قول و فعل صحابه از منابع احکام الهی در مذهب اهل سنت

 یکی از مسائل مهم در دین اسلام منبع احکام الهی و عقاید دینی است. یعنی یک مسلمان احکام الهی را از چه منبعی باید به دست آورد. این مسئله واضح است که قرآن کریم و احادیث نبوی و نیز بر طبق حدیث ثقلین سخنان اهل بیت (علیهم السلام) حجت های الهی برای استخراج احکام الهی هستند.

اما در مذهب اهل سنت سخن صحابه و تابعین به طور مستقل از قرآن و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از منابع احکام الهی شمرده شده است. عالمان فقهی و کلامی اهل سنت به صراحت در کتاب های شان بر حجیت سخن و عملکرد اصحاب و تابعین در کنار و عرض قرآن و سنت نبوی تصریح نموده و آن را از عقاید مسلم و ضروری اهل سنت می دانند و همین اعتقاد است که ساختار اعتقادی و فقهی اهل سنت را تشکیل می دهد و آنان را از شیعه امامیه جدا می کند.

احمد بن سالم یکی از علمای اهل سنت می گوید: «مِمَّا یَجِبُ على الْمُکَلَّفِ ایضا اتِّبَاعُ السَّلَفِ الصَّالِحِ وَهُمْ الصحابه رضی اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُمْ فی أَقْوَالِهِمْ وافعالهم وَفِیمَا تَأَوَّلُوهُ وَاسْتَنْبَطُوهُ؛[۱] یعنی از چیزهای که بر مکلفین(مسلمانان) واجب است متابعت از سخنان و افعال سلف صالح که عبارت اند از صحابه و نیز در چیزی هایی که آنان  تأویل و استنباط کرده متابعت از آنان واجب است.

و نیز می گوید:  پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) از دنیا نرفت مگر پس از آنکه دین را آماده نمود و اساس قواعد آن را گذاشت و تمام آنچه را توضیح داد که به آن احتیاج است و سپس بعد از فوتش امور را به اصحاب خود حواله داد و فرمود: «عَلَیْکُمْ بِسُنَّتِی وَسُنَّهِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِینَ من بَعْدِی؛ یعنی بر شما باد که بعد از من از سنت من و از سنت خلفای راشدین پیروی کنید. » … پس هر چیزی [مانند احکام الهی و عقاید اسلامی] که با کتاب یا سنت و اجماع  یا قیاس یا عمل یکی از صحابه ثابت شده باشد پس آن دین خداست.[۲]

در کتاب کلامی الاعتصام آمده که: أن السلف الصالح رضی اللّه عنهم- و أعلاهم الصحابه- قد عملوا بما لم یأت به کتاب و لا سنّه مما رأوه حسنا و أجمعوا علیه، و لا تجتمع أمه محمد (صلّى اللّه علیه و سلّم) على ضلاله، و إنما یجتمعون على هدى و ما هو حسن.[۳] یعنی سلف صالح که اصحاب در صدر آنان قرار دارند، به اموری که نه در کتاب آمده بود و نه در سنت بلکه خود شان آن چه را خوب می دانستند و بر آن اجماع می نمودند عمل می کردند و دلیل آن این است که امت محمد (صلی الله علیه و آله) بر گمراهی اجماع نمی کنند بلکه بر هدایت و چیزی که نیکو است اجماع می کنند.

سوالات ما

۱. صحابه و تابعین پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) که تعداد آنان از نظر اهل سنت به هزاران نفر می رسند چه خصوصیتی دارند که قول و فعل آنان بر مسلمان دیگر حجت است و پیروی از آنان بر دیگران واجب است؟

۲. آیا قول و فعل سلف صالح که حد و مرزی هم برای آن مشخص نیست در عرض کتاب و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) باعث هرج و مرج در احکام الهی و شرعی نمی شود؟ و آیا این همه اختلافات بین مسلمانان از همین جا ناشی نشده است؟

۳. با توجه به اینکه سخن و عملکرد سلف صالح از قرآن و سنت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) ناشی نشده بلکه هر چیزی را که خود شان خوب می دانستند به آن عمل کرده و یا فتوا داده اند، چه فرقی با عملکرد و سخن مسلمانان دیگر دارد؟

۴. در بین اقوال و عمل کرد سلف صالح تضاد و تناقض هایی زیادی وجود دارد در این صورت این امور متناقض چگونه بر امت اسلامی حجت است؟ مثلاً معاویه بن ابی سفیان از صحابه است و امام علی (عیه السلام) نیز از صحابه است و شکی نیست که در عقاید و برخی مسائل دینی بین آنان تعارض و تضاد وجود داشته است؛ حالا پیروی از سخن و عمل کرد کدام یکی از آنان بر مسلمانان واجب است؟

۵. حدیث «عَلَیْکُمْ بِسُنَّتِی وَسُنَّهِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِینَ من بَعْدِی» فقط حجیت سخنان و عمل کرد خلفای راشدین را شامل می شود؛ اهل سنت حجیت سخنان و عمل کرد سایر صحابه و تابعین را از کجا به دست آورده اند؟

نویسنده: حر

پی نوشت ها

[۱] . احمد بن سالم النفراوی المالکی، الفواکه الدوانی، ج ۱، ص ۱۰۷، بیروت، دارلفکر، ۱۴۱۵ ق.

[۲] . همان، ص ۱۰۹.

[۳] . ابو اسحاق شاطبی، الاعتصام،  ص ۱۴۴، دار المعرفه.