تفسیر فرات الکوفی‏

« تفسیر فرات» اثر ابو القاسم، ابراهیم بن فرات بن ابراهیم کوفى( زنده در سال ۳۰۷ ق) مى باشد که در موضوع تفسیر قرآن بر اساس روایات و اخبار غالبا شیعى به زبان عربى منتشر شده است.

از آنجا که این تفسیر از کهن‏ترین تفاسیر تاریخ اسلام و بالاخص شیعه مى‏باشد، در معرفى این تفسیر، معمولا به قدمت و تقدم آن توجه‏مى‏شود. هم چنین شخصیت مؤلف« ابراهیم بن فرات کوفى» نیز به سبب ذکر در کتب رجالى، بیش از خود کتاب مورد توجه قرار گرفته است چه این که وى، استاد روایات و احادیث بوده و خود نیز شیوخ فراوان روایى دارد. این دو علت منجر شده است که ارزش علمى و تفسیرى کتاب در هاله‏اى از مهجوریت قرار گیرد، لذا شایسته به نظر مى‏رسد که به خود تفسیر بیشتر توجه شود.( ر. ک: عبد اللّه موحدى نسب، آینه پژوهش، ص ۳۳؛ دائره المعارف شیعه ج؛) هر چند که صفحات تاریخ، اطلاع اندکى از سرگذشت مولف و دیدگاه فکرى و اعتقادى وى در اختیار دارد و براى تحقیق بیشتر مى‏بایست به آثار وى و مهمتر از همه به کتاب تفسیرش، پناه برد!

ساختار و گزارش محتوا

تفسیر، با مقدمه‏ى کوتاهى آغاز مى‏شود سپس با جمله‏ى« اما بعد هذا تفسیر القرآن مروى عن الأئمه علیهم السلام» به ۹ روایت در معرفى قرآن مى‏پردازد. طبق ترقیم مصحح محترم کتاب، تفسیر فرات داراى ۷۷۷ روایت مى‏باشد. کتاب( با اندکى آشفتگى) به ترتیب فعلى سوره‏ها تنظیم شده است، بدون اینکه در تفسیر آیات ترتیبى رعایت شده باشد. برخى از سوره‏ها هم تفسیر نشده‏اند: الدخان، التغابن، نوح، المزمل، الإنفطار، البروج، الطارق، الاعلى، العلق، القارعه، الهمزه، الفیل، قریش، الماعون و المسد. اکثر روایات نقل شده در تفسیر، ناظر به مقام والاى اهلبیت( علیهم السلام) مى‏باشد و در این میان،« ولایت حضرت امیر المؤمنین( علیه السلام)» بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته است. البته این اهتمام بیشتر به پنج تن آل عبا منعطف است و با توجه به گرایش احتمالى مولف به زیدیه، تا امام سجاد( علیه السّلام) نیز کاملا مشهود است ولى در مورد سایر امامان( علیهم السلام) حجم روایات بسیار اندک مى‏نماید.

این تفسیر به علل پیشگفته، کمتر در مجامع روایى و تفسیرى امامیه مطرح بوده است. تا قبل از مرحوم مجلسى در کتاب بحار الانوار، چندان اعتنایى به این تفسیر نبود. ابو القاسم، عبید اللّه بن عبد اللّه بن احمد حسکانى معروف به حاکم حسکانى و مولف کتاب« شواهد التنزیل» تنها کسى است که فراوان از تفسیر فرات نقل مى‏کند.

غیر از مرحوم مجلسى، شیخ حر عاملى در« وسایل الشیعه»، شیخ صدوق در« علل الشرایع» و« عیون اخبار الرضا» و« فضایل الاشهر الثلاثه» و« کمال الدین( یا اکمال الدین)» و« معانى الاخبار»، سید عبد الکریم بن طاووس در« فرحه الغرى»، قطب الدین راوندى در« قصص الانبیاء» و سید بن طاووس در« مهج الدعوات» و« الیقین» از ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفى و یا تفسیرش نقل مى‏کنند.

کتاب را ابو الخیر، مقداد بن على حجازى مدنى از ابو القاسم، عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن حسینى( یا حسنى) از فرات نقل کرده است.( همو، ص ۶۲۱ و ۴۶) مشکل حذف اسانید کتاب و ذکر آن در برخى نسخ، از معضلات تصحیح آن به شمار مى‏رود، به حدى که مى‏بایست دو کتاب به نام تفسیر فرات پنداشت، یکى اصل کتاب با اسانید و راویان و دیگرى گزیده‏اى از تفسیر!

وضعیت کتاب‏

این تفسیر چندین بار با تصحیحات مختلف به طبع رسیده است:

– با تصحیح محمد کاظم، وزارت ارشاد اسلامى، تهران ۱۳۶۹ ش، در ۷۲۰ صفحه؛

– با تصحیح محمد على اردوبادى، مطبعه‏ى حیدریه، نجف اشرف ۱۳۵۴ ش، در ۲۲۴ صفحه؛-؟، مکتبه‏ى داورى، قم بى تا؛

-؟، نشر ضیاء القرآن، لاهور پاکستان بى‏تا( شیخ محمد حسین بکائى، ج ۶، ص ۲۳۹۳)؛

ترجمه‏هاى تفسیر فرات‏

علیرغم اهمیت این کتاب در تفسیر و روایات، کمتر مورد توجه مترجمان قرار گرفته است:

– ترجمه‏ى اردو: مولانا ملک محمد شریف( م ۱۹۸۳ م)، مکتبه السجاد، ملتان پاکستان ۱۳۹۸ ق؛

– ترجمه‏ى اردو: همو، انتشارات منظور پرنتینک، ملتان پاکستان بى تا( شیخ محمد حسین بکائى، ج ۶، ص ۲۳۹۳)؛؛

منبع مقاله: کتابشناسی جامع التفاسیر نور