مقایسه راه رستگاری در آیین بودایی و زرتشتی

راه رستگاری یکی‌ از مفاهیم‌ بنیادینی‌ است‌ که‌ دغدغه‌ مکاتب‌ مختلف‌ دینی‌ بوده و اساسی ترین‌ هدفی‌ است‌ که‌ ادیان رسیدن به‌ آن را در دستور کار خـود قرار داده اند. در این میان، آیین بودایی و زرتشتی دو سنت دینی هندی و ایرانی هستند که راه رستگاری در آنها با یکدیگر تفاوت ها و شباهت های قابل توجهی دارد.

راه رستگاری در آیین بودایی‌

آیین‌ بودا یکی‌ از مهم‌ ترین‌ مکاتب دینی‌ در حوزه آسیای شرقی‌ است‌. بودا در قرن ۶ ق.م ظهورکرد و ایده رنج‌ جهانی‌، تناسخ‌ و کوشش‌ برای رهایی‌ از آن را، که‌ از اصول مکاتب هندویی‌ بود، پذیرفت‌.[۱] البته مکتب بودا با مکاتب هندویی تفاوت های اساسی‌ دارد.

بودا ادعای برهمنان را مبنی‌ بر اینکه‌ رستگاری حق‌ انحصاری آن طایفه‌ است‌، به‌کلی‌ باطل‌ شمرد.[۲] بـودا در مورد وجود خدا سکوت کرد. در نظر پیروان وی، دین‌ نمی تواند بر داده های متافیزیکی‌ استوار باشد؛ و مهم ‌ترین‌ مطلب‌ نزد آنان انضباط معنوی است‌، نه عبادت و پرستش‌ خدایان و ارواح.[۳] راه رستگاری در آیین بودایی‌، راهی است برای رهایی‌ از رنج‌ هستی‌ و رسیدن به‌ نیروانا‌‌. بودا برای رسیدن به‌ رستگاری یا نیروانا روشی‌ را تعلیم‌ می دهد که‌ ساختاری یوگایی‌ دارد؛ زیرا شامل‌ رشته ای از مراقبه ها و تمرکزها است‌ که‌ قرن ها پیش‌ از بودا شناخته‌ شده اند.[۴]

بودا راه رستگاری را عمومیت بخشید و آن را برای همگان دست یافتنی دانست. او زمانی‌ رستگاری را برای همگان میسر شمرد که طبق‌ آیین‌ هندو، ثروتمندان با اجرای مراسم‌ قربانی،‌ خود را در آستانه‌ رستگاری می دیدند و فقرا که‌ توانایی‌ انجام چنین‌ قربانی هایی‌ را نداشتند، ناامیدانه‌ به دنبال راه های خیالی‌ برای رسیدن به رستگاری بودند و اعمال فیزیکی‌ و حرکات عجیب‌ بدنی‌ بسیاری انجام می دادند و ریاضت های سختی‌ تحمل‌ می کردند.[۵]

راه رستگاری در گرایش تراواده

گرایش تراواده مدعی‌ است‌ که‌ صورت اصلی‌ دین‌ بودا را تعلیم‌ می دهد و حافظ‌ سنت‌ اولیه‌ این‌ آیین است‌. در بودیسم‌ سنتی‌ تراواده، اعتقاد به‌ خدایان از اصول اساسی‌ نیست‌. برابر با آموزه های سنتی‌ بودایی‌، بودا خصلتی‌ الهی‌ ندارد و اکنون دیگر وجود ندارد و نمی تواند مؤمنان را برای رسیدن بـه‌ رسـتگاری کمک‌ کنـد. او زمانی‌ کـه‌ زنده بود، تنها، راه رستگاری را به‌ دیگران نشان داد. بنابراین‌ در تراواده مفاهیمی‌ چون عبادت، راز و نیاز، و امید اجابت‌ دعا از وجودی مطلق‌ چندان جایگاهی‌ ندارد.[۶]

آرمان ارهت‌ در گرایش تراواده

تراواده راه رستگاری را ارهت‌ (Arhat) شدن شخص‌ می داند. رسیدن به‌ مقام ارهتی‌، دستیابی‌ به‌ مقام انسان کامل‌ است. این‌ اصطلاح نشان دهنده بالاترین‌ مقام سیر معنوی انسان است‌. کسی‌ که‌ ارهت‌ می شود، می‌تواند هر گونه‌ فسادی را از خویش‌ دور سازد و به‌ مراتب‌ بالایی‌ از کمال روحانی‌ برسد.[۷] ارهت‌ شدن، یک‌ مقام فردی است‌ و نتیجه‌ سعی‌ و مجاهده انسان است‌. آنان که‌ بیشتر امکان ارهت‌ شدن دارند، راهبان هسـتند.[۸] برگزیدگان و راهبان در همین‌ حیات دنیایی‌ به‌ نیروانا‌ نایل‌ می شوند. در این حال آنها را «جیوان موکتی» یعنی‌ زنده آزاد می نامند.

لازمه‌ دستیابی‌ به‌ مقام ارهتی‌ دفع‌ سه‌گونه‌ پلیدی از خود است‌:

١. پلیدی شهوات و آرزوها

٢. پلیدی عملی‌ که‌ به‌ تجدید حیات منجر شود

٣. پلیدی جهل‌

با دفع‌ این‌ پلیدیها شخص‌ آماده وارد شدن به‌ راه های هشت‌گانه‌ نجات می شود.[۹] این‌ هشت‌ راه مقدس عبارت اند از: ایمان درست‌، نیت‌ درست‌، گفتار درست‌، رفتار درست‌، معـاش درست‌، سعی‌ درست‌، توجه‌ درست‌ و مراقبه‌ درست‌.[۱۰]

راه رستگاری در گرایش مهایانه

پیروان گرایش مهایانه‌ معتقدند که‌ راه رستگاری در تراواده طرح کاملی‌ نیست‌؛ زیرا در آن به‌ نجات فردی توجه‌ می شود؛ در حالی‌که‌ مهایانه‌ نجات را نه فقط‌ از جهت‌ شخصی‌ می جوید، بلکه‌ می خواهد تمام موجودات از برکت‌ آن برخوردار شوند.[۱۱]

گرایش مهایانه‌ شامل‌ فرقه های مختلفی‌ می شود که‌ هر کدام راه رستگاری را متفاوت از دیگری مطرح کرده اند. مهم ترین‌ آنها عبارت اند از:

الف‌) سوکاوتی یا پاک بوم: این‌ فرقه‌ راه رستگاری را ذکر و ستایش‌ «اَمیتابه‌ بودا» می داند. این‌ مکتب‌ معتقد است‌ که‌ یک‌ بودای بزرگ می تواند فضیلت ‌خود را به‌ مؤمن‌ مخلص‌ سرایت دهد و او را به‌ رستگاری برساند.[۱۲]

ب) چان (به‌ ژاپنی «ذن») یا مراقبه‌: این‌ فرقه‌ باطن گرا تنها راه رسیدن بـه‌ رستگاری را مراقبه‌ و سلوک باطنی‌ می داند و معتقد است‌ که‌ رعایت‌ ظواهر و قرائت‌ متون مقدس تأثیری در رستگاری انسان ندارد.[۱۳]

ج) تیان تای یا راه آسمان: این‌ فرقه‌ عقل گرا معتقد اسـت‌ کـه‌ سلوک فکری در هستی شناسی‌ لازمه‌ رستگاری انسان است‌ و سلوک باطنی‌ به تنهایی‌ کافی‌ نیست‌.

د) چِن یِن یا کلمه‌ حقه‌: این‌ مکتب‌ اعتقاد دارد، اوراد و حرکات بدنی‌ دارای اسرار و رموزی اند که‌ انسـان را به‌ رستگاری می رساند.[۱۴]

ه) هوا ین یا تاج گل‌: این‌ فرقه‌ اسم‌ خود را از کتاب مقدسی‌ به‌ همین‌ نام گرفته‌، که‌ نام سنسکریت‌ این‌ کتاب اوتمسکه ‌است‌. این‌ فرقه‌ نیز بر تفکر و سلوک فکری تأکید دارد.[۱۵]

آرمان بدهی ستوه‌ در گرایش مهایانه

گرایش مهایانه‌ معتقد است‌ که‌ آرمان ارهت‌ شدیداً فردگرا و نخبه‌ گرا اسـت‌. رستگاری تراواده برای همگان میسر نیست‌؛ چرا که‌ گذر از عامی‌ به‌ قدیس‌، مستلزم داشـتن‌ خصوصیات و توانایی های خاصی‌ اسـت‌.[۱۶] در چنین‌ شرایطی‌ بود که‌ مهایانه‌ با آرمانی‌ ساختن‌ «بدهی ستوه» در مقابل‌ «ارهت» که‌ آرمان تراواده بود، به‌ بسط‌ و تبیین‌ راه رستگاری خویش‌ پرداخت‌. کسی‌ که‌ بدهی ستوه می شود، قادر است‌ که‌ دیگران را هم‌ به‌ رستگاری برساند. بدین‌ ترتیب‌، در مهایانه‌ هر کس‌ می تواند با فرونشاندن عطش‌ تمایلات خـود و با بهره جویی‌ از فضایل‌ اخلاقی‌ بدهی ستوه ها راه رستگاری را پشت سر بگذارد.

راه رستگاری در آیین‌ زرتشتی

بنا بر آموزه زرتشت‌، مقصود از آفرینش‌ این‌ است‌ که‌ آدمی‌ در آباد کردن جهان و شادکامی‌ خود و دیگران بکوشد و با اندیشه‌، گفتار و کردار نیک‌، خود را شایسته‌ رسیدن به‌ اوج کمال و بهروزی جاودانی‌ سازد. زرتشت‌ پیروان خود را از دلبستگی‌ به‌ جهان و زندگی‌ شکوهمند باز نداشته‌ و هرگز این‌ جهان را به‌ بهانه‌ کوتاهی‌ و زودگذر بودن آن نکوهش‌ نکرده است‌. آموزه های این‌ دین‌، آدمی‌ را آفریده پاک و بی آلایش‌ اهورامزدا و همکار و یاور آفریدگار در گسترش و تکامل‌ آفرینش‌ و پیکار با نیروهای اهریمنی‌ می داند، نه‌ گناهکاری ازلی‌ که باید نفس‌ خود را بکُشد تا بخشوده و رستگار شود.

از منظر آخرت شناسی‌، آیین زرتشت‌ پیروزی نهایی‌ نیکی‌ بر بدی و ظهور منجی‌ را مطرح نموده و نخستین‌ مذهبی‌ است‌ که‌ در جهان از مسأله‌ حیات اخروی و قیامت‌ سخن‌ به میان آورده و مسأله‌ آخر الزمان را به‌ مفهوم کامل‌ خود مطرح کرده است‌.[۱۷]

راه رستگاری در اوستا

کتاب آسمانی‌ منسوب به‌ زرتشت‌، اوستا نام دارد. در اوستا امور متنوعی‌ به عنوان اسباب نجات و رستگاری معرفی‌ شده اند، از جمله:

۱. ایمان به‌ اهورا مزدا و نیایش‌ و ستایش‌ او[۱۸]

۲. زندگی‌ بر طبق‌ سه‌ اصل‌ پندار نیک‌، گفتار نیک‌ و کردار نیک[۱۹]‌

۳. توبه‌ از گناهان و جبران خطا[۲۰]

۴. رستگاری نهایی‌ به واسطه‌ ظهور منجی‌

با دقت‌ در مندرجات این‌ کتاب مقدس در می یابیم‌ که‌ هر کس‌ مقدمات و لوازم نجات دیگران را فراهم‌ آورد، خود به‌ نجات خواهد رسید. در یسنا آمده است‌: انسان برای نیل‌ به‌ روشنایی‌ باید خواستار روشنایی‌ دیگران باشد و بهروزی از آن کسی‌ است‌ که‌ دیگران را به‌ بهروزی می رساند.[۲۱]

در واقع‌، کردار نیک‌ و سعی‌ و عمل‌ همواره از اصول تعلیم‌ زرتشت‌ محسوب می شـده و امـوری چون مبارزه با دیوان و عناصر شر در نزد وی، تلاش برای آباد کردن زمین‌، نگه‌ داشتن‌ کشت‌ از آفات، و پرورش و توسعه‌ گله‌ و چراگاه را الزام می کرده است‌. در وندیداد، خجسته ترین‌ نقطه‌ روی زمین‌ آنجاست‌ که‌ انسان عبادت می کند یا خانه‌ و رمه‌ و زن و فرزند به وجود می آورد یا غله‌ و میوه حاصل‌ می نماید یا گله‌ و چهارپای وی افزونی‌ می یابد.[۲۲]

رستگاری نهایی به واسطه ظهور منجی‌

علاوه بر راه هایی‌ که‌ ذکر شدند، در اوستا نجات و رستگاری بشریت‌ به‌ یاری خداوند و به دست‌ انسانی‌ الهی‌ نیز مطرح شده است‌. در آیین‌ مزدیسنا، همچون سایر آیین های جهان، اعتقاد به‌ موعود نهایی‌ و منجی‌ آخر الزمان یکی‌ از عقاید رایج‌ و استوار است‌ و در تمام متون زرتشتی‌، اعم‌ از کتاب مقدس اوستا، تفاسیر و متون روایی‌ پهلوی، افزون بر بشارت و اشارت به‌ ظهور رهاننده و عدالت‌ گسـتر، از تولد (نژاد، چگونگی‌، زمان و مکان)، ظهور (علائم‌، زمان، مکان، دستاوردها) و یاوران او سخن‌ گفته‌ شده اسـت‌.

منجـی‌ موعود زرتشتی‌ که‌ «سوشیانس» نام دارد، اغلب‌ به معنای «رهاننده» تعریف‌ شده است.[۲۳] در چند جای اوستا، سوشیانس‌ به‌ صورت جمع‌ آمده و از آنان، «یاوران دین» اراده شده است‌. پیشوایان و نیکانی‌ که‌ مردم را به‌ راه رستگاری راهنمایی‌ کنند و مایه‌ رستگاری باشند و دین‌ مزدیسنا را بیارایند، سوشیانت ها نامیده شده اند.[۲۴]

هدف از زندگی در آیین زرتشتی

در آیین‌ زرتشتی‌، انسان باید خود را از دروغ و ناراستی‌ و گناه، که‌ رهاورد اهریمن‌ در این‌ جهان هستند، نجات دهد. زرتشتی گری انسان را در این‌ جهان همرزم و همکار خداوند در ستیز با دروغ تلقی‌ می‌ کند. پس هر نوع عقب نشینی‌ و رویگردانی‌ از این‌ جهان، خیانت‌ به‌ خداوند محسوب می‌ شود؛ زیرا انسان آفریده شد برای کاری که‌ باید به‌ انجام رساند. او باید در کسب‌ فضایل‌ اخلاقی‌ بکوشد؛ فضایلی‌ که‌ راستی‌ و سخاوت و افزایش‌ ثروت مادی را در پی‌ دارد. انسان موظف‌ است‌ که‌ شاد بزید؛ زیرا با شاد زیستن‌، خداگونه‌ می شود. رنج‌ و عذاب خصیصه‌ دیوان است‌.[۲۵] در اصل‌، زرتشتی‌ گری با زهد‌ و ریاضت مخالف‌ است‌.

آدمی‌ ممکن‌ است‌ از ناپایداری و گذرایی‌ این‌ جهان افسرده حال شود؛ ولی‌ در هر حال آدمی‌ باید به‌ این‌ مسأله‌ پی‌ ببرد که‌ زندگی‌ در این کره خاک، سرآغاز و مقدمه ای برای رستاخیز است‌.[۲۶] در آیین‌ زرتشتی‌، هدف از آفرینش‌ و زندگی‌ این‌ است‌ که‌ آدمی‌ در آباد کردن جهان و شادکامی‌ خود و دیگران بکوشد و با اندیشه‌، گفتار و کردار نیک‌، خود را شایسته‌ رسیدن به‌ اوج کمال و بهشت‌ جاودانی‌ سازد.

بهشت و جهنم در آیین زرتشتی

در متون زرتشتی‌، دو بهشت‌ و یک‌ دوزخ می‌توان تصور کرد: یکی‌ بهشت‌ و دوزخی‌ که‌ بعد از مرگ، روان انسان ها وارد آن می شود و تا وقوع رستاخیز در آنجا پاداش و جزا می بینند؛ و دیگری بهشتی‌ که‌ پس‌ از وقوع رستاخیز و معاد جسمانی‌ انسان ها و محاسبه‌ اعمال و بعد از پاک شدن گناهان، همه‌ مردم را تا ابد در خود جای می دهد.[۲۷]

بهشت‌ و دوزخ فقط‌ تا روز رستاخیز ادامه‌ خواهد یافت‌؛ زیـرا بـا «فرشـکرد»، که‌ نوسازی تمامی‌ هستی‌ است‌، بدی با تمام صورت هایش از بین‌ خواهد رفت‌[۲۸]. وقتی‌ پیروزی نهایی‌ بر بدی حاصل آمد، دیگر دلیلی‌ برای ماندن گناهکاران در دوزخ وجود ندارد؛ زیرا هر انسانی‌ جزء آفرینش‌ اهورامزدا است‌. پس‌ همه‌ جهان بهشت‌ (گروتمان) خواهد شد و انسان ها به‌ سعادتی‌ بی حد و مرز خواهند رسید.[۲۹]

نتیجه‌ گیری

راه رستگاری مهم ترین‌ و اساسی ترین‌ آموزه ادیان است. در آیین‌ بودا، رستن و رهایی یافتن از گردونه‌ تناسخ و رسیدن به‌ نیروانا‌، هدف اصلی‌ محسوب می شود و برای نیل‌ به‌ این‌ هدف، تراواده آرمان ارهت‌، و مهایانه‌ آرمان بدهی ستوه را می آموزاند. در آیین‌ زرتشت‌، رهایی‌ از عواقب‌ کارها، سـخنان و اندیشه های نادرست‌ و رسیدن به‌ بهشت‌ اهورامزدا، به عنوان رستگاری شناخته می شود؛ که‌ این‌ امر از طریق‌ ایمان بـه‌ اهورامزدا، پندار و گفتار و کردار نیک‌، توبه‌ و با کمک‌ منجی های موعود تحقق‌ می یابد.

پی نوشت ها

[۱]  . شـایگان، ادیان و مکتب های فلسفی‌ هند، ج١، ص١٢۶-١٢٧

[۲] . ناس، تاریخ‌ جامع‌ ادیان، ص١٧۶

[۳] . کیوپیت‌، دریای ایمان، ص٢٢٢

[۴] . الیـاده، تاریخ‌ اندیشه‌های دینی‌، ج٢، ص١١٢

[۵] . ماهاریشی‌، Harmony of all Religions، ص١٢٢-١٢٣

[۶] . همیلتون، جامعه شناسی‌ دین‌، ص١٢٧

[۷] . سوِرر، arhat, in: Encyclopedia of Religion، ص۴٠٣

[۸] . اسمارت، soteriology، ص۴٢٣

[۹] . زروانی‌، نجات بخشی‌ در دین‌ بودا، ص١٠٨

[۱۰] . دیویدز، Buddhism، ص١٣۶

[۱۱] . شایگان، ادیان و مکتب های فلسفی‌ هند، ص١۶٩

[۱۲] . اسمارت، soteriology، ج١، ص٢٩٩

[۱۳] . ناس، تاریخ‌ جامع‌ ادیان، ص٢٣٧

[۱۴] . ناس، تاریخ‌ جامع‌ ادیان، ص٢۴٠

[۱۵] . قرایی‌، ادیان هند، ص٣۵۴

[۱۶] . اباذری، ادیان جهان باستان، ص٣١۶

[۱۷] . ناس، تاریخ جامع ادیان، ص۴۶٣

[۱۸] . اوستا، یسنا، هات ١٩، بند ۶

[۱۹] . بهار، ادیان آسیایی‌، ص١١٢؛ اوستا، یسنا، هات ۵٣، بند ٢

[۲۰] . پورداود، سوشیانس‌، ص٧٣؛ جکسون، The Ancient conception، ص٢٠٣؛ حسینی‌، درجات گناه‌، ص٢٠۶

[۲۱] . اوستا، یسنا، هات ۴٣، بندهای ١و٢

[۲۲] . نامیان، بررسی مقایسه ای نجات در آیین بودا و آیین زرتشت، ص۷۶

[۲۳] . پورداود، گات ها، ص١٠٩

[۲۴] . پورداود، سوشیانس، ص۵۵

[۲۵] . زنر، طلوع و غروب زرتشتی‌ گری، ص۴۶٨

[۲۶] . زنر، طلوع و غروب زرتشتی‌ گری، ص۴۵٨-۴۶٣

[۲۷] . سرگلزایی‌، بهشت‌ و دوزخ در دین‌ زرتشتی‌، ص٢٠۴

[۲۸] . زنر، طلوع و غروب زرتشتی‌ گری، ص۴٩٩

[۲۹] . موله‌، ایران باستان، ص١٠٩-١١٢

منابع‌

۱. دوستخواه، جلیل، اوستا، تهران، مروارید، چاپ بیست و نهم، ۱۴۰۲ش

۲. اباذری، یوسف‌، فرهادپور، مراد، ادیان جهان باستان، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی‌، چاپ اول، ۱۳۷۲ش

۳. الیاده، میرچا، تاریخ اندیشه های دینی، تهران، پارسه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش

۴. بهار، مهرداد، ادیان آسیایی‌، تهران، چشمه‌، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش

۵. پورداود، ابراهیم‌، سوشیانس‌، تهران، فروهر، چاپ اول، ۱۳۷۴

۶. پورداود، ابراهیم‌، گات ها، تهران، اساطیر، چاپ هفتم، ۱۴۰۲ش

۷. حسینی‌، سیدحسن‌، درجات گناه، تاوان و پتت‌ در دین‌ زرتشتی‌، هفت‌ آسمان، ش۲۸، ص۱۸۷-۲۲۳

۸. زروانی‌، مجتبی‌، نجات بخشی‌ در دین‌ بودا، مقالات و بررسی‌ ها، سال ۱۳۷۵ش، ش ۵۹-۶۰،  ص١٠٣-١١٧

۹. زنر، آر سی‌، طلوع و غروب زرتشتی‌ گری، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۹۰ش

۱۰. سرگلزایی‌، علی‌، بهشت‌ و دوزخ در دین‌ زرتشتی، فصلنامه دانشکده الهیات و معارف مشهد، سال ۱۳۷۹، ش۴۷ و ۴۸، ص۲۰۳-۲۱۸

۱۱. شایگان، داریوش، ادیان و مکتب های فلسفی‌ هند، تهران، فرزان روز، چاپ دوم، ۱۳۹۹ش

۱۲. قرایی‌، فیاض، ادیان هند، مشهد، دانشگاه فردوسی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش

۱۳. کیوپیت‌، دان، دریای ایمان، تهران، فرهنگ جاوید، چاپ ششم، ۱۳۹۶ش

۱۴. موله‌، ماریژان، ایران باستان، تهران، توس، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش

۱۵. ناس، جان بایر، تاریخ‌ جامع‌ ادیان، تهران، علمی‌ فرهنگی‌، چاپ ششم، ۱۴۰۲

۱۶. همیلتون، ملکم‌، جامعه شناسی‌ دین‌، تهران، ثالث‌، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش

۱۷. Davids, Rhys ,1896, Buddhism, New York

۱۸. Jackson, A.V.Williams, 1913, The Ancient conception of Salvation according to Avesta Bible of Zoroaster, The American Journal of Theology, Vol.17. No .2

۱۹. Maharishi, Santsevi, 2003, Harmony of all Religions, Translated from Hindi by Veena Rani Hoard, Santmat Society of North America

۲۰. Smart, Ninian, 1987, soteriology, in: Encyclopedia of Religion, M. Eliade (ed.), vol.13, Macmillan

۲۱. Swearer, Donald k, 1987, arhat, in: Encyclopedia of Religion, M. Eliade (ed.), vol.1, Macmillan

منبع مقاله | اقتباس از:

نامیان، حسن، دهقان زاده، سجاد، بررسی مقایسه ای نجات در آیین بودا و آیین زرتشت، مجله معرفت ادیان، سال دوازدهم، ش۳، تابستان ۱۴۰۰، ص۶۳-۸۲