱۱) و «رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر اللّه؛ مردانى که هیچ تجارت و خرید و فروشى از یاد خدا بازشان ندارد»(۱۲) «فیه رجال یحبون أن یتطهروا؛ در آنجا مردانى هستند که دوست دارند پاکیزه باشند»(۱۳) و «رجال صدقوا ما عاهدوا اللّه علیه؛ مردانى که به پیمانى که با خدا بسته بودند وفا کردند»(۱۴) را که نیز به معناى مرد، بلکه به معناى انسان صالح، قوی‌الاراده و با فهم و عقلى دانسته است که به کمال انسانى رسیده است و ممکن است مرد باشد یا زن.

همچنان‏ که در آیات «و أنه کانَ رجالٌ من الإنسِ یَعوذونَ برجالٍ من الجن؛ و مردانى از آدمیان به مردانى از جن پناه می‌‏بردند»(۱۵) و «ما لنا لا نرى رجالا کنّا نَعدَهُمّ مِن الاشرار؛ ما را چه شده است که مردانى را که ما آنان را از (زمره) اشرار می‌‏شمردیم نمی‌‏بینیم»(۱۶) به معناى انسانى است که در بعد شیطانى قوى شده باشد، خواه مرد باشد یا زن.(۱۷)

اما این که در مواردى دیده می‌‏شود که قرآن کریم با صراحت نام زن و مرد را در کنار یکدیگر مطرح می‌‏کند، به خاطر تأکید بر تساوى آنها و زدودن افکار جاهلى قبل از اسلام است، مثلاً در آنجا که بحث عمل و یا عبادات مطرح است، به واسطه اینکه پیش از اسلام براى عمل و عبادت زن هیچ‏ گونه اعتبارى قائل نبودند، قرآن در آیات متعددى، عمل صالح و ایمان را داراى آثار یکسان براى زن و مرد ارزیابی‌ می‌‏کند و هیچ‏کدام را بر دیگرى ترجیح نمی‌‏دهد.

بنابراین می‌‏توان چنین نتیجه گرفت که آیات قرآن، آنجا که عهده‌‏دار بیان کمالى از فضایل انسان هستند، هیچ‏ گونه تفاوتى میان زن و مرد نمی‌‏گذارند، زیرا این آیات از سه حالت خارج نیستند؛ اول آیاتى که با تعابیرى همچون «ناس» و «انسان» همراه هستند و طبعاً تمام اصناف آدمی‌، اعم از زن و مرد را در بر می‌‏گیرند، دوم آیاتى که صراحتاً زن و مرد را در کنار یکدیگر قرار داده و حکم واحدى در مورد آنها مطرح می‌‏کنند و سوم آیاتى که با الفاظ و ضمایر مذکّر همراهند، اما با توجه به زبان قرآن و همچنین در نظر گرفتن آیات دیگر نمی‌‏توان، احکام آنها را مختص مردان دانست.

لذا به بیان خلاصه: «اگر در سراسر قرآن کریم و همچنین سراسر سخنان عترت طاهره(علیهم السلام) جستجو شود، موردى به چشم نمی‌‏خورد که قرآن کمالات معنوى را مشروط به ذکورت بداند یا ممنوع به انوثت بشمارد».(۱۸)

با تمام تفاوت‏هایى که بین دو موجود مؤنث و مذکر وجود دارد، اما آیاتى از قرآن براى زنان مقاماتى در ردیف مردان بیان کرده که به عنوان مدیریت و هدایت جامعه و تاریخ محسوب می‌‏شوند. یکى از مواردى که به تنهایى براى اثبات ارج و قرب زنان از دیدگاه اسلام و قران کفایت می‌‏کند، مسئله الگو قرار دادن برخى زنان نمونه، براى دیگران است. قرآن کریم دو نفر از زنان شایسته را به عنوان الگو ذکر می‌‏کند:

«و ضَرَب ‏اللّهُ مثلاً للذینَ أمنوا امرأتَ فرعونَ اِذْ قالتْ ربِّ ابْنِ لِى عِندَکَ بَیْتاً فى الجَّنهِ و نَجِّنى مِنَ فِرعَونَ و عَمَلِهِ وَ نَجِّنى مِنَ القَومِ الظالمینَ * وَ مَریَم ابْنَتَ عِمرانَ الَتى اَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیه مِن روحِنا وَ صَدَقَتْ بِکَلَماتِ رَبّها وَ کُتُبِهِ و کانَتُ من القانِتین؛

خدا براى کسانى که ایمان آورده‌‏اند مثالى می‌‏زند به همسر فرعون، زمانى که گفت: پروردگارا! براى من در بهشت و در نزد خودت، جایگاهى بنا کن و مرا از فرعون و اعمال او و از قوم ظالم نجات ده. (همچنین مثال می‌‏زند) و مریم دختر عمران را که خود را از ناپاکى و آلودگى حفظ کرد، پس ما از روح خود در او دمیدم و او کلمات پروردگارش و کتب او را، تصدیق کرد و او همواره ملازم در اطاعت و خضوع بود.»(۱۹)

تعبیر قرآن در این آیات این نیست که همسر فرعون و یا مریم(سلام الله علیها) نمونه زنان خوبند، بلکه آنها را مثال و نمونه‏اى براى تمام مردان و زنانى که ایمان آورده‌‏اند معرفى می‌‏کند. این مطلب حاکى است که این دو، به مقام بسیار بالایى نائل شده‌‏اند و لذا صفاتى را هم که براى آنها برشمرده است تنها از افرادى که درجات بالاى معنویت را درک کرده‌‏اند، برمی‌‏آید.

بر این اساس، زن در مسیر تکامل و زندگى، فارغ از جنسیت زنانگى، همراه و همپاى مرد در حال پیمودن مسیر است و در مواقعى از او جلوتر هم هست.

بنابراین براى درک هویت انسانى زن از دیدگاه اسلام، باید دانست که نوع برداشتى که انسان از خود دارد و به عبارت دیگر تعریفى که از هویت ذاتى خود ارائه می‌‏دهد، تا چه حد در خودباورى او – و متعاقبا در سرنوشتش مؤثر است – و درست در همین جا است که می‌‏توان به نقش مکتب و عقیده‏اى که فرد به آن وابسته است پى برد، زیرا برداشتى که هر کس از خود دارد عمدتاً تحت تأثیر دین و مکتبش و تصویرى که او از انسان ارائه می‌‏دهد می‌‏باشد.

حال با این وصف، وقتى که به تعریف اسلام از انسان مراجعه می‌‏کنیم درمی‌‏یابیم که تعریفى است که انسان را ذاتاً و اصالتاً ارزشمند می‌‏داند. انسان بر اساس این تفسیر، داراى جایگاه رفیع و ارزشمندى است که(۲۰) مبدأ و معادى والا و بلند مرتبه دارد و تنها موجودى است که به مقام خلیفه‌اللّهى و پذیرش نفخه الهى و بسیارى کمالات دیگر نائل آمده است.

«وَ لَقَدْ کرمنا بنى آدَم وَ حَمَلناهُم فِى البِّرِ وَالبَحْرِ و رَزَقناهُمْ مِن الطیباتِ و فَضَّلناهِمْ عَلى‏ کثیرٍ مِمَّنْ خَلَقنا تَفضیلاً؛ یعنى همانا که ما فرزندان آدم را بسیار گرامی‌ داشتیم و آنها را بر مرکب دریا و خشکى سوار کردیم و از هر غذاى لذیذ و پاکیزه آنها را روزى دادیم و بر بسیارى از مخلوقات خود برترى و فضیلت بخشیدیم.»(۲۱)

و یا در روایتى از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده: «ما مِنْ شَى‏ءِ اَکرم عَلی اللّهِ مِن ابن‏ آدم؛ یعنى در نزد خدا، هیچ چیزى با کرامت‌‏تر از انسان نیست.»(۲۲)

در این دیدگاه، زن هم یک موجودى انسانى است و لذا موجودى ارزشمند است و هر تمجید و تحسینى که در مورد انسان مطرح باشد، بدون استثناء و بدون هیچ کم و کاستى در مورد زن هم صادق است. افزون بر این، حتى از حیث جنسیت یعنى از حیث زن بودن و موقعیت‏ها و نقش‏هایى که در این رابطه می‌‏یابد هم موجودى ارزشمند تلقى شده است.

زن در مقام همسرى، در مقام مادرى و در مقام دخترى از موقعیت قابل توجهى برخوردار است و به ویژه از حیث اجتماعى و در جامعه اسلامی‌ بسیار محترم شمرده شده است. به گونه‏‌اى که فرهنگ اسلامی‌ زن را داراى حریم خاصى می‌‏شمارد و موجود مقدسى به حساب می‌‏آورد تا بدین حد که اجازه کوچکترین تعرّض و بی‌‏احترامی‌ نسبت به او را نمی‌‏دهد.(۲۳)

امروزه نوعى داد و ستد بسیار سریع و فراوان بین فرهنگ‏‌ها برقرار شده و موجب گشته است که فرهنگ‏‌ها کاملاً در نزدیک هم و چه بسا در بطن یکدیگر حضور پیدا کنند، این حضور و ارتباط تنگاتنگ، موجب شده است که وزن و اعتبار هر فرهنگى در تناسب با فرهنگ‏هاى دیگر سنجیده شود.

به دیگر سخن، چنین نیست که یک فرهنگ را بتوان مستقلاً و بدون مقایسه و نسبت سنجى با بقیه فرهنگ‏ها مورد سنجش قرار داد. اینک و در صحنه‌‏هاى گوناگون، خواه ناخواه فرهنگ‏ها در کنار یکدیگر ظاهر می‌‏شوند؛ یا همکارى و تعاملى دارند، یا رقابت و مسابقه. و چنین نیست که تنها بتوان به پشتوانه نظرى و ارزشى یک فرهنگ اتکاء کرد و آن را «فراتر» یا «فروتر» معرفى نمود.

در میدان عمل و در تجربه عینى، امروزه آن فرهنگى که از عوامل موفقیت بیشترى بهره‏مند است، خودش را بیشتر و بهتر نشان می‌‏دهند و بر سایر فرهنگ‏ها غلبه پیدا می‌‏کند. یعنى به طور طبیعى – و فارغ از علائق و آرمان‏هاى پیروان هر مکتب و فرهنگ – وقتى که فرهنگ‏ها در صحنه عمل و زندگى مردم با هم زورآزمایى می‌‏کنند و مورد تأثیر و تأثر متقابل قرار می‌‏گیرند، طبعاً فرهنگى قوى است که قدرت و کارایى خود را بر بقیه تحمیل می‌‏کند.

این وضعیت، اکنون در مورد هویّت دینى، ملى و حتى جنسى زن مسلمان، در مواجهه با فرهنگ غرب به طور جدى و همه جانبه مطرح است. یعنى در یک قرن گذشته هویت اصیل زن مسلمان، و از جمله ایرانى، به تمام معنا و به سختى به میدان مبارزه و هماوردى با فرهنگ غرب کشیده شده است.

پیام انقلاب اسلامی‌ براى زن معاصر

اکنون پس از گذشت سه دهه از پیروزى انقلاب اسلامی‌، درمی‌‏یابیم که به مدد منابع و دیدگاه مکتب فکرى اسلام، زن به جایگاه رفیعى ارتقاء یافته است. انقلاب اسلامی‌ در واقع نقطه آغاز ایجاد تحول اسلامی‌ در عصر جدید می‌‏باشد. به تعبیر دیگر، اسلام با همه آرمان‏ها و پیام‏هایى که براى بشریت دارد، اینک در چارچوب انقلاب اسلامی‌ و در ایران، عینیت و تحقق پیدا کرده است.

بر این اساس و به حکم رسالت جهانى اسلام، و جامعیت تعالیم دین حنیف، انقلاب اسلامی‌ شروع تحولى بنیادین در تمام جنبه‏‌هاى زندگى انسانى دوران معاصر است که سنت‏هاى هدف و آرمان آن، رهنمون شدن انسان به سوى سعادت و نیکبختى می‌‏باشد.

انقلاب اسلامی‌ براى ایفاى رسالت جهانى خود باید:

۱- اندیشه تغییر و تحول را در جان و دل انسان بی‌‏پناه امروز بیاندازد. یعنى آرمان‏هاى مطلوب را با زبان روز طرح نماید، وضعیت موجود را مورد ارزیابی‌ و تحلیل قرار دهد، دردها و نارسایى‏ها را معرفى کند و با ایجاد حساسیت و اشتیاق در وجود انسان‏ها، راه رسیدن به این آرمان‏ها را به آنها بنمایاند.

۲- نمونه‌‏اى عینى، آزموده و جذاب را به نمایش بگذارد تا شعارها و آرمان‏ها از حالت ذهنى و انتزاعى، خارج شده و به طور عینى و ملموس قابل درک باشد و انسان‏ها امیدوارانه و واقع بینانه در طلب جامعه آرمانى و زندگى سعادتمندانه به تلاش و فعالیت بپردازند.

۳- مرکزیت انتقال پیام را به عهده بگیرد و ایجاد و ارسال موج سازندگى و تحول را به خوبی‌ مدیریت نماید، بایسته‏‌ها را به انجام رسانده، آفات را رفع کرده و صدمات را دفع نماید و توفندگى و تأثیر این حرکت را تضمین کند.

جاى بسى افتخار است که انقلاب اسلامی‌ با تبیین حضور اجتماعى زنان به جهانیان اعلام نمود که زن در دوران معاصر، بیشتر از هر زمان دیگرى تحت ظلم و ستم سوء استفاده قرار گرفته است. حضور همزمان عوامل استثمار اقتصادى، استثمار جنسى، انکار هویت ذاتى و پایمال شدن کرامت انسانى زن، اینک یکى از سیاه‏ترین دوران حیات او را رقم زده است به طورى که نجات او از این موقعیت امرى بس دشوار می‌‏نماید.

بدون تردید این امر، یعنى نجات زن از وضعیت اسفبار کنونى، تنها از ایده و مرامی‌ ساخته است که ضمن احترام کامل به هویت انسانى زن، دستورالعمل جامعه و کاملى براى حضور سالم زنده و رو به رشد او در تمام عرصه‏‌هاى فردى و جمعى داشته باشد و این ایده، چیزى جز اسلام راستین نمی‌‏تواند باشد.

اسلام از همان آغاز ظهور و بسط خود در جهان، ضمن تأکید بر هویت انسانى زن و وضع قوانین متناسب با وضعیت روحى و جسمی‌ او، در واقع یگانه برنامه رهایى و هویت زن را براى همیشه به جهانیان عرضه نمود. مع‏‌الاسف و به دلایل گوناگون اسلام پس از عصر رسالت با مشکلات جدى و عمده‌‏اى مواجه شد و تحقق عینى، همه جانبه و صحیح احکام و دستورات آن در جامعه براى قرن‏ها تعطیل ماند. اما بار دیگر انقلاب اسلامی‌ ایران، در عصر حاضر منادى تحول در دنیاى آشوب‏زده کنونى شد و مجدداً بارقه امیدى براى آزادى و رهایى انسان به وجود آورد.

بی‌‏شک پیام انقلاب اسلامی‌ براى زن معاصر، با توجه به موقعیتى که از او سراغ داریم بسیار مهم و حیاتى است و در این بین رسالت زن مسلمان ایرانى براى ابلاغ این پیام بسیار خطیر و سنگین می‌‏باشد. زن ایرانى باید ضمن ترسیم دیدگاه‌هاى مترقى اسلام راجع به زن، خود نمونه مجسم زن مورد نظر اسلام باشد و عملاً نشان دهد که التزام بر اندیشه و احکام اسلام تأمین‏‌کننده همه نیازها و ضامن رشد و شکوفایى و سعادت دین و آخرت زن می‌‏باشد.

پیداست که این مهم مستلزم تلاشى در خور به منظور تواناسازى زن مسلمان ایرانى می‌‏باشد که مسئولیت آن بیش از پیش از هر کس، متوجه خود زنان می‌‏باشد.

پی‌‏نوشت‌ها

۱) مهارت‏هاى پیشگیرى و مقابله با آسیب‏هاى اجتماعى زنان و دختران، بخش دوم خانواده معتدل، ص‏۷.

۲) حقوق مدنى خانواده، اثر دکتر کاتوزیان، جلد۱، ص‏۱.

۳) همان.

۴) مهارت‏هاى پیشگیرى و مقابله با آسیب‏هاى اجتماعى، ص‏۱۱.

۵) حقوق مدنى خانواده، دکتر ناصر کاتوزیان، ص‏۲۰.

۶) همان، ص‏۷.

۷) مهارتهاى پیشگیرى و مقابله با آسیب‏هاى اجتماعى، ص‏۱۳.

۸) روح زن، فاطمه سالارى، ج‏۱، ص‏۲۱.

۹) آل‏عمران، آیه‏۱۷.

۱۰) احزاب، آیه‏۳۵.

۱۱) اعراف، آیه‏۴۶.

۱۲) نور، آیه‏۳۷.

۱۳) توبه، آیه‏۱۰۸.

۱۴) احزاب، آیه‏۲۳.

۱۵) جن، آیه‏۶.

۱۶) ص، آیه‏۶۲.

۱۷) احمد حیدرى، زن در المیزان، مجله پیام زن، ش‏۴۴.

۱۸) آیت‏الله جوادى آملى، زن در آئینه جلال و جمال، ص‏۸۶.

۱۹) تحریم، آیه‏۱۱ و ۱۲.

۲۰) ر. ک، به روایات تکریم نفس و شناخت قدر منزل انسان مانند «هلک امرؤ لم یعرف قدره»، نهج‏البلاغه، فصارالحکم، شماره‏۱۴۹ و یا «من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهوته»، غررالحکم.

۲۱) اسراء، آیه‏۷۰.

۲۲) کنز، خ ۳۴۶۲۱ – از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم).

۲۳) ر. ک. المیزان، ج‏۸، ص‏۱۹۱ و ۱۹۲، ذیل آیه ۳۲ سوره مبارکه نساء.

همچنین سوره‌‏هاى بقره، آیه‏۸۳، نساء، آیه‏۳۶، اسراء، آیه‏۲۲، عنکبوت، آیه‏۸، لقمان، آیه‏۱۴، احقاف، آیه‏۱۵.

منبع: پیام زن؛ شماره ۲۱۰؛ نویسنده: محمدمهدى بهداروند