حقوق کودک در اسلام

لزوم توجه به حقوق کودک

مسئله توجه به حقوق کودک و موضوعاتی همچون اعلامیه حقوق بشر و کنفوانسیون حقوق کودک، از اموری است که طی چند سال گذشته، نظر بسیاری از رسانه های جمعی به ویژ ارباب جراید و مطبوعات را به خود جلب کرد است؛ حال آن که دین مبین اسلام، قرن ها پیش، درباره حقوق کودک سخن به میان آورده و تکالیف ویژه ای را در این باب برای پدر و مادر و اطرافیان کودک برشمرده است.

بزرگان و پیشوایان دینی نیز در عمل و سفارش، اهتمام بالایی به این امر داشته اند. رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می‌فرماید:

اَحِبُّوا الصِّبْیانَ وَ ارْحَمُوهُمْ وَ اِذا اَوعَدْتُمُوهُمْ شَیْئا فَفُو لَهُمْ فَاِنَّهم لا یَرَوْنَ اِلاّ اَنَّکُم تَرْزُقُونَهُم.

به کودکان محبت کنید و به آنها ترحم ورزید. وقتی به آنان وعده دادید، وفا کنید؛ زیرا آنها جز این که شما را روزی دهنده خود می‌بینند، تصور دیگری ندارند.

امام سجاد(علیه السلام) نیز درباره حقوق فرزندان فرموده است:

حق فرزند تو این است که بدانی او از تو و پیوسته به تو در خیر و شر امر دنیاست. تو نیز از نظر نیک ادب کردن و راهنمایی او به پروردگارش و کمک به طاعت او مسئول هستی. پس عمل تو درباره او، عمل کسی باشد که می‌داند در احسان به او، پاداش و در بدی به او کیفر می‌بیند.

پیام متن

۱- آموزه های اسلامی بر رعایت حقوق کودک تأکید فراوان دارد.

۲- محبت کردن به کودک، از حقوق مسلّم اوست.

مهمترین حقوق کودک در اسلام

۱- تغذیه کودک با شیر مادر

بنا بر دستور الهی و قانون طبیعت، نوزاد پس از تولد باید از شیر مادر تغذیه کند. کارشناسان تغذیه نیز بر این باورند که شیر مادر همه مواد لازم برای رشد طبیعی نوزاد و پادتن های لازم برای مقابله بدن کودک با انواع بیماری ها را دارد. خداوند در قرآن کریم درباره شیرخوارگی کودک و مدت آن چنین می‌فرماید:

وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ. (بقره: ۲۳۳)

مادران اگر می‌خواهند دوران شیرخوارگی فرزندان خود را تکمیل کنند، باید دو سال آنها را شیر دهند.

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره اهمیت شیر مادر در تغذیه کودک فرمود: «لَیسَ لِلصَّبِیِّ لَبَنٌ خَیْرٌ مِنْ لَبَنِ اُمِّهِ؛ هیچ شیری برای کودک، بهتر از شیر مادر نیست».

بر اساس آمارهای علمی، محرومیت کودک از شیر مادر، در برخی موارد سبب مرگ نوزاد می‌شود؛ زیرا دستگاه گوارش نوزاد شیرخوار پس از تغذیه با شیر گاو یا شیر خشک مختل می‌شود. در یکی از نشریه های سازمان جهانی بهداشت آمده است:

مرگ و میر میان کودکانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، شش بار کمتر از نوزادانی است که با دیگر شیرها و غذاها تغذیه می‌شوند؛ چه شیر مادر، شیر طبیعی و منحصر به فرد است و تهیه آن با وسایل مصنوعی امکان پذیر نیست.

ما را عواطف همه از شیر مادر است    این رقتی که در دل و شوری که در سر است

شهریار

پیام متن

۱- تغذیه کودک با شیر مادر، از حقوق اصلی اوست.

۲- تأکید اسلام بر شیر دادن کودک تا دو سالگی، و اینکه هیچ غذایی جای شیر مادر را برای کودک نمی‌گیرد.

فواید شیر مادر

تغذیه کودک با شیر مادر، فواید زیادی هم برای نوزاد و هم برای مادر دارد. هنگامی که مادر به فرزند خود شیر می‌دهد، احساس لذت و رضایت خاطر می‌کند و با وجدانی آسوده، کودک خود را برای شیر دادن در آغوش می‌گیرد. این گونه است که عمیق ترین تبادل احساس و عواطف میان مادر و فرزند صورت می‌پذیرد. شیر مادر، غذایی است کامل و آماده که همیشه و همه جا در دسترس مادر و نوزاد است و متناسب با رشد کودک، ترکیبات آن نیز تغییر می‌کند.

این شیر از نظر هضم غذایی، آلوده نبودن به میکروب ها و عفونت ها، نداشتن خاصیت حساسیت زایی و دیگر بیماری ها، کم نظیر است. از نظر ترکیبی نیز مواد پروتئینی، چربی، املاح و انواع ویتامین ها را دارد و درجه حرارت آن، مناسب بدن آدمی و درمان کننده عصبانیت کودک است.

«از آنجا که کودک در عمر نه ماهه جنینی خود با ارگانیزم وجودی مادر و از جمله ریتم قلب مادر مأنوس بوده است، هرگاه بر اثر بی غذایی، بی خوابی یا بیماری، عصبانیتی به کودک دست دهد، فقط با شیر سینه مادر و شنیدن صدای قلبی که در طول دوره جنینی بدان آشنا بوده است، سریعا تسکین می‌یابد.» بنابراین، ضرباهنگ قلب مادر زیباترین و آرام بخش ترین موسیقی برای کودک است. به گفته روان شناسان، از فاصله سی سانتی متری، بهترین تبادل احساسی میان مادر و فرزند شیرخوارش به وجود می‌آید که هم سبب آرامش شیرخوار می‌شود و هم رضایت خاطر و ارضای روانی مادر را دربردارد.

آن شیرخواره کو به سرش نیست مادری    زان دل خراش تر به خدا نیست منظری

شهریار

پیام متن

۱- شیر مادر، دربردارنده مواد لازم برای رشد کودک است.

۲- شیر مادر سبب ایجاد ارتباط عاطفی عمیق میان مادر و فرزند می‌شود.

۳- شیر مادر آرامش دهنده طفل است.

۲- انتخاب دایه برای شیرخوار

گاهی اوقات به دلایل مختلف از جمله مرگ مادر یا خشک شدن شیر او بر اثر بیماری، باید دایه ای برای کودک گرفت تا بتواند به او شیر دهد و نیازهای جسمی و روحی اش را برطرف سازد. بنابراین، یکی دیگر از حقوق برخی فرزندان، انتخاب دایه نیکوسرشت و شایسته برای آنهاست. در این باره امام صادق(علیه السلام) از پدر بزرگوراش روایت می‌کند:

تَخَیَّرُوا لِلرِّضاعِ کَما تَتَخَیَّرُونَ لِلنِّکاحِ فَاِنَّ الرِّضاعَ یُغَیِّرُ الطِّباعَ.

در امر دایه و شیر دادن کودک به گزین باشید، چنان که این به گزینی را در امر ازدواج رعایت می‌کنید؛ زیرا شیر، طبیعت ها را دگرگون می‌سازد.

امام علی(علیه السلام) درباره در ضرورت انتخاب درست دایه می‌فرماید:

اُنْظُرُوا مَنْ یَرْضَعُ اَوْلادَکُمْ فَاِنَّ الوَلَدَ یَشَبُّ عَلَیه.

باید بنگرید چه کسی فرزند شما را شیر می‌دهد؛ زیرا فرزند تحت تأثیر شیر دایه پرورش می‌یابد.

بنابراین، دایه باید از نظر بدنی و معنوی، سالم باشد.

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «لازم است دایه پاکیزه و نظیف را برای شیرخوارگی [کودکان خود] برگزینید؛ زیرا شیر، سرایت دهنده است».

پیام متن

۱- در صورت نبود مادر یا ناتوانی مادر از شیر دادن به فرزند، باید برای کودک، دایه گرفت.

۲- در انتخاب دایه، باید به سلامتی جسمی و معنوی او توجه کرد.

نظر ژان ژاک روسو درباره ضرورت شیر دادن مادر به کودک و انتخاب دایه برای او

ژان ژاک روسو، در اثر معروف امیل یا آموزش و پرورش، نکاتی را در ضرورت شیردهی مادران به فرزندان یا استفاده از دایه بیان کرده است. این مطالب نشان می‌دهد صاحب نظران غربی نیز بر این مسئله تأکید دارند که هیچ شیری نمی‌تواند به طور کامل جای گزین شیر مادر شود و هیچ مهری نمی‌تواند جانشین مهر و محبت مادری گردد. بنابراین، آنها نیز آغوش گرم مادر و استفاده از شیر نوشین او را از حقوق کودک می‌دانند. روسو در این باره می‌نویسد:

اگر مادران زحمت شیردادن به بچه هایشان را قبول کنند، اخلاقیات و آداب زندگی، خود به خود، اصلاح خواهد شد و احساسات طبیعت دوباره در تمام قلب ها بیدار خواهد گردید. پس همه چیز به این نکته بستگی دارد. جذبه زندگی خانوادگی، بهترین پادزهر مفاسد اخلاقی است.

وی درباره ویژگی های دایه ای که نگه داری و تغذیه کودک بر عهده اوست، می‌نویسد:

دایه ای لازم است که از نظر روحی و جسمی، سالم باشد. هیجانات سرکش و اخلاق نامعتدل ممکن است شیرش را فاسد کند. اگر ما تنها جنبه جسمانی را در نظر بگیریم، فقط به نصف مسئله توجه کرده‌ایم… اگر یک زن فاسدالاخلاق را به عنوان دایه انتخاب کنیم، نمی‌گویم نوزاد شیرخوار، مفاسد او را پیدا می‌کند، ولی از این موضوع رنج خواهد کشید. آیا دایه موظف نیست هم زمان با شیر دادن طفل، با غیرت، شکیبایی، مهربانی و نظافت از او مراقبت کند؟

پیام متن

۱- تأکید برخی صاحب نظران غربی بر ضرورت شیردادن مادران به فرزندان.

۲- دایه باید از نظر جسمی، روحی و روانی، سالم باشد.

۳- مهرورزی به کودک

برخورداری از مهر و محبت، یکی از نیازهای اصلی انسان است. آدمی در هر سن و موقعیتی که باشد، نیاز به مهر و محبت دارد. در این میان، کودکان بیش از همه به عطوفت و مهربانی نیاز دارند. تا از این رهگذر، مهرورزی را به نیکی بیاموزند. از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

مردی از انصار از پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید: به چه کسی احسان کنیم؟ پیامبر فرمود: «به پدر و مادر خود». عرض کرد: آن دو درگذشته اند. حضرت فرمود: «به فرزند خود احسان کن».

پدران و مادران باید از زیاده روی یا کوتاهی در محبت کردن به فرزندان خودداری کنند و رفتاری میانه با آنان داشته باشند. امام باقر(علیه السلام) در این باره فرموده است: «بدترین پدران، کسانی هستند که در محبت به فرزند، زیاده روی کنند».

بدیهی است همان گونه که فقر عاطفی، نوعی کمبود پشتوانه روانی را برای فرزندان در پی دارد، زیاده روی در محبت نیز به تباهی شخصیت فرزند و ایجاد روحیه فرمانروایی در او می‌انجامد و او را دچار مشکلات فردی و اجتماعی بسیاری می‌سازد.

پیام متن

۱- مهرورزی به کودک، از حقوق اوست.

۲- در ابراز محبت به فرزند، باید اعتدال را رعایت کرد.

۴- بوسیدن کودک

کودک بنا بر اقتضای سنی خود به حمایت و علاقه پدر و مادر نیاز دارد و از اینکه والدین و بستگان نزدیک، او را ببوسند و در آغوشش گیرند، شاد می‌شود و خود نیز عاطفه اش را با خنده و بوسه نثار پدر و مادر می‌کند. بر این اساس، نوازش کردن و بوسیدن کودک، از نیازهای روانی او به شمار می‌آید و پدر و مادر وظیفه دارند مهر و محبت خویش را این گونه به کودک خود هدیه کنند.

پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:

اَکْثِرُوا مِنْ قُبْلَهِ اَولادِکُمْ فَاِنَّ لَکُمْ بِکُلِّ قُبْلَهٍ دَرَجَهً فی الْجَنَّهِ ما بَیْنَ کُلِّ دَرَجَهٍ خَمْسمِأَهَ عَامٍ.

فرزندان خود را زیاد ببوسید؛ زیرا با هر بوسه، برای شما مقام و مرتبتی در بهشت فراهم می‌شود که فاصله میان هر مقامی پانصد سال است.

باز از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل است:

اگر کسی فرزند خود را ببوسد، خداوند حسنه ای برای او می‌نویسد و اگر او را خوشحال کند، خداوند او را در روز قیامت مسرور می‌سازد و اگر قرآن را بدو تعلیم دهد، در روز رستاخیز، حلّه ای از نور بدو می‌پوشاند که از پرتو آن، گونه های اهل بهشت می‌درخشد.

گفتنی است که در بوسیدن کودک، لازم است اعتدال رعایت شود و پدر و مادر مراقب باشند که در این کار، زیاده روی نکنند.

پیام متن

۱- بوسیدن کودک، یکی از نیازهای روانی او و نشان دهنده محبت والدین به اوست.

۲- پدر و مادر با بوسیدن طفل خویش، او را شاد و دلگرم می‌سازند.

منبع: طوبی؛ مهر ۱۳۸۵؛ شماره ۱۰؛ فرحناز فردوسیان