ویژگی‌های امامان در خطبه امام محمد باقر (علیه السلام)

امام باقر علیه السلام در ضمن خطبه‌ای اهل‌بیت را معرفی می‌نمایند که ابن شهر آشوب در مناقب خود آن را ذکر نموده است که در این متن به ذکر آن خطبه پرداخته می‌شود:

«نحن جنب الله و نحن حبل الله و نحن رحمه الله علی خلقه و بنا یفتح الله و بنا یختم الله، نحن ائمه الهدی و مصابیح الدجی و نحن العلم المرفوع لاهل الدنیا و نحن السابقون و نحن الآخرون، من تمسک بنا لحق و من تخلف عنا غرق. نحن قاده المحجلین و نحن حرم الله و نحن الطریق والصراط المستقیم الی الله عزوجل و نحن من نعم الله علی خلقه و نحن المنهاج و نحن معدن النبوه و نحن موضع الرساله و نحن اصول الدین و الینا یختلف الملائکه و نحن السراج لمن استضاء بنا و نحن السبیل لمن اقتدی بنا و نحن الهداه الی الجنه و نحن عروه الاسلام و نحن الجسور و نحن القناطر من مضی علینا اسبق و من تخلف عنا محق و نحن السنام الاعظم و بنا یصرف الله عنکم العذاب من ابصر بنا و عرفنا و عرف حقنا و اخذ بامرنا فهومنا.»

ما جنب خداوند متعالیم. “جنب” به معنی پهلو است و عرب چنانچه از وجه که به معنی صورت است اراده ذات می‌کند و از “ید” که به معنی دست است اراده قدرت می‌کند، از “جنب”، اراده قرب می‌کند. و چون اهل‌بیت علیهم السلام منتهای قرب الهی را دارند به آنها جنب الله گفته می‌شود. این جمله امام باقر علیه‌السلام اشاره است به آیه‌ای که در سوره زمر است: «ان تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله(۱)؛ توبه کنید قبل از این که بگوید ای وای به من و تفریط گری من درباره خدا.» بنابراین تفسیر، معنی چنین می‌شود که می‌گوید: ای وای به من که سر و کاری با اهل‌بیت نداشتم.

ماییم حبل الله. این جمله اشاره دارد به آیه شریفه «واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرقوا(۲)؛ چنگ بزنید به ریسمان محکم خدا و متفرق نشوید.»

ما از جمله رحمت واسعه پروردگار هستیم که بر بنده‌ها روا داشته شده است. این جمله اشاره است به آیه شریفه «و رحمتی وسعت کل شیء»(۳)؛ رحمت من هر چیزی را فرا گرفته است. و در روایات آمده است که رحمت واسعه خدا حقیقت اهل‌بیت علیهم السلام است. ماییم که خلقت عالم از ابتدا تا انتها به دلیل ما است و خداوند به دلیل ما عالم را خلق نمود. این جمله که در زیارات نیز دیده می‌شود اشاره به آیه شهادت است: «و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا(۴)؛ و همانا ما شما ـ اهل‌بیت ـ را مستکمل آفریده‌ایم تا شاهد مردم باشید و رسول اکرم نیز شاهد بر شما.» و در روایات فراوان است که این شهادت واسطه فیض است.

ما امامانی هستیم رهنما و چراغ‌های درخشان و عَلَم افراشته شده برای مردم. ماییم سابقون و آخرون. (یعنی اول ماییم و آخر ماییم.

ـ باز اشاره به واسطه فیض است ـ هر که به ما پناه برد، رستگار می‌شود و هر که از ما تخلف کند، غرق خواهد شد. جمله اشاره است به حدیث نبوی که به طور متواتر از پیامبر اکرم روایت شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است:

مَثَل اهل‌بیت، کشتی نوح است هر که به آنان تمسک جوید رستگار و هر که از آنان تخلف کند غرق خواهد شد. ما راهنمای افراد هستیم در روز قیامت که رستگارند. ماییم حرم الله که احترام ما در میان مردم محفوظ است. جمله ما راه مستقیم هستیم، اشاره به آیه «اهدنا الصراط المستقیم» دارد.

از جمله نعمت‌های خدا بر بندگان هستیم. اشاره است به آیه شریفه: «و ضرب الله مثلاً قریه کانت آمنه مطمئنه یأتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بانعم الله فاذاقها الله لباس الجوع والخوف بما کانوا یصنعون(۵)؛ پروردگار عالم مَثل زد به قریه‌ای که عقیده و امنیت داشتند و نعمت مثل باران برای آنها می‌بارید، آنان به نعمت خدا کفر ورزیدند پس پروردگار عالم لباس قحطی و ناامنی را بر آنان پوشانید در قبال آنچه که انجام می‌دادند.»

راه حق و حقیقت و معدن نبوت هستیم. آنچه پیامبر داشته ما داریم. و رسالت در خانه ما فرو آمده است. الله اعلم حیث یجعل رسالته(۶)؛ ما پایه‌های اسلام هستیم و ملائکه به خانه ما رفت و آمد دارند.

ما چراغ راه هر که بخواهد هستیم که از نور ما بهره ببرند. ماییم عروه الوثقای اسلام. اشاره به آیه شریفه است: و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروه الوثقی لاانفصام لها(۷)؛ «هر که ایمان به خدا آورد به دستاویز محکمی دست زده که ناگستنی است.»

ما هستیم پای هر که بخواهد به حق رسد، از ضلالت نجات یابد و به بهشت رود باید ما را طی کند و از ما راهنمایی گیرد. هر که از ما عبور کرد سبقت برد و هر که تخلّف کند نابود شد. بزرگترین حافظ اسلام هستیم. ماییم که به دلیل وجود ما عذاب دنیوی و اخروی از بندگان برطرف می‌شود. هر که ما را شناخت و حق ما را شناخت، و دستورات ما را اجرا کرد، از ما است ـ رستگار خواهد شد.

باید گفت این خطبه دارای اشارات و کنایات و لطایف فراوان است و باید کتابی درباره این خطبه نگاشت. اما ما به همین مقدار بسنده می کنیم. باشد که از این اندرزها درس بگیریم.

 پی‌نوشت‌ها:

۱- زمر، قسمتی از آیه ۵۶٫

۲- آل عمران، قسمتی از آیه ۱۰۳٫

۳- اعراف، قسمتی از آیه ۱۵۶٫

۴- بقره، قسمتی از آیه ۱۴۳٫

۵- اعراف، قسمتی از آیه ۱۵۶٫

۶- انعام، قسمتی از آیه ۱۲۴٫

۷- بقره ، قسمتی از آیه ۲۵۶٫