تعیین کننده مقدار آیات یک سوره و نام سوره ها

الف) تعیین مقدار آیات:

تعیین مقدار آیات یک سوره توسط شخص نبی اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ صورت گرفته است یا به عبارتی امری توقیفی بوده و رأی و نظر صحابه در آن دخالت نداشته است.(۱)

طبق روایات وارده جبرئیل هرگاه فرود می آمد و آیاتی به همراه داشت موضع و جایگاه هر آیه ای را در سوره تعیین می کرد و آن‌گاه رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ آن را بر یارانش قرائت می کرد و به نویسندگان وحی فرمان می داد که آن را در جای خود بنگارند.(۲)

عثمان بن ابی العاص گوید: ما نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ بودیم و دیدیم که دیدگان خود را بالا برده و سپس آن را در نقطه ای متمرکز کرد و پس از آن فرمود: جبرائیل هم اکنون بر من فرود آمد و گفت آیه: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَینْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْی یعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ»(۳) خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد. و از فحشا و منکر و ستم، نهی میکند. خداوند به شما اندرز میدهد، شاید متذکّر شوید! را در این جایگاه از سوره قرار دهم.(۴) و مواردی دیگر از این احادیث و روایات وجود دارد که گویای مطالب فوق است.

در مورد سوره ها نیز تمام سوره ها جز سوره توبه با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ شروع و با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ سوره بعدی تمام می شد.

ب) تعیین نام سوره ها:

 هر سوره ای در قرآن کریم، همزمان با حیات رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دارای نام و عنوان یا نام ها و عناوینی بوده است که از طریق وحی معین و مشخص گردید و به اصطلاح اسامی سوره ها نیز امری توقیفی و با صلاح دید شخص پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و به فرمان خدا نام گذاری شده است.(۵) و پس از وفات پیغمبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در طی مرور زمان هر سوره و حتی بسیاری از آیات به خاطر خصوصیات و مزایا و یا اشتمال آن ها بر مسائل و موضوعات خاصی دارای عناوین و اسامی دیگر نیز گردید. که از جانب علماء به آن سور و آیات داده شد. مثلاً در فقه و اصول اسلامی بسیاری از آیات دارای اسامی وعنوان های خاصی شدند که به عنوان نمونه می توان به چند مورد اشاره کرد: آیه تطهیر، آیه نفی سبیل ، آیه نبأ و رکون و … .(۶)

ج) علل «نام» و تعیین محدوده سوره ها

۱. اعجاز قرآن: خداوند متعال با مشخص کردن جایگاه آیات و سور آن و هم چنین بخش بخش کردن آن ها توسط رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در مقابل معاندین قرآن ، از آن ها تقاضای آوردن سوره و یا سوره هایی مثل قرآن می نماید.

۲. آسان کردن کار بر مردم و تشویق آنان بر یاد گرفتن و آموختن و حفظ کردن قرآن: زیرا اگر قرآن کریم یک متن به هم پیوسته بود حفظ و فهمش دشوار می گشت و کار مشکل بود اما با مشخص شدن آیات و سوره ها و بخش بخش شدن،راحت تر می توان آن را حفظ کرد.

۳. دلالت هر آیه و سوره ای بر موضوعات خاص : هر آیه و سوره ای بر موضوع سخن و محور کلام دلالت می کند، چون در هر آیه و سوره ای موضوع روشن است.

۴. شادمانی قاری قرآن با پایان دادن سوره ای : چون قاری و خواننده سوره ای ، سوره یا بابی از کتاب را به پایان برده و دیگری را آغاز کند شادمان‌تر و خرسندتر می گردد و بر تحصیل بقیه آن بیش‌تر برانگیخته می شود(۷) و دوست دارد که بیش‌تر بخواند و استفاده کند. بدین جهت قرآن به اجزایی تقسیم شده است.

پی نوشت:

۱. معرفت، محمد هادی، علوم قرآن، قم، انتشارات مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۷۸ ش، ص ۱۱۱ . رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۹ ش، ص ۵۸۱.

۲. ر.ک: رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص ۵۷۴.

۳. نحل: ۹۰.

۴. حجّتی، محمد باقر، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش، ص ۶۸.

۵. ر.ک: معرفت، محمد هادی، علوم قرآن، ص ۱۱۲.

۶. ر.ک: حجتی، سید محمد باقر، علوم قرآن، ص ۹۸.

۷. ر.ک: رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص ۵۸۰.