الأتقان فى علوم القرآن‏

معرفى کتاب‏

اتقان، به راستى خوش‏نظم‏ترین، خواندنى‏ترین و مشهورترین کتاب علوم قرآنى است. سیوطى در چگونگى نگارش آن آورده است که:من در شگفت بودم که چرا پیشینیان کتابى در انواع علوم قرآن نپرداخته‏اند، از استادم علاّمه زمان، ابو عبد اللّه محیى الدین کافیجى شنیدم که وى چنین کرده است، او مى‏گفت من در علوم تفسیر کتابى نگاشته‏ام که کسى بر من در چنان نگارشى پیشى نگرفته است، آن را استنساخ کردم، دیدم کتابى است خرد در دو باب که نه تشنه‏اى را سیراب مى‏کند و نه جست‏وجوگرى را به مقصد مى‏رساند.[ ۱] پس از آن کتاب بلقینى را دیدم با عنوان‏«مواقع العلوم…» که تألیفى لطیف است و مجموعه‏اى ظریف.

بر اساس آن‏«التحبیر» را نگاشتم( که پیشتر از آن سخن گفتیم)، پس از آن در اندیشه شدم که کتابى بپردازم گسترده و در نگارش آن شیوه استقصاء را پیشه گیرم، و چنین مى‏پنداشتم که من در این اندیشه و آهنگ یگانه هستم و کسى بر من سبقت نجسته است. در حالى که در این اندیشه بودم، دریافتم که امام بدر الدین محمد بن عبد اللّه زرکشى، در این باره‏

کتابى نگاشته است جامع، با عنوان‏«البرهان فى علوم القرآن». شادمان شدم و خداى را سپاس گفتم و بر آنچه اندیشیده بودم همّت ورزیدم و بدین‏سان این کتاب را پرداختم، با ترتیبى بهتر از ترتیب‏«برهان». برخى از انواع کتاب زرکشى را درهم آمیختم و از برخى به تفصیل سخن گفتم و مطالب و مباحثى بدان افزودم و آن را« الأتقان فى علوم القرآن» نامیدم و…

اتقان، داراى هشتاد نوع است که با« شناخت مکى و مدنى» آغاز مى‏شود و با عنوان« طبقات المفسّرین» پایان مى‏یابد. سیوطى، در تدوین این کتاب از صد و پنجاه و چهار منبع که برخى از آنها مجلدات بسیارى دارند بهره گرفته است. برخى از این آثار اکنون در اختیار نیست. بدین‏ترتیب سیوطى بخش‏هایى از متون از دست رفته را در صفحات الأتقان نگاه داشته است. هنر شگفت سیوطى در نظام بخشى به اطلاعات پراکنده و تنظیم و چینش کارآمد و عرضه مطالب، به گونه‏اى روشن، روان و سهل الوصول است. او به نقد و تحلیل اقوال مى‏پردازد امّا در گزارش آرا و اندیشه‏ها دقت شایسته‏اى بکار نمى‏گیرد.

« الأتقان»، از همان روزگار نگارش مورد توجه قرار گرفت، اگر گفته آید که در تدوین و نگارش‏هاى علوم قرآنى پس از سده دهم، الأتقان بیشترین تأثیر را داشته است، بى‏گمان سخنى به گزاف نیست‏[ ۲].

الأتقان، نخست‏بار به سال ۱۲۷۱ در هند به چاپ رسید و پس از آن به سال ۱۲۷۹ در مصر نشر یافت‏[ ۳]، بهترین چاپ الأتقان، چاپ چهار جلدى آن است، به تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم‏[ ۴]، اخیرا نیز، در مکه در چهار مجلّد با تحقیق متن و استخراج منابع احادیث نشر یافته است‏[ ۵]. با این همه« الأتقان»، نیازمند چاپى است منقح و دقیق و با ارجاع همه احادیث و اقوال منقول در آن، به منابع و مصادر.

برخى از عالمان،« الأتقان» را تلخیص کرده‏اند، از جمله، صلاح الدین أرقه‏دان، با عنوان« مختصر الأتقان فى علوم القرآن». وى مطالب مهم و اساسى الأتقان را آورده و اعلام متن را به اختصار توضیح داده است‏[ ۶]. این خلاصه ترجمه شده است، امّا نه چندان دقیق و مطلوب، با عنوان، ترجمه خلاصه الأتقان…[ ۷].

دیگر، گزینش و چینشى است نو، با عنوان« تهذیب و ترتیب الأتقان فى علوم القرآن» به خامه محمد بن عمر بن سالم بازمول‏[ ۸]. در این گزینش‏

و چینش عناوین تمام هشتاد نوع اتقان حفظ شده است و انواع جابه‏جا شده است، به مثل سیوطى کتاب را با« شناخت مکى و مدنى» آغاز مى‏کند، امّا آقاى بازمول این نوع را، سیزدهمین قرار داده و کتاب را با« شناخت نام‏هاى قرآن و نام‏هاى سوره‏هاى قرآن» که در نظم اصلى کتاب هفدهمین است، آغاز کرده است.

او در این گزینش از مثال‏هاى متعدّد سیوطى براى بحث، یک و حداکثر سه نمونه را برگزیده و بقیه را حذف کرده است. سیوطى در بحث‏هاى مختلف، ذیل عنوان« فایده» بحث‏هایى را گزارش کرده است که فى الجمله پیوندى با بحث دارد و نه پیوندى استوار، این موارد را آقاى بازمول غالبا حذف کرده است. در تحقیق کتاب نشانى آیات و روایات را یاد کرده و اقوال را نیز در حدّ توان به منابع و مصادر ارجاع داده است. در پانوشتها گاه واژه‏ها را توضیح داده و گاه در نقد کلام سیوطى سخن گفته و گاه توضیحاتى را درباره مطالب متن افزوده است.

ترتیب آقاى بازمول، ترتیبى شایسته و کارآمد است، گو اینکه توضیحات و نقدهاى وى بر مواضع سیوطى گاه از حنبلى‏گرى و بلکه وهّابى‏گرى او نشأت گرفته و بوى فرقه‏گرایى دارد.

الأتقان، گویا دو بار ترجمه شده است ۱) با عنوان« دائره المعارف قرآن»، به خامه آقایان دکتر محمد جعفر اسلامى و على وجدانى‏[ ۹] ۲) سید مهدى حائرى قزوینى، ترجمه اوّل نه نثرى روان دارد و نه از استوارى شایسته‏اى‏

برخوردار است‏[ ۱۰]. ترجمه دوّم نیز به رغم آنکه برخى از فاضلان آن را« یکدست و شیوا و شایسته» دانسته‏اند، دستکم یکدست و شایسته نیست.

( ۱). از کتاب کافیجى پیشتر سخن گفته‏ایم( بینات، شماره ۱۰، ص ۵۳)، کتاب کافیجى گو اینکه خرد است ولى این داورى سیوطى درباره آن به صواب نیست.( ۲). بنگرید به: السیوطى و جهوده فى القرآن، ص ۱۸۷- ۲۱۳.( ۳). چاپ‏هاى متعدّد آن را بنگرید در، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ۱/ ۱۲۰.( ۴). چاپ محمد ابو الفضل ابراهیم، بارهاى بار در بیروت و ایران افست شده است.( ۵). الأتقان فى علوم القرآن، تألیف الأمام جلال الدین السیوطى الشافعى، تمّ التحقیق و الأعداد بمرکز الدراسات و البحوث بمکتبه نزار مصطفى الباز، الطبعه الأولى ۱۴۱۷، ریاض، مکتبه نزار مصطفى الباز.( ۶). مختصر الأتقان…، دار النفائس، بیروت/ ۱۴۱۰.( ۷). ترجمه خلاصه الاتقان…، محمود افتخارزاده، دفتر نشر معارف.( ۸). ریاض، دار الهجره للنشر و التوزیع، ۱۴۱۲.( ۹). تهران، بنیاد علوم اسلامى، ۱۳۶۲.( ۱۰). تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۳( دو جلد