کتاب منهج الصادقین فى الزام المخالفین

کتاب منهج الصادقین با نام کامل «تفسیر کبیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین» تالیف ملا فتح اللّه کاشانى از تفاسیر ارزشمند شیعى است که در سال ۹۸۲ ق، به زبان فارسى روان نگاشته شده است.

انگیزه نویسنده از تالیف کتاب به گفته خود او نگارش تفسیرى فارسى، با اسلوب زبانى و لغاتى غیر ملال ‏انگیز، نه بیش از اندازه مفصل و نه بسیار مختصر، و نیز موافق باورها و عقاید امامیه و شامل آثار و اخبار اهل بیت (ع) بوده است.

نویسنده کتاب منهج الصادقین ملافتح الله فرزند ملاشکر الله کاشانی است. او فقیه، محقق، متکلم و مفسر و از عالمان شیعه در اواخر قرن دهم هجری است. ملا فتح‌ الله از شاگردان علی بن حسن زواری است که به واسطه او از محقق کرکی روایت می‌ کند. این مفسر از علمای دربار شاه طهماسب صفویان بود که در تمام علوم دینی متداول، خصوصا در تفسیر متبحر بود. او تالیفات بسیاری دارد که غالب تالیفاتش، به زبان فارسی است. ملا فتح الله کاشانی در سال ۹۸۸ق، درگذشت.

ساختار کتاب منهج الصادقین

تفسیر منهج الصادقین همانند «روض الجنان» تفسیرى جامع است که عهده ‏دار پرداختن به تمامى قرآن بوده و از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى سخن رانده و در پرتو آیات الهى، حقایق گوناگونى را عرضه کرده است.

مفسر پیش از آغاز تفسیر سوره ‏ى حمد، ده فصل قرار داده است، که در آن از مقدمات تفسیر و علوم قرآنى، سخن مى‏ گوید:

• فصل اول: در یاد کرد نام هاى قاریان‏
• فصل دوم: در ذکر نام هاى قرآن و معناى سوره و آیه‏
• فصل سوم: در توضیح صحیح‏ ترین قول در اعداد آیات قرآن و فایده ‏ى دانستن آن‏
• فصل چهارم: تبیین معناى تفسیر و تاویل‏
• فصل پنجم: توضیح حدیث: «نزل‏ا لقرآن على سبعه احرف…»
• فصل ششم: در توضیح معناى تفسیر به راى‏
• فصل هفتم: در مصونیت قرآن از تحریف‏
• فصل هشتم: در تبیین این‏که، قرآن در زمان پیامبر (ص) مدون بوده است.
• فصل نهم: در بیان اعجاز قرآن‏
• فصل دهم: در یاد کرد روایاتى که در ترغیب بر خواندن و فراگرفتن قرآن وارد شده است.

گزارش محتوای کتاب منهج الصادقین

ملا فتح اللّه با توجه به تفاسیر معتبرى نظیر کشاف زمخشرى، انوار التنزیل بیضاوى، مجمع البیان طبرسى و با استفاده از تفسیر ابو الفتوح رازى آن را تالیف کرده است و از تفسیر اخیر بهره ‏ى فراوان برگرفته و گاه عبارات را عینا نقل کرده است.

کتاب منهج الصادقین، تفسیرى جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مولف آن که شرح حال نگاران، وى را به عنوان عالمى کامل، متکلمى فقیه و مفسرى فاضل ستوده ‏اند، با آگاهى گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى، تفسیرش را از اطلاعات ارزشمندى و مباحث گوناگونى آکنده کرده است.

مرحوم علامه شعرانى که تفسیر را تصحیح کرده است، در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره ‏اى به منابع مولف (در جلد دوم نسخه‏ ى تحقیق شده ‏ى خود صفحه ‏ى ۴- ۵) چنین نوشته است:

غالب تفسیر بیضاوى را مندرج ساخته است و بسیارى از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجت‏ ها و تحقیقات علمى آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان، ابوالفتوح و گازر مراجعه کرده است و گاه سخنان عرفانى از بزرگان و مشاهیر متصوفه نقل نموده است.

مانند: شرح التعرف و قشیرى و ابوعبدالرحمن سلمى و امثال ایشان، … مولف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدى افزوده است و در اینگونه موارد، آن را نقل به معنى باید شمرد؛ چنانکه در بیان حکم متعه، عبارتى از شرح لمعه بسیار طولانى‏ تر از اصل آورده است.

مفسر پس از مقدمه‏ ى سودمند خود، وارد تفسیر سوره‏ ها مى‏ شود، ابتدا به روشنگرى در مدنى یا مکى بودن سوره مى‏ پردازد، و در این زمینه به نقل اقوالى از ابن عباس، مجاهد، قتاده و حضرت على (ع) مبادرت ورزیده، قول اصح را برمى‏ گزیند.

در ادامه، عدد آیات را متعرض مى شود و به اختلاف عدد از دیدگاه‏ هاى مختلف گروه ‏هاى شامى، بصرى، کوفى، مکى، مدنى و حجازى اشاره داشته، آیات مورد اختلاف را ذکر مى‏ کند.

پس از آن ثواب قرائت سوره، جایگاه و فضائل آن را به نقل از پیامبر اکرم (ص) و ائمه‏ ى اطهار (ع) بیان داشته، اشاره‏ اى به تناسب اختتام سوره‏ ى قبل و افتتاح سوره ‏ى بعد مى ‏نماید. سپس نوبت به ترجمه ‏ى آیات مى‏ رسد، سعى مى‏ نماید بسیار دقیق و با احتیاط باشد و موافق با قرائت ابوبکر از عاصم و گاهى با تکیه به قرائت حفص از عاصم، بدون تعرض به قرائت‏ هاى شاذ عمل کند.

آنگاه اهتمام خود را به ذکر مباحث لغوى، اعراب، صرف و نحو، مسائل بیانى با استشهاد به اشعار عرب در بیان معناى آیه و وجوه محتمل آن بیشتر با اعتماد به تفسیر کشاف و بیضاوى، به اختصار و اعتدال، نشان مى‏ دهد.

پس از آن، تحقیق در مفاهیم و مباحث آیات را آغاز مى‏ کند، در این بخش به ذکر اسباب النزول از منابع شیعه و اهل سنت مى ‏پردازد. با نقل احادیث از پیامبر (ص) و ائمه (ع) به تبیین آیات مى‏ پردازد و با ذکر قصص و حکایات، مطالب خود را پى مى‏گیرد. در این مجال از روایات جعلى و اسرائیلیات نیز استفاده مى‏ کند، اما به سخیف بودن و عدم مقبولیت آنها اشاره دارد؛ مانند ج ۸ ص ۴۶ داستان حضرت داود (ع).

در این بین توجهى نیز به بیان تناسب آیات و نظم و ترتیب آنها، از خود نشان مى ‏دهد. مسائل فقهى و احکام از نظر مفسر دور نیفتاده، در محل خود به بیان آنها بدون بسط و تفصیل و در برخى موارد با ذکر اقوال و وجوه محتمل، مى ‏پردازد؛ ( مانند ج ۱، ص ۴۰۰ به بعد ذیل آیه ۱۸۷ سوره‏ ى بقره) و در مواردى مانند وضو، طلاق، متعه از مسائل خلافى بین اهل سنت و شیعه، بنا را بر مذهب شیعه‏ى امامیه مى‏ گذارد.

با توجه به دیدگاه شیعى مفسر بطور طبیعى مواردى از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق ( مانند ج دوم، ص ۶۳ ذیل آیه ۲۴۸ و ج ۱، ص ۷۰) در ضمن مطالب ایشان به چشم مى‏ خورد.

مفسر به مباحث عقاید و کلام نیز اهتمام داشته و به بیان ذکر ادله و نقل روایات شیعه و سنى مى‏ پردازد، مانند: بحث امامت، عصمت انبیاء، امر بین الامرین، جبر و اختیار، محال بودن دین خدا در قیامت، عدل و….

در خاتمه باید متذکر شد که کتاب منهج الصادقین به ‏لحاظ سلامت و جامعیت، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان بوده است و در میان امت اسلامى از معروف ‏ترین تفاسیر شیعه به‏ شمار مى‏ رود. آیت الله شهید مطهرى در کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» صفحه‏ ى ۴۶۱، فرموده ‏اند:«منهج الصادقین» این تفسیر به زبان فارسى است … و تا سى، چهل سال اخیر، یگانه تفسیر فارسى متداول بود.»

البته نباید از این نکته غافل بود، که هر تالیفى در فضاى خود تاثیرات فراوانى خواهد داشت اما در زمان هاى بعد و در فضایى که تالیفات مشابه آن فراوان مى‏ گردد، از تاثیرات آن کاسته و اقبال نسبت به آن کمتر مى‏ گردد. تفسیر منهج نیز از این قاعده مستثنى نبوده است.

در این عصر که تالیفات تفسیرى فارسى و عربى نسبتا فراوان‏تر از قبل گشته و ادبیات آنها به زبان امروز نزدیک‏تر شده، بدین‏ جهت در مراجعه‏ ى نسل حاضر گوى سبقت را از کتاب منهج الصادقین گرفته ‏اند. البته از ارزش علمى منهج، کاسته نمى‏ شود، بحث فقط در مراجعه و استفاده‏ ى وافر از آن است.

چاپ کتاب منهج الصادقین

منهج الصادقین تاکنون چاپ هاى متفاوتى داشته است: نخستین بار در سال ۱۲۸۴ در تهران و سپس در سال ۱۲۹۶ در ۳ مجلد بزرگ و باز در سال ۱۳۱۴ در تبریز به چاپ رسید.

پس از آن چاپ‏ هاى دیگرى از کتاب صورت گرفته که از آن جمله چاپ ۱۰ جلدى حاضر به تصحیح، تحقیق، تعلیق و مقدمه‏ ى مرحوم آیت ا… شعرانى است. این چاپ با مقدمه ‏اى مفصل و بسیار سودمند همراه است.

منابع 

• روضات الجنات خوانسارى، ج ۵، ص ۳۴۵، با تحقیق اسد اللّه اسماعیلیان، انتشارات اسماعیلیان، قم‏.
• ریاض العلماء، میرزا عبد اللّه افندى، ج ۴، ص ۳۱۸، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، قم‏.
• المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمد على ایازى، ص ۶۷۹.
• دانشنامه‏ى قرآن و قرآن‏پژوهى، ج ۱، ص ۷۶۶ و ج ۲ ص ۱۷۹۰ به کوشش بهاء الدین خرمشاهى‏.
• طبقات مفسران شیعه، دکتر عقیقى بخشایشى، ج ۲، ص ۴۱۰.
• نشریه حوزه، سال چهارم شماره‏ى ۲۱، مرداد و شهریور ۱۳۶۶.