الأتقان فى علوم القرآن‏

معرفى كتاب‏

اتقان، به راستى خوش‏نظم‏ترين، خواندنى‏ترين و مشهورترين كتاب علوم قرآنى است. سيوطى در چگونگى نگارش آن آورده است كه:من در شگفت بودم كه چرا پيشينيان كتابى در انواع علوم قرآن نپرداخته‏اند، از استادم علاّمه زمان، ابو عبد اللّه محيى الدين كافيجى شنيدم كه وى چنين كرده است، او مى‏گفت من در علوم تفسير كتابى نگاشته‏ام كه كسى بر من در چنان نگارشى پيشى نگرفته است، آن را استنساخ كردم، ديدم كتابى است خرد در دو باب كه نه تشنه‏اى را سيراب مى‏كند و نه جست‏وجوگرى را به مقصد مى‏رساند.[ 1] پس از آن كتاب بلقينى را ديدم با عنوان‏«مواقع العلوم…» كه تأليفى لطيف است و مجموعه‏اى ظريف.

بر اساس آن‏«التحبير» را نگاشتم( كه پيشتر از آن سخن گفتيم)، پس از آن در انديشه شدم كه كتابى بپردازم گسترده و در نگارش آن شيوه استقصاء را پيشه گيرم، و چنين مى‏پنداشتم كه من در اين انديشه و آهنگ يگانه هستم و كسى بر من سبقت نجسته است. در حالى كه در اين انديشه بودم، دريافتم كه امام بدر الدين محمد بن عبد اللّه زركشى، در اين باره‏

كتابى نگاشته است جامع، با عنوان‏«البرهان فى علوم القرآن». شادمان شدم و خداى را سپاس گفتم و بر آنچه انديشيده بودم همّت ورزيدم و بدين‏سان اين كتاب را پرداختم، با ترتيبى بهتر از ترتيب‏«برهان». برخى از انواع كتاب زركشى را درهم آميختم و از برخى به تفصيل سخن گفتم و مطالب و مباحثى بدان افزودم و آن را« الأتقان فى علوم القرآن» ناميدم و…

اتقان، داراى هشتاد نوع است كه با« شناخت مكى و مدنى» آغاز مى‏شود و با عنوان« طبقات المفسّرين» پايان مى‏يابد. سيوطى، در تدوين اين كتاب از صد و پنجاه و چهار منبع كه برخى از آنها مجلدات بسيارى دارند بهره گرفته است. برخى از اين آثار اكنون در اختيار نيست. بدين‏ترتيب سيوطى بخش‏هايى از متون از دست رفته را در صفحات الأتقان نگاه داشته است. هنر شگفت سيوطى در نظام بخشى به اطلاعات پراكنده و تنظيم و چينش كارآمد و عرضه مطالب، به گونه‏اى روشن، روان و سهل الوصول است. او به نقد و تحليل اقوال مى‏پردازد امّا در گزارش آرا و انديشه‏ها دقت شايسته‏اى بكار نمى‏گيرد.

« الأتقان»، از همان روزگار نگارش مورد توجه قرار گرفت، اگر گفته آيد كه در تدوين و نگارش‏هاى علوم قرآنى پس از سده دهم، الأتقان بيشترين تأثير را داشته است، بى‏گمان سخنى به گزاف نيست‏[ 2].

الأتقان، نخست‏بار به سال 1271 در هند به چاپ رسيد و پس از آن به سال 1279 در مصر نشر يافت‏[ 3]، بهترين چاپ الأتقان، چاپ چهار جلدى آن است، به تحقيق محمد ابو الفضل ابراهيم‏[ 4]، اخيرا نيز، در مكه در چهار مجلّد با تحقيق متن و استخراج منابع احاديث نشر يافته است‏[ 5]. با اين همه« الأتقان»، نيازمند چاپى است منقح و دقيق و با ارجاع همه احاديث و اقوال منقول در آن، به منابع و مصادر.

برخى از عالمان،« الأتقان» را تلخيص كرده‏اند، از جمله، صلاح الدين أرقه‏دان، با عنوان« مختصر الأتقان فى علوم القرآن». وى مطالب مهم و اساسى الأتقان را آورده و اعلام متن را به اختصار توضيح داده است‏[ 6]. اين خلاصه ترجمه شده است، امّا نه چندان دقيق و مطلوب، با عنوان، ترجمه خلاصة الأتقان…[ 7].

ديگر، گزينش و چينشى است نو، با عنوان« تهذيب و ترتيب الأتقان فى علوم القرآن» به خامه محمد بن عمر بن سالم بازمول‏[ 8]. در اين گزينش‏

و چينش عناوين تمام هشتاد نوع اتقان حفظ شده است و انواع جابه‏جا شده است، به مثل سيوطى كتاب را با« شناخت مكى و مدنى» آغاز مى‏كند، امّا آقاى بازمول اين نوع را، سيزدهمين قرار داده و كتاب را با« شناخت نام‏هاى قرآن و نام‏هاى سوره‏هاى قرآن» كه در نظم اصلى كتاب هفدهمين است، آغاز كرده است.

او در اين گزينش از مثال‏هاى متعدّد سيوطى براى بحث، يك و حداكثر سه نمونه را برگزيده و بقيه را حذف كرده است. سيوطى در بحث‏هاى مختلف، ذيل عنوان« فايده» بحث‏هايى را گزارش كرده است كه فى الجمله پيوندى با بحث دارد و نه پيوندى استوار، اين موارد را آقاى بازمول غالبا حذف كرده است. در تحقيق كتاب نشانى آيات و روايات را ياد كرده و اقوال را نيز در حدّ توان به منابع و مصادر ارجاع داده است. در پانوشتها گاه واژه‏ها را توضيح داده و گاه در نقد كلام سيوطى سخن گفته و گاه توضيحاتى را درباره مطالب متن افزوده است.

ترتيب آقاى بازمول، ترتيبى شايسته و كارآمد است، گو اينكه توضيحات و نقدهاى وى بر مواضع سيوطى گاه از حنبلى‏گرى و بلكه وهّابى‏گرى او نشأت گرفته و بوى فرقه‏گرايى دارد.

الأتقان، گويا دو بار ترجمه شده است 1) با عنوان« دائرة المعارف قرآن»، به خامه آقايان دكتر محمد جعفر اسلامى و على وجدانى‏[ 9] 2) سيد مهدى حائرى قزوينى، ترجمه اوّل نه نثرى روان دارد و نه از استوارى شايسته‏اى‏

برخوردار است‏[ 10]. ترجمه دوّم نيز به رغم آنكه برخى از فاضلان آن را« يكدست و شيوا و شايسته» دانسته‏اند، دستكم يكدست و شايسته نيست.

( 1). از كتاب كافيجى پيشتر سخن گفته‏ايم( بينات، شماره 10، ص 53)، كتاب كافيجى گو اينكه خرد است ولى اين داورى سيوطى درباره آن به صواب نيست.( 2). بنگريد به: السيوطى و جهوده فى القرآن، ص 187- 213.( 3). چاپ‏هاى متعدّد آن را بنگريد در، كتابنامه بزرگ قرآن كريم، 1/ 120.( 4). چاپ محمد ابو الفضل ابراهيم، بارهاى بار در بيروت و ايران افست شده است.( 5). الأتقان فى علوم القرآن، تأليف الأمام جلال الدين السيوطى الشافعى، تمّ التحقيق و الأعداد بمركز الدراسات و البحوث بمكتبة نزار مصطفى الباز، الطبعة الأولى 1417، رياض، مكتبه نزار مصطفى الباز.( 6). مختصر الأتقان…، دار النفائس، بيروت/ 1410.( 7). ترجمه خلاصة الاتقان…، محمود افتخارزاده، دفتر نشر معارف.( 8). رياض، دار الهجره للنشر و التوزيع، 1412.( 9). تهران، بنياد علوم اسلامى، 1362.( 10). تهران، امير كبير، 1363( دو جلد