آموزه های تربیتی در سیره امام حسن مجتبی علیه السلام

تربیت امروزه نه تنها در جوامع و خانواده های مسلمان مورد توجه قرار گرفته و هر پدر و مادری آرزو می کند که فرزندان خود را طبق رهنمودهای صحیح و اصول و ارزشهای والای انسانی و الهی تربیت نموده و در آینده فرزندی رشد یافته و کارآمد داشته باشد بلکه اهداف عالی و اخلاقی تعلیم و تربیت از مهمترین دغدغه های جهانی است.

سازمان ملل متحد در بند۲ از ماده ۲۶ اطلاعیه جهانی حقوق بشر مقرر داشته است که: تعلیم و تربیت باید به توسعه شخصیت انسان و تقویت و احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی متوجه گردد و تفاهم و اغماض و مودت را بین کلّیه ملل و دسته های نژادی و مذهبی به وجود آورد و موجب پیشرفت فعالیت های ملل متحد در راه حفظ صلح شود.۱

موضوع این نوشتار افزون بر اهمّیتی که در خود مسئله تربیت وجود دارد، به نقطه نظرات شخصیتی برمی گردد که خود، نمونه بارزی از یک انسان کامل و تربیت یافته در مکتب نبوی، علوی و فاطمی است و همچنین پرورش دهنده فرزندانی است که هر کدام به نوبه خود، به عنوان اسوه های عالی و تجلی ارزش های والای انسانی در تاریخ بشر می درخشند.

امام حسن مجتبی(ع) همان شخصیت تربیت یافته در دامان رسالت است که پیامبر اکرم(ص) در مورد وی فرمود: حسن پسر من است، او از من است. او نور چشم من و روشنایی قلب من می باشد، او میوه جان من است، او سید و آقای جوانان اهل بهشت است. او حجت خدا بر امت من می باشد. دستورات او دستورات من و سخن او سخن من است، کسی که از او پیروی کند او از من است و کسی که با دستورات او مخالفت کند از من نیست.۲

خصلت های زیبا و کمالات عالی انسانی آنچنان در وجود مقدس وی می درخشد که حتی دشمنانش را نیز به اعجاب و تحسین واداشته است. ابن حجر عسقلانی از دانشمندان اهل سنت می نویسد:

هنگامی که حسن بن علی(ع) از دنیا رفت یکی از دشمنان سرسخت آن حضرت در تشییع جنازه او گریه می کرد. حسین بن علی(ع) به او گفت: تو با آن همه اذیت و آزار و مخالفت که در مورد برادرم روا می داشتی باز هم گریه می کنی؟! او گفت: انّی کنت افعل ذلک الی احلم من هذا و اشار بیده الی الجبل؛۳ من به کسی بدی می کردم و آزارش می دادم که صبورتر و حلیم تر از این کوه ها بود.

در مورد مقام ارجمند آن حجت الهی، همین بس که حضرت سیدالشهدا(ع) با آن عظمت و جلالت خویش در مقابل دستورات و اوامر امام حسن(ع) تسلیم محض بود. امام باقر(ع) فرمود: ما کلّم الحسین بین یدی الحسن اعظاماً له؛۴ امام حسین(ع) به خاطر رعایت عظمت امام حسن(ع) هیچ گاه در مقابل سخن او حرفی نمی زد.

سیره تربیتی امام حسن(ع)

در سیره تربیتی امام حسن(ع)، مسائل تربیتی و نکات باریک روانشناختی قابل توجهی دیده می شود که می تواند به عنوان الگو و روش صحیح تعلیم و تربیت کودکان مطرح شود و بهترین فنون پرورش کودکان برای والدین و مربیان است. بر اساس روش تربیتی امام مجتبی(ع) بعد از این که به زمینه ها و بسترهای مناسب در تعلیم و تربیت پرداخته شد، با ایجاد ارتباط عاطفی و بکارگیری شیوه های صحیح تربیتی، به رشد و پرورش فرزندان اقدام می ‏شود.

در این شیوه، مسائل اساسی و ریشه دار تربیت، عوامل و نقش آفرینان در این صحنه، شیوه های اصلاح رفتار و جلوگیری از لغزش ها، صفات و شرائط مربیان برتر، راه های مقابله با مشکلات و حل آنان، تربیت دینی، اهمیت الگو و سرمشق، موانع و آفات تربیت، اهمیت خانواده و نقش بنیادی والدین از جمله مواردی است که مورد توجه قرار گرفته است که برخی از آنان در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد.

اهمیت تربیت

انسان، موجودی ترقی خواه و دارای استعداد کمال است و برای سیر تکاملی خویش لازم است با پیروی از یک روش تربیتی قوی و کامل تلاش نماید و در کنار پرورش جسم در تعالی روح خود و فرزندانش نیز کوشا باشد و گرنه ماهیت انسانی اش را از دست خواهد داد. امام حسن مجتبی(ع) در مورد اهمیت تربیت معنوی و روحی می فرماید:

«عجبت لمن یتفکّر فی مأکوله کیف لا یتفکّر فی معقوله فیجنّب بطنه ما یؤذیه و یودع صدره ما یردیه؛ تعجب می کنم از فردی که در غذای جسمانی خود فکر می کند(که سالم و بهداشتی و پاکیزه باشد) اما در غذای روح و جان خویش نمی اندیشد»، در نتیجه شکم خود را از غذاهای زیانبخش حفظ می کند ولی برایش اهمیتی ندارد که افکار پلید و ناپسند در روان او وارد شده و وجودش را در معرض افکار پست و انحرافی قرار دهند.

نقش آفرینان در تربیت

۱-والدین

از منظر امام حسن مجتبی(ع) پدر و مادر در شکل گیری شخصیت فرزندان اساسی ترین نقش را دارند به این جهت آن حضرت به مردی که در مورد خواستگاران دخترش از آن حضرت نظرخواهی می کرد، به نقش پدر آینده و مدیر خانواده اشاره کرده و فرمود:

«زوّجها من رجلٍ تقّیٍ فانّه ان احبّها اکرمها و ان ابغضها لم یظلمها؛۵ برای همسری دخترت مردی با تقوا و مؤمن برگزین، زیرا اگر او دختر تو را دوست بدارد، وی را احترام خواهد کرد و اگر خوشایند او نباشد، به وی ظلم نمی کند.»

همچنین آن گرامی به اهمّیت نقش مادر پرداخته و هنگامی که با معاویه مناظره می کرد در مورد یکی از علل انحراف معاویه از محور حق و انحطاط اخلاقی وی از نقش مادرش هند یاد کرده و گفت: معاویه! چون مادر تو «هند» است و مادربزرگت «نثیله» می باشد و تو در دامن چنین زنان فرومایه و پست پرورش یافته ای، اینگونه اعمال زشت از تو سر می زند و سعادت ما اهل بیت پیامبر(ص) در اثر تربیت در دامن مادرانی پاک و پارسا همچون خدیجه و فاطمه می باشد.۶

۲-نقش رفیق

بدون تردید بعد از خانواده، مهمترین عاملی که در خلق و خوی فرزندان تأثیر می گذارد، رفقا و دوستان وی هستند. حضرت امام مجتبی(ع) در تربیت فرزندان خویش به نقش مهم رفیق توجه داشته و به داشتن دوستانی سالم عنایت ویژه مبذول کرده است. آن حضرت به فرزندش سفارش می کند که:

فرزندم! با هیچ کس دوستی مکن مگر این که از رفت و آمد(ویژگی های روحی، اخلاقی و رفتاری) وی آگاه گردی، هنگامی که دقیقاً بررسی و تحقیق نمودی و معاشرت و دوستی با او را برگزیدی، آن گاه با او بر اساس گذشت و چشم پوشی از لغزش ها و یاری کردن در سختی ها همراه باش!۷

۳-مربی و معلم

حساس ترین دوران رشد کودک در مراکز آموزشی و مدرسه سپری می شود و مربیان و معلمان با گفتار و رفتار و منش خود، صفات و اخلاق روحی و روانیشان را به فرزندان منتقل می کنند و دانش آموزان بیشترین تأثیر را از اساتید و مربیان خود می گیرند بنابراین بخش مهمی از شخصیت فرزندان بستگی به معلمان و اساتید وی دارد.

در این راستا امام حسن(ع) تأثیر چشمگیر معلمان و نقش ارزنده آنان در عرصه تربیت را یادآور شده و آنان را به تربیت صحیح دانش آموختگان سفارش کرده و فرمود:

کسی که یتیم آل محمد(ص)(دانشجو و دانش آموز دینی) را سرپرستی نماید و به جای پدر و اولیاء دلسوزش وی را تحت مراقبت خویش قرار دهد، یتیمی که در ورطه جهل و ناآگاهی فرو رفته است؛ چنانچه او را از جهل برهاند و امور مشتبه و به هم آمیخته را برای او توضیح دهد و به تأمین نیازهای مادی او نیز اقدام نماید فضیلت و بلندی مقام وی(در مقایسه با دیگران) همچون درخشش خورشید به «سُها» و ستاره کم نور است.۸

۴-محافل عمومی و مذهبی

محافل عمومی و مذهبی، از دیگر عوامل تربیت در منظر امام حسن مجتبی(ع) است. آن حضرت در گفتاری حکیمانه افزون بر نقش مجالس و کانون های اجتماعی در اخلاق افراد، به شرکت در محافل مفید و سازنده توصیه نموده و می فرماید:

کسی که پیوسته به مساجد رفت و آمد داشته باشد، یکی از هشت بهره را نصیب خود خواهد کرد: آشنایی با دوستان جدید، استفاده از دانش های نو و اطلاعات تازه و نایاب، یافتن دلیل محکم و قاطع در راه هدف، رسیدن به رحمتی مورد انتظار از طرف خداوند، آموختن سخنانی که او را از لغزش و خطاها باز می دارد، یاد گرفتن راه های صحیح و هدایت بخش، ترک گناه از ترس خداوند، خودداری از معصیت به خاطر شرم از مردم و ترس از رسوایی.۹

روش های تربیتی امام حسن(ع)

در اینجا به برخی از روش های تربیت در سیره آن حضرت می پردازیم:

الف-تحریک حس کمال خواهی

انسان ذاتاً شخصیت خود را دوست دارد و سعی می کند که با کسب کمالات محبوبیت و عزّت خود را تقویت کرده و بالا ببرد. مربیان می توانند با استفاده از این خصلت و تحریک حس برتری طلبی فرزندان، آنان را به سوی اهداف صحیح تربیتی هدایت کنند.

امام حسن(ع) از این شیوه در تربیت فرزندان استفاده می کرد. آن حضرت روزی فرزندان خود و فرزندان برادرش را دعوت کرده و در ضمن یک گفتگوی صمیمی به آنان فرمود:

انّکم صغار قومٍ و یوشک ان تکونوا کبار قومٍ آخرین فتعلّموا العلم فمن لم یستطع منکم ان یحفظه فلیکتبه و لیضعه فی بیته؛۱۰ همه شما، کودکان اجتماع امروز هستید و امید است که بزرگان جامعه فردا باشید؛ پس دانش تحصیل کنید و علم بیاموزید. هر کس از شماها توانایی حفظ دانش را ندارد، آن را بنویسد و در منزلش نگهداری نماید.

ب-شناساندن الگوهای غرب

انسان در دوران نوجوانی، شدیداً به دنبال الگو می گردد و حس تقلید او را وادار می کند تا از الگوهای دلبخواهش تقلید نماید. این خواسته درونی، وسیله مناسبی است که مربیان و والدین در امر تربیت از آن بهره گیرند و الگوهای خوب را در معرض دید فرزندان قرار دهند و به او معرفی نمایند. امام مجتبی(ع) در سیره و سخن خویش به الگوی نیکو اشاره کرده و آنان را به پیروانش می شناساند.

آن حضرت بعد از شهادت پدر بزرگوارش، به معرفی شخصیت ممتاز تاریخ، حضرت امیرالمؤمنین(ع) پرداخته و آن گرامی را به عنوان سرمشق خوبان عالم معرفی کرده و فرمود:‌ ای مردم! در این شب مردی از دنیا رفت که در هیچ کار نیکی پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی به او نمی توانند رسید او به همراه پیامبر(ص) جهاد می کرد و جان خود را فدای او می نمود.۱۱

آن حضرت در سخن دیگری حضرت فاطمه زهرا(س) را مقتدای نیایشگران به شمار آورده و در مورد آن بانوی وارسته فرمود: ما کان اعبد من فاطمه کانت تقوم حتّی تتورّم قدماه؛۱۲ در دنیا شخصی عابدتر از فاطمه(س) نبود، آن بزرگوار در حالت مناجات و عبادت آن قدر روی پاهای خود می ایستاد تا آنکه پاهای مبارکش ورم کرد.

ج-شیوه حلم و خویشتنداری

حلم و بردباری مربیان در ارتباط با متربیان حساسیت خاصی دارد؛ زیرا نوجوانان و کودکان در اثر بازیگوشی و شیطنت، ممکن است دچار خطاها و لغزش هایی شوند و موجبات ناراحتی بزرگترها را فراهم آورند امّا استفاده از این شیوه مربیان را بیشتر یاری خواهد کرد. و طعم شیرین مدارا و گذشت را در آینده نزدیک خواهند چشید. این شیوه را در رفتار امام حسن(ع) به نظاره می نشینیم:

روزی امام حسن مجتبی(ع) سوار بر مرکب خویش، در یکی از معابر مدینه عبور می کرد. با مردی از اهل شام مواجه شد. آن مرد شامی تا حضرت را شناخت، بی درنگ به لعن و نفرین امام پرداخته و سخنان ناشایستی را نثار امام کرد. حضرت امام مجتبی(ع) در همان حال با کمال خونسردی و بردباری تمام سخنان زشت و دشنام های ناروای او را با سکوت و صبر تحمّل کرد و خشم خود را فرو می برد تا این که مرد شامی، عقده دل را خالی کرده و خاموش شد.

در آن لحظه پیشوای دوم شیعیان با سلام بر آن مرد، سکوت آن چند لحظه خاموشی را شکسته و با لبخندی ملیح که حاکی از صفای دل آن جناب بود و در حالی که مهر و عاطفه و محبت در چشمان نافذ و سیمای نورانی اش موج می زد لب به سخن گشوده و به آرامی فرمود:

ای مرد! گمان می کنم که در این شهر غریب باشی و شاید هم مرا به اشتباه گرفته ای؟ حالا اگر از ما رضایت بطلبی، از تو راضی می شویم و اگر چیزی از ما بخواهی، به تو می بخشیم، اگر راه گم کرده ای، راهنماییت می کنیم، اگر گرسنه ای تو را سیر می نماییم، اگر لباس نداری، تو را می پوشانیم، اگر نیازمندی، تو را غنی می کنیم، اگر از جایی رانده شده یا فراری هستی، تو را پناه می دهیم اگر خواسته ای داری، بر می آوریم، اگر توشه سفرت را پیش ما آوری و مهمان ما باشی برای تو بهتر است و تا هنگام رفتن، از تو پذیرایی می کنیم؛ چون که خانه ما وسیع و امکانات مهمان نوازیمان فراهم است.

آن مرد وقتی با این برخورد کریمانه حضرت مواجه شد و سخنان شیوا و دلنشین آن بزرگوار را شنید، آرام آرام احساس کرد که ناراحتی خاصی در درون وجدانش او را می آزارد. آثار شرم و حیا بر صورتش ظاهر شده و پیش از آنکه سخنی بگوید، اشک ندامت بر گونه هایش لغزید و با لحنی خاضعانه و مؤدبانه عرضه داشت: شهادت می دهم که تو خلیفه خداوند بر روی زمین هستی، خداوند داناتر است که رسالتش را در کدام خانواده قرار دهد: اللّه اعلم حیث یجعل رسالته؛ تا این لحظه شما و پدرتان منفورترین خلق خدا نزد من بودید و اکنون شما را محبوبترین فرد روی زمین می دانم.

آنگاه به همراه امام حسن(ع) راهی خانه آن حضرت شد و تا روزی که در مدینه بود، در مهمانسرای حضرت پذیرایی می شد. بعد از آن واقعه، در ردیف دوستان و ارادتمندان خاص اهل بیت(ع) قرار گرفت.۱۳

د-شیوه های رفتاری

والدین و مربیان، مهمترین آموزه های تربیتی را می توانند با اعمال شایسته خویش در وجود فرزندان پدید آورند؛ زیرا آموزه های رفتاری، به طور غیر مستقیم و ناخود آگاه در نهاد نونهالان تأثیر می گذارد. اگر آنان فقط به گفتارها و توصیه های خالی از عمل بسنده کنند، ممکن است کودکان در دل خود این ابیات را زمزمه کنند که:

پندم چه دهی نخست خود را       محکم کمری ز پند بربند

چون خود نکنی چنان که گویی    پند تو بود دروغ و ترفند

با مروری کوتاه به سیره عملی امام مجتبی(ع)، بهره گیری از این شیوه را بالعیان مشاهده خواهیم کرد که تمام کمالات اخلاقی و معنوی و انسانی در سراسر زندگی آن حضرت به چشم می خورد. عفو و گذشت، حلم و بردباری، تواضع و فروتنی، عبادت و راز و نیاز کرامت و بخشش و سایر خصلت های ویژه انسانی در زندگی آن حضرت مشهود است. نمونه ای از سیره عملی آن حضرت را با هم بخوانیم:

یکی از غلامان خدمتگزار حضرت امام حسن(ع)، مرتکب جنایتی شد که سزاوار کیفر بود. حضرت دستور داد تا وی را تنبیه نمایند. غلام خطاکار در آن لحظه پیشدستی کرد و خطاب به امام(ع) این آیه را قرائت نمود: و العافین عن النّاس؛ انسان های وارسته از خطای گنهکاران عفو می کنند. حضرت فرمود: بخشیدم. غلام ادامه داد و اللّه یحبّ المحسنین؛ خداوند نیکوکاران را دوست دارد. امام فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم.۱۴

هـ-تشویق

از موفق ترین شیوه های تربیتی تشویق و ترغیب افراد است. این شیوه علاوه بر این که محرکی بسیار قوی در تغییر رفتار به سوی اهداف مطلوب تربیتی است، در شکوفا‌سازی و استعدادهای درخشان و نهفته انسانی نقش فوق العاده ای دارد. تجربه نشان داده است که تشویق مناسب و بجا، می تواند نهفته ترین استعدادهای درونی کودکان و نوجوانان را زنده کرده و در مرحله پیشرفت و سازندگی قرار دهد و آنان را در رسیدن به اهداف مهم و حیاتی و کمالات، قوی دل و استوار سازد. نقل دو روایت از امام حسن(ع)، اهمیت به نقش تشویق را در سیره آن بزرگوار روشن می کند:

۱ـ انس بن مالک می گوید: یکی از کنیزان امام حسن(ع) شاخه گلی را به حضور آن حضرت هدیه نمود، امام حسن(ع) آن شاخه گل را با کمال میل پذیرفته و به او فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم. من به عنوان اعتراض گفتم: در مقابل اهداء یک شاخه گل او را آزاد کردی؟! امام فرمود:

خداوند در قرآن به ما چنین یاد داده و فرموده است: «اذا حیّیتم بتحیّهٍ فحیّوا باحسن منها؛ هرگاه کسی به شما تحیت گوید، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید» سپس فرمود: پاسخ بهتر، همان آزاد کردن اوست.»۱۵

۲ـ روزی آن حضرت غلام جوانی را دید که ظرف غذایی در پیش دارد، او لقمه ای از آن می خورد و لقمه دیگر را به سگی که نزدیک او نشسته بود می داد. امام حسن(ع) پرسید: چرا چنین می کنی؟ پسر نوجوان پاسخ داد: من خجالت می کشم که خودم غذا بخورم و این سگ گرسنه بماند. حضرت مجتبی(ع) خواست که به این غلام مهربان پاداشی نیکو عنایت کند به این جهت او را به خاطر این عمل نیک، از مولایش خرید و آزاد کرد و باغی را که در آن کار می کرد خریده و به او بخشید.۱۶

و-ورزش و تفریح

در امر تربیت، توجه به شادی سالم و روحیه بخش و حرکات نشاط آفرین، جایگاه ویژه دارد؛ چرا که تفریح و ورزش، کودکان و نوجوانان را پرتوان، فعال و نیرومند می سازد و افرادی که با نشاط باشند، آموزه های اخلاقی و کمالات را بهتر می پذیرند. اساساً تربیت یافتگان مکتب حیاتبخش اسلام، باید شاداب و روحیه های قوی داشته باشند. امام مجتبی(ع) یکی از ویژگی های مؤمنین را پرنشاط بودن آنان می داند و می فرماید: از ویژگی های انسان های با ایمان، شادی و نشاط داشتن در مسیر هدایت و خودداری از شهوات است.۱۷

این روحیه در والدین و کسانی که امر تربیت را به عهده دارند، به مراتب باید بیشتر رعایت شود؛ زیرا کودکان دوست دارند شاد و خندان باشند و از والدین و معلمان عبوس و گرفته در رنج و عذابند.

چون وانمی کنی گرهی خود گره نباش   ابرو گشاده باش چو دستت گشاده نیست

برای تربیت فرزندانی پرنشاط و دارای روح و جسمی سالم، شایسته است که مربیان و والدین، خود از چنین صفاتی برخوردار باشند. در این زمینه نباید از نقش ورزش غافل بود. در سیره امام حسن(ع)، ورزش از روش های تفریح، سرگرمی و تقویت جسم و روح و بالاخره از عوامل رشد و تربیت محسوب می شود. آن حضرت ضمن شرکت در ورزش های تربیتی و تفریحی، از پرورش روحی و معنوی نیز غافل نبود.

عاصم بن ضمره می گوید: روزی به همراه حسن بن علی(ع) برای گردش و تفریح به ساحل فرات رفته بودیم، عصر آن روز در حالی که روزه بودیم آب صاف و زلال فرات، روی سنگ ها و شن ها موج می زد و تمام اشیاء داخل آب در مقابل چشمان ما خودنمایی می کردند.

حسن بن علی(ع) گفت: اگر لباس شنا داشتم داخل آب می شدم و آب تنی می کردم. گفتم: من دارم و آن را در اختیار شما می گذارم. فرمود: پس خودت چه می پوشی؟ گفتم: من همینطوری به داخل آب می روم. فرمود: این همان کاری است که من اصلاً دوست ندارم و خوشم نمی آید. از رسول خدا(ص) شنیدم که می فرمود: در داخل آب، موجودات زنده ای است که باید از آنها شرم کنید و به احترام آنان، بدون پوشش مناسب به داخل آب نروید.۱۸

جمع بندی

در سیره تربیتی امام حسن(ع)، مسائل و نکات تربیتی و روانشناختی قابل توجهی وجود دارد که می تواند به عنوان الگو و روش صحیح تعلیم و تربیت مورد استفاده قرار گیرد. همچنین روش های تربیت در سیره آن حضرت مانند تحریک حس کمالخواهی و نیز انواع شیوه های رفتاری می تواند به عنوان روش های تربیتی و روانشناسی در تربیت کودکان و نوجوانان بکار رود.

پی نوشت ها

۱-تربیت اسلامی، کتاب دوم، ص ۲۰۴؛

۲-بحارالانوار، ج ۲۸، ص ۳۹؛

۳-تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۵۹؛

۴-المناقب، ج ۳، ص ۴۰۱؛

۵-مکارم الاخلاق، ص ۲۳۳؛

۶-احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۸۲؛

۷-تحف العقول، ص ۲۳۳؛

۸-منیه المرید، ص ۳۳؛

۹-تحف العقول، ص ۲۳۵؛

۱۰-ترجمه الامام الحسن(ع)، ص ۱۶۷؛

۱۱-مسند احمد، ج ۱، ص ۲۰۰؛

۱۲-بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۷۵؛

۱۳-مناقب، ج ۳، ص ۱۹؛

۱۴-بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۳۴۲؛

۱۵-جلوه هایی از نور قرآن، ص ۲۷؛

۱۶-البدایه و النهایه، ج ۸، ص ۳۸؛

۱۷-اعلام الدین، ص ۱۳۷؛

۱۸-مسند امام مجتبی(ع)، ص ۷۹۷؛

منبع: پاسدار اسلام؛ اسفند ۸۳ و فروردین ۸۴؛ شماره ۲۷۹ و ۲۸۰؛ نویسنده: حجت الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا (حوزه نت)