اسراف و تبذیر از دیدگاه قرآن و روایات

اسراف و تبذیر در مباحث اخلاقی از موضوعات بسیار با اهمیت تلقی می شود. اسراف در اسلام علاوه بر این که یکی از گناهان بزرگ به حساب می آید، بلای خانمان سوز بزرگی است که موجب محرومیت انسان های بی گناه در ابعاد مختلف می گردد. در این نوشته به بررسی ابعاد مختلف اسراف و تبذیر در قرآن و روایات می پردازیم.

اسراف چیست؟

راغب اصفهانی نوشته است: «سَرَف» تجاوز کردن از حد در هر کاری است که از انسان سر بزند. اگر چه استعمال آن در موارد انفاق مالی مشهورتر است. گاهی به خروج از اعتدال در مقدار مصرف و گاه به چگونگی بذل مال اطلاق می شود و لذا سفیان گفته است آنچه در غیر طاعت خدا مصرف شود اسراف است، گر چه مقدار آن کم و نا چیز باشد.[۱]

بنا به مفهوم سخن راغب و بر پایه شواهد فراوان در قرآن و حدیث، اسراف به هرگونه تجاوز از حد و زیاده روی گفته می شود و در هر حال عملی ممنوع، محکوم و مورد خشم و انزجار خداوند متعال است. خداوند در سوره اعراف می فرماید:

«کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»؛[۲] بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.

رابطه اسراف و تبذیر

تبذیر بر خلاف اسراف تنها واژه ای اقتصادی است. تبذیر از ریشه «بذر» یعنی تفریق و پخش کردن چیزی است. اصلش از ریختن و پاشیدن بذر است که به طور استعاره درباره کسی که مال خود را بیهوده تلف می کند، به کار می رود. همچنین گفته شده است که تبذیر، انفاق مالی در راه معصیت است.[۳]

در مجموع بین واژه اسراف به معنی اقتصادی آن با واژه تبذیر فرق زیادی وجود ندارد و تنها ممکن است در جهت تمایز بین این دو واژه گفته شود که با توجه به خصوصیات تعابیر لغت شناسان در معنی تبذیر، مقصود از این واژه تلف کردن و ضایع نمودن مال است، و زیادی روی در انفاق های شخصی و امور خیریه را شامل نمی شود. در حالی که اسراف فراگیرتر از آن و در بر گیرنده همه موارد، از به هدر دادن و زیاده روی در مصارف و خانوادگی و انفاق های مستحب می باشد. به عبارت دیگر، هر تبذیری اسراف است، ولی هر اسرافی تبذیر نیست.[۴]

از امام صادق (ع) جمله کوتاهی نقل شده است که می توان همین نکته را از ان استفاده کرد. آن حضرت فرمود: «انّ التبذیر من الاسراف؛[۵] تبذیر شاخه ای از اسراف است.»

مصادیق اسراف

با توجه به گفته های اهل لغت و تفسیر در مورد واژه «اسراف» به دست می آید که با سه ملاک، حد اسراف تعیین می شود:

۱. گناهان و محرمات شرعی

معصیت ها خود حدود الهی اند و ارتکاب آنها اگر بدون صرف مال باشد اسراف است و در صورتی که همراه با مخارج مالی باشد، تبذیر است که گناه دیگری خواهد بود؛ لذا بعضی لغت شناسان و مفسران آن را به خوردن مال حرام،[۶] تجاوز از حلال به حرام[۷] و انفاق در راه گناه تفسیر نموده اند.[۸] همچنین مرحوم نراقی از علامه حلی نقل می کند که علمای اسلام اتفاق دارند که مصرف مال در راه گناه، اسراف و حرام است.[۹]

۲. تجاوز از حکم عقل

این در مواردی است که عقل بر قبح صرف مال در آنها حکم کند، مانند انفاق به کسی که استحقاق آن را ندارد، نیز اتلاف ثروت یا خرج آن در موارد نا درست و بی فایده که حاکی از نا رسایی عقلی و ضعف اندیشه مرتکب این عمل است؛ از این رو گروهی از لغویان، «سرف» را به غفلت و جهل و خطا معنا نموده اند.[۱۰]

همچنین مرحوم طبرسی که از بزرگان اهل تفسیر است. در توضیح آیه شریفه «کلوا و اشربوا ولا تسرفوا» نوشته است: هر انفاق و صرف مالی که عقلاء آن را قبیح شمرند و بر صاحبش ضرر وارد آورد. اسراف و حرام است.[۱۱]

بر این اساس، حکم عقل در تشخیص موارد لازم انفاق از غیر آن، معتبر و محترم است و تجاوز از آن مصداق اسراف خواهد بود.

۳. تجاوز از عرف جامعه

در مواردی هم، عرف اجتماعی عامل تعیین کننده «حد» باب اسراف و تبذیر است. به عنوان مثال صرف مال در راه مصالح شخصی و زن و فرزند یا انفاق آن برای مصالح دیگران، هر کدام محدود به حدی است که عرف جامعه آن را بر اساس اوضاع اقتصادی هر زمان و بر پایه وضعیت مالی و موقعیت اقتصادی و اجتماعی هر شخصی تعیین می نماید و همان گونه که تفریط در آن مصداق بخل است، اگر موجب از بین بردن حق واجبی شود حرام و معصیت است. تجاوز از آن نیز به معنای خروج از حد اعتدال و ورود به جرگه مسرفین خواهد بود.[۱۲] در این زمینه «طریحی» می نویسد:

گفته شده، اسراف تجاوز از حد در مصرف چیزهای حلال است و «اصبغ بن نباته» از امیرالمؤمنین (ع) نقل کرده که شخص مسرف سه نشانه دارد: می خورد آنچه برای او نیست، می خرد آنچه برای او نیست و می پوشد آنچه برای او نیست. معنای حدیث این است: می خورد و خریداری می کند و می پوشد آنچه را بالا تر از شأن اوست.[۱۳]

همچنین مرحوم طبرسی می نویسد: مقصود از نهی از اسراف این است که از حد میانه و اعتدال در مصرف مال خارج نشوید.[۱۴] چنان که زمخشری در تفسیر خود می گوید: اسراف به معنای تجاوز از حد در انفاق است.[۱۵]

اسراف و تبذیر در قرآن

در قرآن کریم واژه اسراف با مشتقات آن به طور مکرر به کار رفته است. آیاتی مانند:

الف) «کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛[۱۶] این گونه برای تجاوزگران آنچه عمل می کردند، زینت داده شده است.»

ب) «وَلَا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ؛[۱۷] فرمان تجاوز کنندگان را پیروی نکنید.»

ج) «إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ؛[۱۸] خداوند تجاوزگر دروغگو را هدایت نمی کند.»

د) «وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الْأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ؛[۱۹] و به تحقیق فرعون در آن سرزمین برتری طلبید و مسلماً از تجاوز پیشگان بود.»

در این آیات مقصود از «اسراف» جنبه های اخلاقی، عقیدتی و تجاوز از حدود الهی است؛ اگر چه امور مالی را نیز شامل می شود.

ولی آیاتی هم هستند که اسراف و تبذیر در آنها تنها ظهور در جنبه های اقتصادی دارد، مانند:

الف) «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا* إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُورًا؛[۲۰] حق خویشان، نیازمندان و در راه ماندگان را بپرداز و تبذیر نکن؛ زیرا تبذیر کنندگان برادران شیطان هایند و شیطان به پروردگار خویش بسیار کفر ورزنده است.»

لازم به ذکر است که واژه «تبذیر» تنها واژه اقتصادی است که در قرآن کریم فقط در همین دو آیه از سوره اسراء به کار رفته است. شاید در قرآن کریم کمتر موردی بتوان پیدا کرد که این گونه با لحن تند و شدید از عملی – همانند آن چه که در این آیه شریفه در مورد تبذیر آمده- نهی شده باشد.

ب) «وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛[۲۱] وقت برداشت محصول حقی را که بدان تعلق گرفته بپردازید و اسراف نکنید، همانا خداوند اسراف گران را دوست ندارد.»

ج) «یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛[۲۲] ای فرزندان آدم، وقت ورود به هر مسجدی بهترین آرایش را برگیرید. بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، همانا خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد.»

همان طور که از محتوای آیات ذکر شده بر می آید نهی از اسراف در این آیات جنبه اقتصادی دارد.

اسراف و تبذیر در روایات

حضرت امام صادق (ع) به شخصی که شرفیاب محضرش شده بود، فرمود: «از خدا پروا کن و اسراف مکن. سخت گیری هم منما و راه میانه و اعتدال را بپیما. به تحقیق تبذیر از اسراف است و خداوند فرموده است، تبذیر نکنید.»[۲۳]

حدیث دیگری از امام صادق (ع) روایت شده که می ‎فرماید: دعای چهار گروه مستجاب نمی شود. یکی از آنها کسی است که مالی داشته باشد و آن را ضایع نماید و سپس از خداوند درخواست کند به او روزی عنایت کند؛ خداوند نیز در جواب می فرماید: آیا به تو دستور میانه روی و اعتدال در مصرف نداده بودم؟![۲۴]

در نامه ای که امام عسکری (ع) برای یکی از شیعیان نوشت، او را به توانگری بشارت داده، چنین توصیه فرمود: «بر تو باد به میانه روی و اقتصاد و بر حذر باش از اسراف؛ زیرا این عمل از کارهای شیطان است».[۲۵]

همچنین حضرت صادق (ع) در روایتی فرمود: خداوند میانه روی را دوست و زیاده روی را دشمن می دارد، حتی اگر دور انداختن هسته خرما باشد؛ زیرا می توان از آن بهره برد، نیز دور ریختن زیادی آب آشامیدنی (از اسراف است).[۲۶]

امام علی (ع) در مورد اسراف و تبذیر می فرماید: «ما فوق الکفاف اسراف»؛[۲۷] بالاتر از حد کفایت (نیاز) اسراف است.

همچنین فرموده است: «ویح لمسرف ما ابعده عن صلاح نفسه و استدراک امره»؛[۲۸] چه دور است اسراف کننده از تدارک ضرر کار خود و از آنچه صلاح نفس او در آن است.

باز می فرماید: «سبب الفقر الاسراف»؛[۲۹] سبب فقر و گرسنگی (جامعه) اسراف است.

حضرت امیر (ع) در جای دیگر می فرماید: «ذرالسرف فان المسرف لا یحمد جوده ولا یرحم فقره؛[۳۰] اسراف را واگذار؛ زیرا جود و بخشش اسرافکار ستایش نمی شود و اگر به سبب اسراف فقیر گردد قابل ترحم نمی باشد.»

حضرت امام سجاد (ع) در یکی از بخش های دعای شریف مکارم الاخلاق، می فرماید: «پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و مرا از ارتکاب اسراف باز دار و روزی مرا از تلف شدن حفظ فرما.»[۳۱]

اسراف عامل اخلال در شئون اقتصادی و اجتماعی

اسراف و تبذیر پدیده ای است که می‎ تواند جامعه را به تباهی بکشاند.

منشاء طغیان به وسیله ثروت، آن است که ثروتمند نمی داند که رکن حیات مادی انسان ها کار و کالایی است که به وجود می آورند تا به وسیله آنها زندگی خود را تامین نمایند، یا می داند ولی قدرت طلبی او نمی گذارد تا مصالح دیگران را نیز منظور نماید. در نتیجه مال و ثروت را در مسیری به کار می بندد که جز اخلال به عدالت اجتماعی ثمره ای نخواهد داشت.

در قرآن مجید آمده است: «وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَهٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا؛ و چه بسیار شهر ها که هلاکش کردیم، {زیرا} زندگی خوش آنها را سرمست کرده بود.»

نتیجه گیری

اسراف و تبذیر در آیات متعددی از قرآن مطرح شده که هم شامل جنبه های اعتقادی و اخلاقی است، هم شامل تجاوز به حدود الهی و ارتکاب معاصی، و هم شامل جنبه های اقتصادی. اسراف و تبذیر در روایات زیادی نیز مورد نهی قرار گرفته است؛ حتی کمترین مقدار ممکن آن. آثاری نیز بر آن مرتب شده است هم چون فقر، ناخشنودی و دشمنی با خداوند، بیشترین ضرر و خروج از صلاح و خیر؛ همچنین اسراف و تبذیر جامعه را به اخلال و در نهایت به نابودی می کشاند. چنان که قرآن کریم هم بدان اشاره فرموده است.

پی نوشت ها

[۱] . راغب اصفهانی، المفردات، ص۲۳۰ (ریشه سرف).

[۲] . سوره اعراف، آیه ۳۱.

[۳] . راغب اصفهانی، المفردات، ص۴۰ (ریشه بذر)؛ هم چنین ر.ک: ابن منظور، لسان العرب، ج۴، ص۵۰ (ریشه بذر).

[۴] . عطایی، اسراف و تبذیر در قرآن و سنت.

[۵] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۹، ص۴۶.

[۶] . طریحی، مجمع البحرین، ریشه سرف.

[۷] . طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۲۴۴، ذیل آیه ۳۱ سوره اعراف.

[۸] . مقدس اردبیلی، زبده البیان فی أحکام القرآن، ص۴۰۹.

[۹] . نراقی، عوائد الأیام، ص۶۲۵.

[۱۰] . جوهری، صحاح، ج۴، ص۱۳۷۳ (ریشه سرف)؛ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۱۵۳ (ریشه سرف).

[۱۱] . طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۲۴۵، ذیل آیه ۳۱ سوره اعراف.

[۱۲] . موسوی کاشمری، پژوهشی در اسراف.

[۱۳] . طریحی، مجمع البحرین، ریشه سرف.

[۱۴] . طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۲۴۴، ذیل آیه ۳۱ سوره اعراف.

[۱۵] . زمخشری، کشاف، ج۳، ص۲۹۲.

[۱۶] . سوره یونس، آیه ۱۲.

[۱۷] . سوره شعراء، آیه ۱۵۱.

[۱۸] . سوره غافر، آیه ۲۸.

[۱۹] . سوره یونس، آیه ۸۳.

[۲۰] . سوره اسراء، آیات ۲۶ و ۲۷.

[۲۱] . سوره انعام، آیه ۱۴۱.

[۲۲] . سوره اعراف، آیه ۳۱.

[۲۳] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۹، ص۴۶.

[۲۴] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۲۴ (باب ۵۰ از ابواب دعاء، حدیث و ج۲۱، ص۵۵۶ (باب ۲۷ از ابواب نفقات، حدیث ۴).

[۲۵] . قمی، سفینه البحار، ج۴، ص۱۳۳.

[۲۶] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۵۵۱ ( باب ۲۵ از ابواب نفقات، حدیث ۲).

[۲۷] . تمیمی آمدی، غرر الحکم، حدیث ۸۱۱۷.

[۲۸] . تمیمی آمدی، غرر الحکم، حدیث ۸۱۳۲.

[۲۹] . تمیمی آمدی، غرر الحکم، حدیث ۸۱۲۸.

[۳۰] . تمیمی آمدی، غرر الحکم، حدیث ۸۱۲۵.

[۳۱] . امام زین العابدین (ع)، صحیفه سجادیه، دعای بیستم، ص۱۰۰.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن فارس، ابو الحسین أحمد، معجم مقائیس اللغه، قم، منشورات مکتب التبلیغ الإسلامی التابع للحوزه العلمیه، ۱۴۰۴ ق.
3. إمام زین العابدین (ع)، صحیفه سجادیه، مترجمان: غرویان، محسن و ابراهیمی فر، عبدالجواد؛ قم، نشر الهادی، ۱۳۷۸ ش.
4. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، انتخاب احادیث و ترجمه محسن موسوی، قم: دارالحدیث، ۱۳۸۳ ش.
5. الجوهری، أبونصر إسماعیل بن حماد الجوهری الفارابی (متوفى: ۳۹۳ق)، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، تحقیق: عطا، احمد عبدالغفور، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ ق.
6. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، ۱۴۰۹ ق.
7. الراغب الأصفهانی، حسین بن محمد بن مفضل، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ ق.
8. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ ق.
9. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۹۹۵ م.
10. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، بعثت، ۱۴۰۸ ق.
11. عطائی، محمد رضا، اسراف و تبذیر در قرآن و سنت، مجله مشکوه، مشهد، شماره ۵۴ و ۵۵، بهار و تابستان ۱۳۷۶ ش، ص ۱۹۳- ۲۱۳.
12. قمی، عباس، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الوارده فیها علی بحار الأنوار، قم، نشر اسوه، ۱۳۷۴ ش.
13. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبده البیان فی أحکام القرآن، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه ۱۳۶۸ ش.
14. موسوی کاشمری، سید مهدی، پژوهشی در اسراف، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۱ ش.
15. نراقی، أحمد بن محمد مهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، نشر بوستان کتاب (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، ۱۳۷۵ ش.

منبع مقاله | با اقتباس از:

سیاحت اسفندیاری، عابدین، اخلاق کاربردی با تاکید بر نهج البلاغه، قم، انتشارات قسیم.