چکیده
اسلام، با نگاهی دقیق و عمیق به تمام ابعاد وجودی زن، تعریفی درست و مسیری استوار برای حضور زن و در تام عرصه‌های فردی و خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ارائه و وظائف و نقشهای تعالی بخش زن در نهاد خانواده را ذکر نموده است. در این مقاله، به تبیین نقش زن مسلمان در نهاد خانواده پرداخته‌ایم.
کلید واژه‌ها: زن مسلمان وظائف و نقش‌ها، نهاد خانواده؛
مقدمه
اسلام به عنوان دینی جاودانه، به تمام ابعاد وجودی بشر نگاهی جامع داشته و لذا دیدگاه ویژه و روش بی‌نظیری در مورد نقش زن دارد، اما پیش از هر چیز باید دانست که از نظر گاه اسلام و قرآن، منظور از نقش زن جهاد کوشش و پیکار در راه خدا و فداکاری و گذشت در این راه است که این کار از هر کسی به نحوی و تحت شرایط خاصی ساخته است .
به همین جهت، جهاد با صلاح در میدان جنگ از زنها برداشته شده و بر آنها واجب نیست، اما اگر از راه‌های دیگری که با ساختمان وجودی و عفت و شخصیت آنان سازگار باشد بتوانند خدمتی در این راه انجام دهند، یکی از نشانه‌های ایمان و کمال آنها است و از این رو حضرت زهرا(سلام الله علیها) از تمام فرصتهایی که پیش می‌آمد برای مبارزه با بی‌دینان و بدعت گذاران استفاده می‌نمود.(۱)
این نقش‌گذاری در تمام زوایای زندگی حضرت زهرا(سلام الله علیها) در قالب جهاد با نفس جهاد در میدان مبارزه با بی‌دینان جهاد فرهنگی سیاسی و… به شکل درخشانی نمود دارد چرا که ایشان در دامن مادی مجاهد پرورش یافته بود.
مادری که سه سال مسلمانان محصور در شعب ابی طالب را اداره کرد و همه‌ی اموال خود را در این راه خرج نمود بی‌حرمتی‌ها به او وارد شد و شهامت‌ها در این راه دید و هر قدر این اتفاقات بیشتر می‌شد صبر و استقامت او افزون می‌گشت.(۲)
حضرت خدیجه(سلام الله علیها) که از همان آغاز با برگزیدی همسری روحانی نه ثروتمند و صرف مال در مسیر درست نه در رباخواری ثابت کرد که طالب زندگانی سعادتمندانه است و آن را بر پایه‌ی جهاد در راه خدا استوار می‌داند و همه‌ی اینها نشأت گرفته از شخصیت برجسته استقلال نفسانی و اطلاعات کافی او بود(۳) .
حضور فعال زنان از همان طلیعه‌ی ظهور دین محمدی در صحنه‌ها بیعت و هجرت کاملاً آشکار بود و همان‌ها بودند که همدوش مردان و با تحمل شکنجه‌ی مشرکان دین خدا را حمایت می‌کردند: «یا ایها النبی اذا جائک المومنات یبایعنک علی ان لا یشرکن بالله شیئا»(۴)ای پیامبر! هنگامی که زنان مومن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که چیزی را شریک خدا قرار ندهند.
«یا ایها الذین آمنوا اذا جائکم المومنات مهاجرات فامتحونهن…»(۵)ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما آیند آنها را آزمایش کنید…
در ماجرای قیام امام حسین(علیه السلام) نیز زنان در نقشهای مختلف جهادی شرکت فعال داشتند همسر زهیر بن القین او را به همراهی امام حسین(علیه السلام) خواند و او را متحول ساخت.(۶)
علاوه بر نقش انگیزش و تشویق زن در حادثه‌ای عظیم کربلا زنان نقش دفاعی تبلیغی و اطلاع رسانی و نیز نگهداری انقلاب را بر عهده داشتند(۷) که زینب کبری(سلام الله علیها) علمدار زنان مجاهد کربلا بود.
قیام علیه طاغوت و خطبه‌های آتشین زینب(سلام الله علیها) گرچه برای ایشان و دیگران خطرات جانی داشت اما محکوم‌سازی و رسوا نمودن ستمگران و فراهم ساختن موجبات درک و رشد مردم جاهل و ترسو که خود را در برابر یاغی زمان یکسره باخته و فریب تبلیغات دستگاه دیکتاتوری بنی امیه را خورده بودن محسوب می‌شد.
افزون بر این، رساندن پیام مقدس حجت زمان و سرور آزادگان حضرت امام حسین(علیه السلام) که جنایتکاران کوفه و شام خیال می‌کردند آن ندای مقدس را در میان شن‌های تف‌دیده‌ی نینوا خاموش کرده‌اند به اقصی نقاط جهان رسالتی الاهی و تاریخی بود که پشت مردان جهان در حمل آن خم می‌شد و از عهده شان خارج بود.(۸)
آنجا که فصاحت و بلاغت زینب(سلام الله علیها) کاخ یزید را ویران نمود و مشتی بر دهان پسر زیاد شد و ابن زیاد با آن همه عداوتی که نسبت به خاندان پاک مطهر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) داشت نتوانست تعجب خود را از آن همه شیوایی و رسایی در قالب الفاظی زیبا و موزون پنهان دارد.
لذا به صورت تحقیرآمیز گفت: به راستی که این زن در علم سجع‌گویی، زبردست است، اما زینب(سلام الله علیها) در پاسخش فرمود: زن را با سجع‌گویی چه کار؟ مرا بدان دلبستگی نیست و آنچه شنیدی سوز سینه‌ام بود که بر زبان جاری شد.(۹)
همه‌ی اینها باید درسی باشد برای زنان امروز تا بدانند چگونه باید به جای استفاده از زبان در مسیر شهوت با بیان فصیح و بلیغ آن را در همه عرصه‌های جهادی بکار بندند.
زنان در عرصه‌ی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران نیز افتخار آفریدند و در میدان جهاد در زیر لوای حجاب اسلامی نقش آفرینی‌های جهت‌آوری از خود به منصفه‌ی ظهور رساندند که در کلام نورانی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی(ره) کاملاً تبیین گردیده است که عبارتند از:
۱- تربیت مجاهد: «خداوند شماها را حفظ کند، شماها که در زمان خود بزرگان را می‌پرورایند، شما که وظیفه‌ی مادری دارید و این بزرگترین وظیفه است که اسلام به آن احترام گذاشته است مادرانی که فرزندانی تربیت می‌کنند که آتیه‌ی ملت را حفظ می‌کند…»(۱۰)
۲- جهاد مالی: «شما خانمها همه جهاد کردید در راه نهضت و پیروزی اسلام و هم جهاد مالی کردید شما در عرض سربازان اسلام و همدوش با بانوان صدر اسلام هستید.(۱۱)»
۳- تشویق مردان به حضور در عرصه‌ی جهاد: «مردها به تبع زنها در خیابانها می‌ریختند تشویق می‌کردند زنها خودشان در صف‌های جلو بودند. زن یک همچو موجودی است که می‌تواند یک قدرت شیطانی را بشکند.»(۱۲)
۴- مجاهدت جانی و جسمانی: «زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده همدوش مردان بلکه مقدم بر آنانند. زنان ایران، هم مجاهدات انسانی عظیم کرده‌اند و هم مجاهدات مالی… همین خانمهای محجبه همین‌ها که مظهر عفاف هستند در نهضت پیشقدم بودند و در ایثار مال همدم پیشقدم»(۱۳)
۵- شجاعت دادن به مردان: «خانمها در این نهضت یک قدم راسخی داشتند و یک کمک بزرگی به ملت کردند. این خانمها بودند که وقتی به خیابانها و کوچه‌ها ریختند و فریاد زدند تشجیع کردند مردها را و قدرت‌های آنها را چند مقابل کردند.»(۱۴)
۶- پشتیبانی: «خدمت مردها بسیار مرهون خدمت زنهاست. در مردها یک حسی است که اگر ببینند زنها بیرون آمدند از خانه‌ها برای یک مقصودی اگر قوه شان یکی باشد، و در مملکت ما این طور شد که بانوان همدوش بلکه جلوتر از مردها از خانه بیرون آمدند… جوان دادند، شوهر دادند برادر دادند. پشتیبانی از اسلام کردند و مردها هم بسیاری به تبع زنها این کار را کردند.»(۱۵)
۷- تحریک غیرت مردان: «مرد حساس است نسبت به زن… اگر یک زن را ببینید که بی‌احترامی می‌کنند حساسیت دارد… بنابراین پیشقدم شدن شما زنها در همه‌ی مسائل من جمله مسائل دفاع مسائل جهاد مسائل کمک کردن به جبهه‌ها مسائل وارد شدن در هر طریقه‌ای اسباب این می‌شود که مردها هم بیشتر وارد بشوند مردها هم قویتر بشوند.»(۱۶)
۸- مقام تسلی دهی به مجاهدان: «مرحبا به خانمهای محترمه که از راه دور برای ملاقات ما و برای تسلیت در این مصیبت تشریف آورده‌اید.»(۱۷) الگوی این زنان حضرت زهرا(سلام الله علیها) بود که بیرون رفتنش برای رفع اندوه پیامبر و مسلمانان بود.(۱۸)
اسلام نه تنها زنان را از پاداش جهاد در راه خدا محروم نساخته بلکه با دیدی وسیع به این مساله نگریستند و بزرگترین بهره‌مندی‌ها را برای جهاد زن در کانون خانه و خانواده دانسته است: «جهاد المرأه حسن التبعل»(۱۹) جهاد زن، نیکوشوهرداری کردن است. «جهاد المرأه حسن ان تصبر علی ما تری من اذی زوجها غیرته»(۲۰)
جهاد زن به آن است که در برابر تندی و آزاد شوهر و غیرت او بردباری کند. و سپس با توجه ویژه با مساله‌ی حجاب، اجر عفت را بالاتر از اجر شهید برشمرده است: «ما المجاهد اشهید فی سبیل الله با عظم اجرا ممن قدر فعف: کاد العفیف ان یکون ملکا من الملائکه» پاداش مجاهد شهید در راه خدا بزرگتر از پاداش عفیف پاکدامنی نیست که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمی‌گردد همانا عفیف پاکدامن فرشته‌ای از فرشته‌ها است.»(۲۱)
نقش زنان در پاسداری از دین خدا آنجا روشن‌تر می‌شود که در یابیم در منظومه‌ی دنیا اسلام زن در عصر غیبت و زمان ظهور حجت زمان(عج) نیز جایگاه ویژه‌ای دارد که در قالب سخنانی از امام باقر و امام صادق(علیه السلام) بیان گردیده است: امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «و یجیء و الله ثلاث مائه و بضعه عشر رجلا فیهم نمسون امراه یجتمعون بمکه علی غیر میعاد قزعا لفزع الخریف» و می‌آید و به خدا سوگند سیصد و سیزده نفر که پنجاه نفر آنها زن هستند و بدون وعده‌ی قبلی مثل پاره‌های ابر پاییزی به هم رسیده و در مکه جمع می‌شوند یعنی مثل ابر به حرکت در می‌آیند تا در مکه مکرمه گرد هم جمع می‌شوند.(۲۲) بنابراین پنجاه زن در سطح رهبری در قیام امام مهدی(علیه السلام) وجود دارد.
امام صادق(علیه السلام) نیز از ۱۳ زن رجعت کننده در خدمت آن حضرت سخن به میان آورده و نام ۷ یا ۸ تن از آنان را ذکر فرموده است که برای پرستاری محرومان می‌آیند همچنان که در احد تعدادی زن بدین منظور در خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بودند.
و در جای دیگر فرمودند: «یکون مع القائم ثلاث عشر امراه یداوین الجرحی و یقمن علی المریض» همراه امام زمان(علیه السلام) سیزده زن به کار مداوای مجروحین و نگهداری از بیماران می‌پردازند.(۲۳)
نقش زن در نهاد خانواده
زن در خانواده، دو نقش عمده و اساسی بر عهده دارد: همسری و مادری که هر یک از آنها، شایسته‌ی تبیین و تحلیل ویژه است.
همسرداری
آنچه سبب می‌شود تا توجه زن و مرد در زندگی مشترک عطف بر جهت‌های نادرست گردد هدفهایی است که بدون بصیرت و آگاهی برگزیده می‌شوند که می‌توان گزینش آسایش و آرایش زندگی بجای آرامش را از مهمترین آنها برشمرد چرا که آسایش و آرایش زندگی به هیچ وجه تضمین کننده‌ی برخورداری از آرامش نیست و این در حالی است که آرامش همواره توام با آسایش نیز هست.
اهمیت این موضوع زمانی وضوح بیشتر می‌یابد که به زن به عنوان معشوق و محبوب مرد و عنصر تاثیرگذار در کانون خانواده نگریسته شود اما باید از زنان و مردان عصر حاضر پرسید چرا به جای استفاده‌ی درست از الفت و عشق در طریق اصلاح متقابل رهرو لیبرالیسم غربی شده‌اند.
آیا این آزادی است یا عین اسارت به دست امیال و شهوتها که تنها اسمی از آزادی به یدک می‌کشد و سیبی است از میان گندیده.
حجاب، حقی است الاهی(۲۴) اما امروزه در تفکر بسیاری از افرد حقی بشری دانسته می‌شود به عبارت دیگر مسئولیت حفظ حجاب و عفت با اجازه‌ی شوهر و خانواده یا هر کس دیگر از عهده‌ی زنان برداشته نمی‌شود چون قانون گذار و صاحب حق پروردگار یکتاست ولی فراوان دیده می‌شود که جوانان پس از ازدواج به جای حفظ نیمی از دین خود، از آن برای تخریب دین استفاده می‌کنند.
در واقع باید دانست که ازدواج به معنای گزیر از قانونهای الهی نیست بلکه به معنای تلاش برای اجرای هر چه بهتر این قانون‌هاست. چنانکه حضرت علی(علیه السلام) روز بعد از عروسی، در پاسخ پرسش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد چگونگی حضرت زهرا(سلام الله علیها) فرمود: «نعم العون علی طاعه الله» بهترین کمک است بر اطاعت خدا(۲۵) این سازندگی و همدلی تا آنجا پیش می‌رود.
که پس از شهادت فاطمه(سلام الله علیها) علی(علیه السلام) خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «قل یا رسول الله عن صفیتک صبری و رق عنها تجلدی» ای پیامبر خدا! صبر و بردباری من با از دست دادن فاطمه(سلام الله علیها) کم شده و توان خویشتن داری ندارم(۲۶) چرا که حضرت زهرا(سلام الله علیها) زداینده‌ی غمها و رنجهای دوران مظلومیت علی(علیه السلام) بود و این خود آن حضرت بود که درباره‌ی صدیقه کبری(سلام الله علیها) وقتی به خانه می‌آمدم تمام غم و اندوهم برطرف می‌شد.»(۲۷)
افزون بر این ملاک زنان عصر حاضر باید بنگرند که مبادا جزء بدترین زنان قرار گیرند؛ چرا که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در ضمن حدیثی فرمودند: «الا اخبریم بشرار نساءکم؟» الذلیله فی اهلها العزیزه مع بعلها العقیم الحقود التی لا تورع من قبیح المتبرچه اذا غاب عنها بعلها الصحان معه اذا حضر لا تسمع و لا تطیع امره» .
بدترین زنانتان آن زنی است که در میان خانواده‌ی خود فروتن و رام ولی در برابر شوهرش بزرگمنش و عزیز باشد، آن زنی که عقیق و کینه جو و در کارهای زشت بی‌پرواست، چون شوهر از او دور باشد خود را بیاراید و در هنگام حضور او پوشش رود و سخنش را نشنود و فرمانش نبرد(۲۸) و بکوشند تا خود را با خلعت له درع الحیا و اذا خلت مع غیره لبست معه درع الحیاء(۲۹) بهترین زنانتان آن زنی است که چون با شوهر خود خلوت کند جامه‌ی حیا را به یک سو افکند و چون با مرد بیگانه باشد جامه‌ی محکمی از حیا و عفت در بر کند. و نیز حضرت علی طی اندرزی حکیمانه برخی از بهترین صفات و خلق خوهای زنان را برشمرده‌اند: «خایر حضال النسای شرار حضال الرجال الزهدو و الجبن و البخل فاذا کانت المراه مرهوه لم تمکن من نفسها و اذا کانت بخیله حفظت مالها و مال بعلها و اذا کانت جبانه فرقت من کل شی یعرض لها» با برخی از نیکوترین خلق و خوی زنان زشت‌ترین اخلاق مردان است مانند تکبر ترس بخل هر گاه زنی متکبر باشد بیگانه را به حریم خود راه نمی‌دهد و اگر بخیل باشد اموال خود و شوهرش را حفظ می‌کند و چون ترسان باشد از هر چیزی که به آبروی او زیان رساند فاصله می‌گیرد.(۳۰)
فرزندداری
زنان در مقام مادری نیز در زیر لوای عزت بخش اسلام قرار گرفته‌اند چنانکه دیدگاه اسلام در این مورد نیز بی‌نظیر و جاودانه می‌باشد. به عبارت دیگر، از دیدگاه اسلام فرزند سبب آزمایش است، زیرا والدین باید در انتخاب همسر، پرداخت مهریه حلال به همسر تغذیه‌ی سالم فرزند محبت و نظارت بر تعلیم و تربیت، ازدواج و اشتغال و در گرایش‌های گوناگون او کمال دقت را داشته باشد که عبور از تمام این مراحل آزمایشی سخت است.(۳۱)
زنان جامعه‌ی امروز باید با الگو قرار دادن زندگانی حضرت زهرا(سلام الله علیها) کوشش کنند تا در نقش یک مادر به شکلی متعالی عمل کنند و همان گونه که آن حضرت در مقابل پیشنهاد کمک سلمان و زمانی که بین نگهداری از حسین(علیه السلام) و کار با دستاس مخیر گردید مراقبت از فرزندش را برگزید(۳۲) آنها تمام وجود باور داشتند که تجسم عطوفت و رحمت در دیدگاه نورانی مادر، بارقه‌ی رحمت و عطوفت رب العالمین است، و لذا باید در دفاع از کرامت و هویت زن به نقش حسانی او که همان رسالت مادری است، و لذا باید در دفاع از کرامت و هویت زن به نقش حیاتی او که همان رسالت مادری است توجهی خاص مبذول شود و هیچگاه این نقش اصیل و انسان ساز قربانی نقشهای زودگذر اجتماعی نگردد.(۳۳) امام باقر(علیه السلام) نیز فرمود: «زنان زیبا را برای شیر دادن انتخاب کنید زیرا شیر اثر دارد و صفات زن شیرده را به طفل شیرخوار سرایت می‌دهد.»(۳۴)
فرزندان در طول دوران زندگی خود هم نیازمند تعلیم‌اند و هم تربیت تعلیم به بخش آموزشی اطلاق می‌گردد. اما تربیت باید عینی باشد لذا یک مادر خوب و شایسته باید علاوه بر آموزش معارف الهی به فرزند باید کوشش نماید تا الگویی مناسب نیز برای او باشد به عبارت روشن‌تر تربیت مقدور کسی است که آنچه را از متعلم می‌خواهد خود دارا باشد.(۳۵)
آنچه از دیدگاه روانشناسی و برون‌دینی هم کاملاً مورد تایید قرار گرفته این است که اولین عاملی که در ایجاد و عادت مطالعه موثر است خانواده می‌باشد. اگر پدر و مادری عادت به مطالعه داشته باشند کودک با دیدن این حالت به تدریج با کتاب آشنا شده و به تقلید از آنها می‌پردازد و با کتاب انس می‌گیرد.(۳۶)
البته این انتقال عادت از والدین به فرزندان همواره وجود دارد و محدود به عادت مطالعه نیست. همه‌ی اینها در حالی است که دنیای غرب انجام کارهای خانه نگهداری فرزندان در سرویس‌های خدماتی توسط دولت را پیشنهاد می‌کند(۳۷) که هرگز با اصول و موازین علمی و اخلاقی تطبیقی ندارد.
پی‌نوشت‌ها
۱) رسولی محلاتی، هاشم، زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، ص ۲۷۴- ۲۷۳ تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷
۲) امینی، ابراهیم، بانوی نمونه اسلام، ص ۲۱- ۲۳ قم شفق، ۱۳۷۶
۳) ممتحنه/۱۲
۴) ممتحنه/۱۰
۵) القپانچی، صدرالدین، هدف اصلاحی نهضت امام حسین(علیه السلام) قیام مهدی(عج) ترجمه نور علی احمدی فالحی، ص ۱۳۸۴ تهران: مهر تابان، ۱۳۸۸
۶) همان، ص۳۸۵
۷) رسولی محلاتی هاشم زندگانی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و دختران آن حضرت ص ۲۷۱- ۲۷۲ تهران: دفتر نشر فرهنگی اسلامی، ۱۳۷۷
۸) همان، ص ۲۷۶-۲۷۵
۹) موسوی خمینی روح الله صحیفه‌ی امام، ج۷، ص ۲۲۱، قم موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) ۱۳۷۹
۱۰) همان، ج۷، ص ۲۳۹
۱۱) همان، ص ۲۳۹
۱۲) همان، ص۳۴۲
۱۳) همان، ج۱۰، ص۲۴۴٫
۱۴) همان، ج۱۱، ص۵۱۰
۱۵) این سخنرانی به مناسبت شهادت استاد مرتضی مطهری در روز ۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ ایراد گردیده است.
۱۶) موسوی خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۷، ص ۲۲۱، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) ۱۳۷۹
۱۷) رسولی محلاتی هاشم زندگانی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و دختران آن حضرت، ص ۱۰۸ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷
۱۸) الکلینی یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ج ۵ص ۹٫
۱۹) همان
۲۰) محمد دشتی ترجمه‌ی نهج البلاغه حکمت ۴۷۴ ص ۵۳۸-۵۳۹٫
۲۱) موسوی نسب، جعفر ۲۰۰ پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان ص ۱۴۵-۱۴۶ تهران: منهاج، ۱۳۸۵ النعمانی ابوزینب الغیبته ص ۱۵۰، قم: مدین، ۱۴۲۶ه.ق، الپانچی، صدرالدین، هدف اصلاحی نهضت امام حسین(علیه السلام) قیام مهدی(علیه السلام) ترجمه: نور علی احمد فالحی تهران مهر تابان، ۱۳۸۸٫
۲۲) شیخ الرئیس کرمانی عباس موعود امم ص ۱۶۷قم: عصر ظهور، ۱۳۸۳٫
۲۳) جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه‌ی جلال و جمال، ص ۱۹۱، قم: اسراء، ۱۳۸۳
۲۴) امین، ابراهیمی، بانوی نمونه‌ی اسلامی، ص ۱۱۸ قم: شفق، ۱۳۷۶
۲۵) دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۲۰۲، ص ۳۰۸-۳۰۹٫
۲۶) رسولی محلاتی، هاشم، زندگانی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و دختران آن حضرت، ص ۱۱۸، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی ۱۳۷۷
۲۷) الکلینی، یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ج۵، ص ۳۲۴
۲۸) همان، ج۵، صث۳۲۴
۲۹) دشتی، محمد، ترجمه‌ی نهج البلاغه، حکمت ۲۳۴، ص ۴۹۳-۴۹۲٫
۳۰) قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج۱۲، ص ۸۹، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۷۵٫
۳۱) رسولی محلاتی، هاشم، زندگانی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و دختران آن حضرت، ص ۱۱۰، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷٫
۳۲) جمعی از نویسندگان، فمنیسم، ص ۲۷، قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۵٫
۳۳) همان، ص ۲۸
۳۴) امینی، ابراهیم، آیین همسرداری یا اخلاق خانواده، ص ۱۹۳، تهران: اسلامی، ۱۳۶۷٫
۳۵) خانکش پور، فاطمه، ماهنامه اطلاعات علمی «ماندگاری شیوه‌ی تدریس»، ص ۵۰، سال ۲۲، شماره ۷٫
۳۶) ساری زاده، حسن، ماهنامه اطلاعات علمی چگونه کودکانمان را به مطالعه عادت دهیم؟ ص ۳۴، سال ۲۲ شماره ۵
۳۷) زعفران چی، لیلا سادات، کتاب زنان(فمینیسم ۱۳) روی آورد فمینیسم به اقتصاد، ص ۲۵، سال ۸، شماره ۲
منبع: فصلنامه قرآنی کوثر؛ شماره ۴۰؛ نویسنده: سحر حیدری(کارشناس ارشد علوم قرآن دانشگاه کرمانشاه)
