معرفى کتاب
اتقان، به راستى خوشنظمترین، خواندنىترین و مشهورترین کتاب علوم قرآنى است. سیوطى در چگونگى نگارش آن آورده است که:من در شگفت بودم که چرا پیشینیان کتابى در انواع علوم قرآن نپرداختهاند، از استادم علاّمه زمان، ابو عبد اللّه محیى الدین کافیجى شنیدم که وى چنین کرده است، او مىگفت من در علوم تفسیر کتابى نگاشتهام که کسى بر من در چنان نگارشى پیشى نگرفته است، آن را استنساخ کردم، دیدم کتابى است خرد در دو باب که نه تشنهاى را سیراب مىکند و نه جستوجوگرى را به مقصد مىرساند.[ ۱] پس از آن کتاب بلقینى را دیدم با عنوان«مواقع العلوم…» که تألیفى لطیف است و مجموعهاى ظریف.
بر اساس آن«التحبیر» را نگاشتم( که پیشتر از آن سخن گفتیم)، پس از آن در اندیشه شدم که کتابى بپردازم گسترده و در نگارش آن شیوه استقصاء را پیشه گیرم، و چنین مىپنداشتم که من در این اندیشه و آهنگ یگانه هستم و کسى بر من سبقت نجسته است. در حالى که در این اندیشه بودم، دریافتم که امام بدر الدین محمد بن عبد اللّه زرکشى، در این باره
کتابى نگاشته است جامع، با عنوان«البرهان فى علوم القرآن». شادمان شدم و خداى را سپاس گفتم و بر آنچه اندیشیده بودم همّت ورزیدم و بدینسان این کتاب را پرداختم، با ترتیبى بهتر از ترتیب«برهان». برخى از انواع کتاب زرکشى را درهم آمیختم و از برخى به تفصیل سخن گفتم و مطالب و مباحثى بدان افزودم و آن را« الأتقان فى علوم القرآن» نامیدم و…
اتقان، داراى هشتاد نوع است که با« شناخت مکى و مدنى» آغاز مىشود و با عنوان« طبقات المفسّرین» پایان مىیابد. سیوطى، در تدوین این کتاب از صد و پنجاه و چهار منبع که برخى از آنها مجلدات بسیارى دارند بهره گرفته است. برخى از این آثار اکنون در اختیار نیست. بدینترتیب سیوطى بخشهایى از متون از دست رفته را در صفحات الأتقان نگاه داشته است. هنر شگفت سیوطى در نظام بخشى به اطلاعات پراکنده و تنظیم و چینش کارآمد و عرضه مطالب، به گونهاى روشن، روان و سهل الوصول است. او به نقد و تحلیل اقوال مىپردازد امّا در گزارش آرا و اندیشهها دقت شایستهاى بکار نمىگیرد.
« الأتقان»، از همان روزگار نگارش مورد توجه قرار گرفت، اگر گفته آید که در تدوین و نگارشهاى علوم قرآنى پس از سده دهم، الأتقان بیشترین تأثیر را داشته است، بىگمان سخنى به گزاف نیست[ ۲].
الأتقان، نخستبار به سال ۱۲۷۱ در هند به چاپ رسید و پس از آن به سال ۱۲۷۹ در مصر نشر یافت[ ۳]، بهترین چاپ الأتقان، چاپ چهار جلدى آن است، به تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم[ ۴]، اخیرا نیز، در مکه در چهار مجلّد با تحقیق متن و استخراج منابع احادیث نشر یافته است[ ۵]. با این همه« الأتقان»، نیازمند چاپى است منقح و دقیق و با ارجاع همه احادیث و اقوال منقول در آن، به منابع و مصادر.
برخى از عالمان،« الأتقان» را تلخیص کردهاند، از جمله، صلاح الدین أرقهدان، با عنوان« مختصر الأتقان فى علوم القرآن». وى مطالب مهم و اساسى الأتقان را آورده و اعلام متن را به اختصار توضیح داده است[ ۶]. این خلاصه ترجمه شده است، امّا نه چندان دقیق و مطلوب، با عنوان، ترجمه خلاصه الأتقان…[ ۷].
دیگر، گزینش و چینشى است نو، با عنوان« تهذیب و ترتیب الأتقان فى علوم القرآن» به خامه محمد بن عمر بن سالم بازمول[ ۸]. در این گزینش
و چینش عناوین تمام هشتاد نوع اتقان حفظ شده است و انواع جابهجا شده است، به مثل سیوطى کتاب را با« شناخت مکى و مدنى» آغاز مىکند، امّا آقاى بازمول این نوع را، سیزدهمین قرار داده و کتاب را با« شناخت نامهاى قرآن و نامهاى سورههاى قرآن» که در نظم اصلى کتاب هفدهمین است، آغاز کرده است.
او در این گزینش از مثالهاى متعدّد سیوطى براى بحث، یک و حداکثر سه نمونه را برگزیده و بقیه را حذف کرده است. سیوطى در بحثهاى مختلف، ذیل عنوان« فایده» بحثهایى را گزارش کرده است که فى الجمله پیوندى با بحث دارد و نه پیوندى استوار، این موارد را آقاى بازمول غالبا حذف کرده است. در تحقیق کتاب نشانى آیات و روایات را یاد کرده و اقوال را نیز در حدّ توان به منابع و مصادر ارجاع داده است. در پانوشتها گاه واژهها را توضیح داده و گاه در نقد کلام سیوطى سخن گفته و گاه توضیحاتى را درباره مطالب متن افزوده است.
ترتیب آقاى بازمول، ترتیبى شایسته و کارآمد است، گو اینکه توضیحات و نقدهاى وى بر مواضع سیوطى گاه از حنبلىگرى و بلکه وهّابىگرى او نشأت گرفته و بوى فرقهگرایى دارد.
الأتقان، گویا دو بار ترجمه شده است ۱) با عنوان« دائره المعارف قرآن»، به خامه آقایان دکتر محمد جعفر اسلامى و على وجدانى[ ۹] ۲) سید مهدى حائرى قزوینى، ترجمه اوّل نه نثرى روان دارد و نه از استوارى شایستهاى
برخوردار است[ ۱۰]. ترجمه دوّم نیز به رغم آنکه برخى از فاضلان آن را« یکدست و شیوا و شایسته» دانستهاند، دستکم یکدست و شایسته نیست.
( ۱). از کتاب کافیجى پیشتر سخن گفتهایم( بینات، شماره ۱۰، ص ۵۳)، کتاب کافیجى گو اینکه خرد است ولى این داورى سیوطى درباره آن به صواب نیست.( ۲). بنگرید به: السیوطى و جهوده فى القرآن، ص ۱۸۷- ۲۱۳.( ۳). چاپهاى متعدّد آن را بنگرید در، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ۱/ ۱۲۰.( ۴). چاپ محمد ابو الفضل ابراهیم، بارهاى بار در بیروت و ایران افست شده است.( ۵). الأتقان فى علوم القرآن، تألیف الأمام جلال الدین السیوطى الشافعى، تمّ التحقیق و الأعداد بمرکز الدراسات و البحوث بمکتبه نزار مصطفى الباز، الطبعه الأولى ۱۴۱۷، ریاض، مکتبه نزار مصطفى الباز.( ۶). مختصر الأتقان…، دار النفائس، بیروت/ ۱۴۱۰.( ۷). ترجمه خلاصه الاتقان…، محمود افتخارزاده، دفتر نشر معارف.( ۸). ریاض، دار الهجره للنشر و التوزیع، ۱۴۱۲.( ۹). تهران، بنیاد علوم اسلامى، ۱۳۶۲.( ۱۰). تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۳( دو جلد
