پیامدهای ازدواج اجباری و راهکارهای پیشگیری و مقابله با آن

ازدواج اجباری چه از نظر شرع و چه از نظر عرف و قانون، رویدادی مردود است و اصل بر این است که پسر و دختر برای ازدواج با یکدیگر، رضایت کامل داشته باشند؛ اما گاهی اوقات به دلایل مختلف دیده می شود که زن یا مرد مجبورند به ازدواج اجباری تن بدهند. این پدیده و آسیب اجتماعی، مختص به ایران نیست و بسیاری از جوامع با آن روبرو هستند.

دین اسلام در آیات (۱) و روایات متعدد، در سفارش اکید به ازدواج، به تصمیم دختر (۲) و پسر نیز در انتخاب همسر اهمیت داده است. روزی شخصی نزد امام صادق (ع) آمد و عرض کرد: می خواهم با زنی ازدواج کنم ولی پدر و مادرم مایلند با فرد دیگری ازدواج کنم. در این مورد چه می فرمایید؟ حضرت در پاسخ فرمود: «تزوج التی هویت و دع التی هوی ابواک»؛ با زنی که خودت مایل هستی ازدواج کن، و زنی را که پدر و مادرت (بدون رضایت تو) انتخاب کرده اند، رها کن.(۳)

مفهوم ازدواج اجباری و تحمیلی

ازدواج اجباری یا تحمیلی عبارتست از مجبور کردن دختر یا پسر برای نکاح که ممکن است بنا به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد. در واقع منظور از ازدواج اجباری گونه ای از ازدواج رسمی است که در آن اراده زوجین در نظر گرفته نشود.

گاهی پای تهدید و ارعاب در میان است و دختر را برای پذیرش ازدواج تحت فشار قرار می دهند و گاهی پای مشوق های چشمگیر و گاهی پای آداب و رسوم غلط به میان می آید. در واقع باید زندگی مشترک با عشق و محبت آغاز شود اما در ازدواج اجباری شاهد این هستیم که نوعی از اکراه توسط یکی از زوجین به وجود می آید.

ازدواج اجباری شرایطی را پدیدار می کند که زن و مرد نمی توانند با آرامش و علاقه از زندگی مشترک خود لذت ببرند و با پیمودن مسیر طبیعی زندگی به رشد و تعالی برسند. این موضوع علاوه بر اینکه زندگی یکی از زوجین را تحت تاثیر قرار می دهد، باعث می شود تا خانواده و حتی اجتماع نیز از جنبه های مختلف تحت تاثیر منفی آن قرار بگیرند.

عوامل و دلایل ازدواج اجباری

۱-عوامل فرهنگی و روانشناختی

الف) نگرش فرهنگی نادرست به زن

قربانیان ازدواج اجباری، افرادی هستند که عده ای به صورت مستقیم یا غیر مستقیم آنها را مجبور کرده اند تا تسلیم تصمیمات دیگران شوند. در واقع یکی از عواملی که باعث می شود زنان تن به ازدواج اجباری بدهند، دید فرهنگی نادرست به آنها در سطح جوامع می باشد.

هرگز نباید به زن نگاه ابزاری داشت و نباید او را کالا پنداشت. این قبیل افکار باعث می شود که اراده زن نادیده گرفته شده و او نتواند به صورت مستقل برای آینده و سرنوشت خود و در خصوص مسئله مهمی مانند ازدواج، تصمیم گیری نماید. در واقع نباید اظهار نظر دختر در خصوص مسائلی همچون ازدواج به عنوان سرکشی و گردنکشی از اوامر سرپرست و ولی وی تلقی شود.

افزون بر این، برخی از افراد گمان می کنند که زن همواره تحت تاثیر شرایط عاطفی قرار می گیرد و نمی تواند در هیچ کدام از مراحل زندگی خود، تصمیمات درستی را اتخاذ کند. اغلب این افراد زن را موجودی ضعیف می دانند و در زبان عامیانه او را «ضعیفه» خطاب می کنند.

از دید آنان، زن نمی تواند برای خود به صورت مستقل تصمیم گیری کند. همین مسئله باعث شده تا این افراد درصدد برآیند تا تصمیمات خود را به زن تحمیل نموده و او را مجبور به پذیرش خواسته های خود کنند. همین دیدگاه غلط می تواند زن را در سطح جامعه با نوعی محدودیت روبرو کند و امکان زندگی همراه با آرامش را از او سلب نماید.

ب) پدرسالاری در خانواد ها

پدرسالاری یکی از آداب و رسوم کهن در بسیاری از جوامع از جمله کشور ماست و در آن، پدر خانواده، حرف اول و آخر را در خصوص تمامی مسائل می زند. هر چند برخی اوقات تصمیمات و سخنان پدر کاملاً عاقلانه است اما گاهی اوقات نیز تصمیماتی که پدر می گیرد از روی خودمحوری و کاملاً مخالف و غیر منطبق با صلاح و مصلحت و نظر سایر اعضای خانواده می باشد.

همین نگاه پدرسالارانه باعث می شود تا پدر یا سایر اعضای خانواده، نظر خود را به دختر تحمیل نموده و هرگونه سرپیچی او را به منزله گستاخی و تربیت نادرست او قلمداد نمایند. این موضوع باعث می شود تا دختر تن به ازدواج اجباری داده و مجبور به پذیرفتن شخصی به عنوان شریک زندگی خود شود که در واقع هیچگونه علاقه ای به او ندارد.

ج) بالا رفتن سن ازدواج

برخی از زنان با بالاتر رفتن سن خود، احساس می کنند که در خانه پدری جایی ندارند و اگر ازدواج نکنند، خانواده از نظر مالی و عاطفی پذیرای آنها نخواهد بود. همچنین دخترانی که استقلال داشته و تحصیلکرده هستند، وقتی حس می کنند که جامعه به خاطر مجرد ماندن آنان در سن بالا، ارزش کمتری برایشان قائل است و دچار حواشی مختلفی شده و بر آنها برچسب می زنند، بعضا برای رسیدن به امنیت روانی بیشتر، به ازدواج اجباری تن می دهند.

د) ازدواج مصلحتی

هنوز در خیلی از مناطق دنیا و نیز کشور ما، ازدواج های قبیله ای مرسوم و رایج هستند. گاهی اوقات افراد وادار به ازدواج اجباری می شوند تا برخی از خصومت ها و مشکلاتی که بین خانواده ها و قبیله ها وجود دارد برطرف شود.

۲-عوامل اقتصادی

یکی دیگر از عواملی که می تواند نقش موثری در ازدواج اجباری یا تحمیلی داشته باشد، مسائل اقتصادی است. بسیاری از افراد گمان می کنند برای اینکه آرامش بیشتری داشته باشند لازم است پول بیشتری به دست آورده و در رفاه بیشتری زندگی کنند. این افراد گمان می کنند که اگر معیشت آنها تامین شود، در مراحل زندگی خود هیچگونه دغدغه و نگرانی عمده ای نخواهند داشت.

هرچند مسائل مالی به مقدار قابل توجهی بر رفاه و آسایش در زندگی تاثیر می گذارد اما باید توجه داشت که این تمام کار نیست و باید عوامل دیگری نیز مهیا شوند تا شخص در زندگی خود، احساس آرامش کند. متاسفانه در برخی از ازدواج ها شاهد این هستیم که والدین و یا اشخاص تنها به مسائل مالی توجه می کنند و فرزند خود را تنها به آن دسته از افرادی برای ازدواج می دهند که دارای شرایط مالی خوب و بالایی باشند.

به زبان ساده تر، وقتی این افراد با خواستگار پولدار روبرو می شوند، دیگر به ویژگی های اخلاقی و رفتاری او توجه ویژه ای ندارند و حتی دیده شده که دختر خود را مجبور به ازدواج با چنین فردی کرده و خواسته های او را نادیده می گیرند.

گاهی اوقات نیز افرادی که از نظر مالی در شرایط نامناسبی هستند، برای فرار از فقر و نیل به امنیت مالی، به ازدواج اجباری تن می دهند. آنها به دنبال پیدا کردن یک سرپناه و داشتن امنیت و رفاه مالی حاضر می شوند با فردی که علاقه ای به او ندارند، زیر یک سقف زندگی کنند.

پیامدها و آسیب های ازدواج اجباری

ازدواج اجباری خصوصا در کودکان، عواقب سنگینی به همراه دارد که در زیر به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:

۱-آسیب های روانی

زندگی با فردی که علاقه ای به او ندارید سخت است و فشارهای روحی و روانی از جمله حس تنفر و خشم، احساس پوچی، افسردگی و ناامیدی، استرس و اضطراب را به همراه دارد که این عوامل می توانند زندگی شخصی و اجتماعی فرد را به شدت تحت تاثیر خود قرار دهند. همچنین کودکانی که در سنین کم مجبور به ازدواج می شوند (کودک همسری)، از نظر تحصیلی و اجتماعی عقب می مانند و این می تواند در رشد آنها هم تاثیر منفی داشته باشد.

۲- فشار جنسی

بی علاقگی به فرد مقابل، عامل بسیار مهمی در سردی و بی میلی به برقراری روابط جنسی است؛ این در حالی است که فشار جنسی دو طرف را اذیت می کند. گاهی اوقات نیز حس تنفر موجود در ازدواج اجباری، در رابطه جنسی خشن بروز می کند و مرد برای رفع نیاز خود، زن را به رابطه جنسی وادار کرده و با خشونت با او رفتار می کند‌.

۳-خشونت

رفتار خشونت آمیز معمولاً در پسرانی دیده می شود که تحت فشار خانواده با دختری که او را دوست ندارند، ازدواج کرده اند. آنها از روش هایی مثل ضرب و شتم و خشونت شدید علیه دختر استفاده می کنند تا عدم رضایت خود را نسبت به این ازدواج نشان بدهند.

۴-خودکشی

اقدام به خودکشی، پیامد منفی دیگری است که در موارد ازدواج اجباری گزارش می شود. برخی افراد به دلیل فشار روانی شدید و اصرار و تهدید از جانب خانواده به ازدواج، دست به خودکشی می زنند.

۵-فرار از خانه

برخی افراد هم که نمی توانند شرایط موجود را تحمل کنند و به ازدواج اجباری تن دهند، از خانه فرار می کنند و تنهایی و شرایط سخت زندگی در خفا را برمی گزینند تا به ازدواج اجباری تن ندهند‌.

۶-خیانت

خیانت و تمایل به برقراری روابط خارج از ازدواج، یکی از شایع ترین پیامد ازدواج اجباری است. تردیدی نیست شخصی که بدون عشق و علاقه ازدواج کرده، نمی تواند نیاز عاطفی خود را تامین سازد و همین امر ممکن است زمینه ساز خیانت شده و او را جذب دیگران کند. احساس نارضایتی از رابطه، می تواند طرفین یا یکی از دو را به سمت خیانت سوق دهد چرا که آنها سعی می کنند نیاز خود را در جایی دیگر تامین کنند.

۷-طلاق و جدایی

در بسیاری از موارد ازدواج اجباری، زوجین پس از گذشت مدت کوتاهی از زندگی مشترک، به دلیل بی علاقگی به یکدیگر و عدم لذت از زندگی، تصمیم به طلاق و جدایی می گیرند. در مواردی هم که کار به متارکه و طلاق نمی کشد، با توجه به نبود عشق و محبت لازم در زندگی مشترک زوجین، عملا طلاق عاطفی صورت می گیرد.

از دیگر آسیب ها و پیامدهای ازدواج اجباری می توان به روی آوردن به انواع اعتیاد، بزه و قتل و همسرکشی، سست شدن اعتقادات و باورهای دینی و قطع ارتباط فرد با اطرافیان و نزدیکان و اجتماع اشاره کرد.

راهکارهای پیشگیری از وقوع ازدواج اجباری

تردیدی نیست که خشونت و دعوا، اوضاع را پیچیده تر می کند. پدر و مادرتان خیرخواه شما هستند اما به هر دلیل تصمیم گرفته اند، به نظر شما توجه نکنند. سعی کنید با احترام، آرامش و صبوری، وضعیت پیش آمده را مدیریت کرده و با بکارگیری راهکارهایی نظرشان را عوض کنید:

۱-قاطعیت در بیان و ابراز نظر

ازدواج اجباری، یک خطر جدی برای سلامتی روح و روان شما محسوب می شود. برای حفظ آبروی خانواده یا مصلحت بودن، نباید به آن تن دهید؛ چون این شما هستید که باید هزینه آن را با جسم و روح خود بدهید. بهترین راه این است که نظر خود را نسبت به این ازدواج بیان کنید و بگویید که تمایلی به این ازدواج اجباری ندارید و نمی خواهید بدون علاقه و شناخت با کسی ازدواج کنید.

اگر پدر و مادرتان شما را برای ازدواج تحت فشار می‌گذارند یا به هر طریقی برایتان مشکل درست کرده اند، سعی کنید به جای تسلیم شدن و پذیرفتن شرایط، با آنها صحبت کنید و خواسته هایتان را بگویید. شاید آنها متوجه نیستند که حرف ها و کارهایشان برای‌ شما تا این حد آزاردهنده است. از آنها بخواهید که برای یک مدت دیگر شما را در خانه بپذیرند و کمک کنند تا بتوانید در آرامش شریک زندگیتان را انتخاب کنید.

۲-استقلال در تصمیم گیری

بعضی از پدران و مادران با این تفکر که فرزندشان مصلحت خود را نمی داند، او را به انتخاب خود راهی خانه بخت می‌کنند و به عبارتی به جای او تصیم می‌گیرند. شاید شما هم به خاطر علاقه و اعتمادی که به آنها دارید، با تصمیم آنها موافقت کنید و حرفشان را بپذیرید. این کار درست نیست.

حتی اگر فرد مورد نظر، گزینه مناسبی باشد، انتخاب و صلاحدید والدین، لزوما ملاک درستی برای انتخاب همسر نیست. خود شما باید کسی که می‌خواهید یک عمر کنارش زندگی کنید را انتخاب کنید. این جمله که شما صلاح خودتان را نمی‌دانید یک طرز فکر غلط است و عموما اعتماد به نفس شما را نشانه گرفته است.

۳-برشمردن پیامدهای منفی ازدواج اجباری

این شما هستید که باید زندگی خود را از گزند ازدواج اجباری حفظ کنید. نتایج ازدواج اجباری را برای خانواده خود توضیح دهید و آنها را متوجه عواقب و خطرات آن کنید. اگر در اطرافتان زوج هایی هستند که به خاطر همین روند ازدواج اجباری یا عدم علاقه به مشکل خورده اند، وضعیت آنها را به پدر و مادرتان یادآوری کنید. به آنها توضیح دهید که علاقه ای به فرد مورد نظرشان ندارید و نمی‌توانید در کنار او زندگی خوبی داشته باشید.

۴-کمک گرفتن از دیگران

اگر خودتان نمی توانید یا نمی خواهید حرف بزنید، از واسطه ای مانند بزرگترهای دلسوز فامیل که حرفش روی پدر و مادرتان تاثیر دارد، بخواهید تا با آنها صحبت کند. بزرگترها زبان هم را بهتر می فهمند. آنها خوب می دانند که چطور پدر و مادرتان را راضی کنند. گاهی اوقات دوستان صمیمی، معتمد و با تدبیر نیز می توانند کمک خوبی برای شما بوده و راهکارهای درستی در این زمینه ارائه دهند.

۵-بی توجهی به حرف مردم

با حرف مردم زندگی نکنید و بر مبنای آن برای زندگی خود تصمیم نگیرید؛ حرف مردم همیشه بوده و هست! آنچه خوشبختی شما را تضمین می کند، حرف مردم نیست بلکه تصمیمات شما برای زندگی است. پس به حرف های مردم بی توجه باشید و پس از بررسی کامل و دقیق زوایا، تصمیمی را بگیرید که برای شما بهترین است.

۶-عدم ترس و هراس از تنهایی

حتی اگر تا آخر عمر مجرد بمانید، بهتر از این است که درگیر یک ازدواج اجباری و غلط شوید. پدران و مادران معمولا نگران بالا رفتن سن فرزندان و ازدواج نکردنشان هستند و متاسفانه این ترس را به آنها هم انتقال می دهند. سعی کنید به خود مسلط بوده و این قبیل ترس های بیهوده را به دل راه ندهید. در بدترین حالتی که وجود دارد، شما مجرد می مانید و تمام مسئولیت های زندگیتان به عهده خود شما خواهد بود. پس تمام ابعاد و جوانب مسئله را بسنجید و صرفا به خاطر ترس از تنهایی، تسلیم یک ازدواج اجباری نشوید.

۷-مشاوره بگیرید

در هر مشکلی، مراجعه به یک مشاور می تواند موثر باشد و مشاوره ازدواج نیز از این قاعده مستثنی نیست. وقتی شرایط خود را با تمام جزئیات با یک مشاور دلسوز و حرفه ای در میان بگذارید، او می تواند با بررسی شرایط، بهترین روش مقابله را به شما یاد بدهد. شاید شما باید مهارت های «نه گفتن» خود را تقویت کنید تا در چنین موقعیت هایی بتوانید «نه» محکم و قاطع بگویید.

راهکارهای بعد از ازدواج اجباری

هر چند ازدواج اجباری، پدیده ای ناسالم و غیرقابل پذیرش است با این حال خیلی اوقات ممکن است به دلایل مختلف، زوجین مجبور به زندگی با یکدیگر باشند. از این رو به نظر می رسد بهترین کار در این شرایط بکارگیری روش هایی برای ادامه بهتر زندگی مشترک و ایجاد علاقه به همسر باشد.

۱-مراجعه به مشاور و روانشناس

نخستین و بهترین کار مراجعه به مشاور متخصص در این زمینه است تا زوجین این مرحله دشوار از زندگی خود را با استفاده از راهکارهای کارشناسانه مشاور، پشت سر بگذارند و در جهت بهبود روابط و پذیرش شرایط، گامی مثبت بردارند.

به همسرتان بگویید که می دانید بر اساس اجبار حاضر به ازدواج شده و از زندگی با شما لذت نمی برد اما به کسی نیاز دارید که شما را دوست بدارد؛ بنابراین باید به فکر راه حلی برای زندگی مشترک باشید.

اگر هنگام انتخاب یکدیگر، حق دخالت نداشته اید حالا هر دو می توانید برای دوام و ایجاد علاقه در زندگی مشترک خود تلاش کنید. از سوی دیگر هر دو نفر با پیامدهای تلخ جدایی و طلاق آشنا هستید، پس بهتر است جدایی را به عنوان آخرین راه برای خود در نظر داشته باشید.

۲-تلاش برای رسیدن به آرامش

دوست داشتن همسر تحمیلی، کار غیر ممکنی نیست؛ زیرا افراد دارای نقاط مثبت فراوانی هستند که می توان با تکیه بر آنها، زندگی سرد و بدون علاقه را تغییر داد. به طور مثال ممکن است از ابتدای زندگی مشترک مسائل مختلفی موجب نارااحتی و ناامیدی شما شده باشد و تصمیم شما برای جدایی را قطعی کرده باشد، در حالی که می توان با کنار گذاشتن این افکار منفی، به این موضوع فکر کنید که تاکنون چه چیزهایی در زندگی مشترک آموخته اید. فهمیدن نقاط ضعف رابطه و شناخت رفتارهای خطرناک درباره همسر، تاثیر زیادی در بهبود روابط دارد.

بهتر است زمان بیشتری را با یکدیگر سپری کنید و با در نظر گرفتن جنبه های مهم زندگی در چهارچوب منطق و آرامش، بیشتر فکر کنید. ترمیم و بهبود رابطه و تبدیل آن به یک زندگی آرامش بخش، بسیار بهتر از پایان دادن به آن و ایجاد شرایط سخت تر است.

۳-شناخت بیشتر علایق و سلیقه ها

پس از ازدواج اجباری، بهتر است زن و شوهر در مورد علایق خود با هم صحبت کرده و به علایق هم احترام بگذارند و به کمک هم کارهای مشترک مورد علاقه خود را انجام دهند. وجود کارهای مشترک می تواند باعث علاقمندی بیشتر همسران به هم شود.
در کنار آن، کارها و تفریحات سالم مورد علاقه خود را (مانند ورزش، سفر و…) را در برنامه هفتگی خود قرار داده و آرامش و نشاط را به روح و روان خود تزریق کنند.

نتیجه گیری

ازدواج اجباری، پدیده و آسیبی اجتماعی است که در بسیاری از جوامع از جمله جامعه ما مشاهده می شود. برخی از پدرها و مادرها بدون توجه به نظر و رضایت دختر یا پسر خود، در مورد انتخاب همسر و ازدواج آنها تصمیم گیری می کنند غافل از اینکه ازدواج اجباری، آثار و پیامدهای منفی زیادی با خود به همراه داشته و زندگی مشترک آینده فرزند آنها را با چالش های جدی مواجه خواهد کرد. به منظور پیشگیری از ازدواج اجباری و همچنین برای پس از وقوع ازدواج اجباری، توصیه ها و راهکارهایی مهم ارائه گردید تا مسیر برون رفت از این چالش مهم زندگی هموار گردد.

پی نوشت ها

۱-«مردان و زنان بی همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می سازد خداوند گشایش‌دهنده و آگاه است»؛ نور/ ۳۲

۲-لازم به ذکر است موضوع اجازه پدر برای ازدواج دختر دوشیزه که در احکام فقهی آمده منافاتی با مطلب فوق ندارد و در عین حال که ازدواج دختر با اجازه پدر است، نظر و خواسته دختر نیز نباید نادیده گرفته شود.

۳-شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۳۹۲

فهرست منابع

۱-قرآن کریم
۲- ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن طوسى؛ تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه؛ تحقیق: آخوندی، علی و محمد؛ تهران؛ دار الکتب العلمیه؛ چاپ چهارم؛ ۱۳۶۵ ش

منابع اقتباس: ذهن موفق؛ نمناک؛ هم اندیشان؛ همیار عشق