امامزاده علی ‏اصغر(ع) – زرآباد

مقدمه

منطقه ای که اکنون در تقسیمات کشوری به نام بخش «رودبار الموت» می شناسیم، سرزمینی است وسیع و کوهستانی واقع در شمال قزوین. مطابق نوشته جغرافیانویسان اسلامی، این منطقه جزو سرزمین دیلم ـ بلکه مرکز آن ـ بوده، (۱) و قرنها جایگاه نفوذناپذیر آزادی خواهان و شیعیان آل علی (ع) از جمله علویان، و از قرن پنجم تا هفتم، مهمترین مرکز اسماعیلیه الموت، یعنی حسن صباح و جانشینان او به شمار می رفته است. مرکز این بخش، «معلّم کلایه» است که در ۸۴ کیلومتری شهرستان قزوین قرار دارد.

قریه زرآباد، که مزار امام زاده علی اصغر (ع) در آن جای دارد از بزرگترین آبادیهای «بالا ولایت» منطقه رودبار الموت است و از قزوین ـ از مسیر جاده رودبار ـ الموت ـ ۸۱ کیلومتر فاصله دارد.

این آبادی پرجمعیّت، زیبا، پربرکت و دارای سابقه تاریخی است، بخصوص به اعتبار آنکه بقعه مشهور امام زاده علی اصغر (ع) و نیز «درخت چنار خونبار» در آن قرار گرفته است، نام آن را در کتابها و نوشته های مذهبی و تاریخی فراوان می یابیم.

نسب امام زاده علی اصغر(ع)

متأسفانه در مزار امام زاده علی اصغر (ع) ، هم اکنون اثری که ما را در شناخت نسب آن حضرت یاری کند، وجود ندارد، با این همه می کوشیم تا به مدد بعضی از اسناد و متون مذهبی، تاریخی تاحدی از نسب امام زاده علی اصغر علیه السلام مطلع شویم. و تا آنجا که می دانم در مورد نام و نسب صاحب مزار بقعه زرآباد ـ امام زاده علی اصغر (ع) ابن موسی الکاظم ـ در کتابهای انساب موجود، و تاریخ های محلّی مربوط به قبل از دوره صفویه اطلاع قابل ذکری وجود ندارد، جز آنکه از همین آثار بر می آید که شماری از سلاله حضرت امام موسی کاظم (ع) بر اثر جور حکّام به این سرزمین وارد شده و بعضا در همین جا به شهادت رسیده اند، حتّی در زمره فرزندان بلافصل آن حضرت نیز، نام علی اصغر (ع) دیده نمی شود که البته «عدم الوجدان لایدل علی عدم الوجود» .

در باب نسب این امام زاده در آثار متأخرین پنج قول وجود دارد:

۱ـ ابن علی شیرازی در کتاب مقتل سفینه النجات (تحریر ۱۲۶۰هـ.ق، ص۱۴۲) صاحب مزار زرآباد را برادر امام موسی (ع) دانسته است.

۲ـ به استناد سیاق نوشته صاحب کتاب چنار خونبار (تألیف ۱۱۵۰هـ.ق) ـ به نقل از کتاب مینودر یا باب الجنه قزوین (۲) بقعه زرآباد متعلق است به فرزند بلافصل امام کاظم، یعنی علی اصغر بن موسی الکاظم (ع) .

۳ـ در متن فرمان مورخ ۱۳۰۷هـ.ق صاحب مزار، «حضرت امام زاده محمداصغر سلاله امام همام حضرت امام موسی الکاظم علیه السلام» است، و در حاشیه همین فرمان «علی اصغر (ع) » ذکر شده است.

۴ـ در کتابچه دستورالعملهای دارالسلطنه قزوین، سالهای اودئیل (۱۲۹۲هـ.ق) ، تنگوزئیل (۱۲۸۲هـ.ق) ، قوی ئیل (۱۳۱۴هـ.ق) ، نام صاحب مزار، علی اصغر (ع) آمده است. (۳)

۵ ـ مطابق نوشته موجود در نزدیکی از مطّلعین قزوین، نام صاحب مزار چنین است: محمد بن علی بن موسی بن جعفر (ع) ، مشهور به علی اصغر. (به نقل از آقای سیدفخرالدین حسینی، از اعضـای تولیت کنونـی امام زاده) .

بدنیست بدانیم که در دهکده جیرین ده فاراب عمارلو که هم مرز رودبار الموت و در جنوب آن قرار دارد، بقعه امام زاده ای وجود دارد با همین نام و نسب یعنی: امام زاده علی اصغر بن موسی الکاظم (۴) برغم این اقوال که برشمردیم، شهرت و نسب امام زاده زرآباد، در نزد مردم محل همانا، «امام زاده علی اصغر بن موسی الکاظم (ع) » است که این قول از دیرباز سینه به سینه به آنها رسیده است.

بنای ساختمان امام زاده علی اصغر(ع)

در میان متون تاریخی بازمانده ـ که متضمن بعضی اطلاعات در باب اوضاع و احوال رودبار الموت است ـ و تألیف آنها به پیش از ۱۱۱۳هـ.ق باز می گردد از چگونگی ساختمان و بقعه امام زاده علی اصغر (ع) نشانی نمی یابیم، جز آنکه از نوشته سید ظهیرالدین مرعشی در تاریخ گیلان و دیلمستان چنین برمی آید که قریه زرآباد در قرن نهم بسیار معمور و آباد بوده است (۵) قدیم ترین مأخذی که تنها از زیارتگاه زرآباد و «چنارخونبار» نامی برده است کتاب چنار خونبار (نوشته ۱۱۱۳هـ.ق) و اثر دیگری به همان نام است که چندسال پس از نوشته شدن کتاب قبلی تألیف شده است. شرح این دو اثر در جای خود خواهد آمد.

ابن علی شیرازی در سفینه النجات (تحریر ۱۲۶۰هـ.ق) از بقعه امام زاده علی اصغر (ع) نام برده، محمدعلی خان رشوند در کتاب مجمل (تحریر ۱۲۷۷هـ.ق) از این زیارتگاه به عنوان «بقعه متبرکه» یاد کرده. واعظ اصفهانی (متوفی ۱۳۲۹هـ.ق) در نفایس الفنون و فاضل دربندی در اسرارالشهادات هم درباره این زیارتگاه و درخت چنار خونبار آن، سخن رانده اند. در کتابهایی که برشمردم، به شیوه معماری و چگونگی ساختمان بقعه زرآباد اشاره نشده است. تنها نوشته ای که وضعیت معماری بقعه را در دوران متأخر بیان می کند، نوشته مختصر دکتر ورجاوند است. او قبل از تخریب بنای نسبتا قدیمی بقعه آن را از نزدیک دیده و وصف کرده است. به لحاظ ویژگی خاص این بنا و تفاوت آن با معماری سایر امام زاده های منطقه، نوشته دکتر ورجاوند را نقل می کنیم:

بنای امام زاده زرآباد در نوع خود بین کلیه امام زاده های سرزمین قزوین نمونه است. بنای مزبور عبارت از محوطه چهارگوشه ای است که در چهار نمای اطراف آن هر طرف چهارقوس نعل اسبی که بر روی ستونهای آجری مدور برپا گشته اند، مشاهده می گردد. دور تا دور بنا در فاصله ستونها به ارتفاع یک متر نرده ای مشبک قرار گرفته است. پوشش بنا از هر طرف کمی جلو آمده و دوره پیدا کرده است. وجود سه چنار کهنسال در اطراف بنا که شاخ و برگهایشان برفراز امام زاده قرار دارد، منظره بسیار جالب و دلپذیری را به وجود آورده است (۶)

قابل ذکر است که در سالهای اخیر، متولیان این بقعه ساختمان امامزاده را تجدید بنا کرده اند.

اکنون این امام زاده علاوه بر ساختمان و ضریح مناسب، دارای مسجد و فضا و محوطه وسیع برای عزاداری بویژه در ایّام عاشورا است.

فرمان تولیت بقعه امام زاده علی اصغر(ع)

متن فرمان:

بسم اللّه تعالی شأنه العزیز(۷).

الملک للّه تعالی

تا که دست ناصرالدّین خاتم شاهی گرفت

صیت داد و معدلت از ماه تا ماهی گرفت (۸)

الملکللّه تعالی حکم همیون شد (۹)، از قرار فرمان جهان مطاع همایون تولیت بقعه منوّره حضرت امام زاده محمداصغر سلاله امام همام حضرت امام موسی کاظم علیه السلام واقعه در قریه زرآباد من اعمال قزوین از قدیم الایام با پدران و نیاکان جناب آقا سیدحسین مجتهد زرآبادی بود و نسلاً بعد نسلٍ به خود او رسید. این اوقات که مشارالیه وفات یافته و از او یک نفر صبیه مسمّاه به صدیقه بیگم خانم باقی است و تولیت بقعه متبرکه به او منتهی می شود علیهذا امر و مقرر می فرمائیم که مبلغ بیست و پنج تومان و پنجهزار و هفتصد و پنجاه دینار صرف روشنائی بقعه مبارکه را که همه ساله از بابت تیول دودانگ قریه زرآباد وقفی در دستورالعمل قزوین به خرج منظور است از محل مزبور دریافت نموده به مصرف روشنائی برساند و مبلغ هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد و مقدار نود و سه من و کسری جنس مستمری آن مرحوم را تماما در حق مشارالیها مرحمت و برقرار فرمودیم که از سنه آتیه بارس ئیل و ما بعدها همه ساله مستمری خود را بعد از وضع رسوم موافق خرج آمده دستورالعمل دریافت و صرف معاش نماید. مقرر آنکه حکّام و مباشرین حال و استقبال امور دیوانی قزوین از قرار این منشور قدر دستور همایون معمول دارند و مستوفیان عظام شرح فرمان مبارک را در دفاتر خلود و دوام ثبت و ضبط نموده در عهده شناسند. حرّر فی شهر رجب المرجب ۱۳۰۷ [هـ.ق]

متن حاشیه فرمان:

مبلغ بیست و پنج تومان و پنج هزار و هفتصد و پنجاه دینار به صیغه صرف روشنائی بقعه امام زاده علی اصغر علیه السلام و مبلغ هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد و مقدار نود و سه من و بیست سیر غله به صیغه مستمری به اسم مرحوم آقا سیّد حسین زرآبادی در دستورالعمل هذه السنه بارس ئیل قزوین به خرج منظور شده است. از سنه آتیه از قرار فرمان به اسم صبیه مرحوم آقا سیّد حسین از بابت محل مزبور خرج خواهد آمد.

متن حاشیه دوم فرمان:

مبلغ بیست و پنج تومان و پنجهزار و هفتصد و پنجاه دینار به صیغه صرف روشنائی امام زاده علی اصغر و مبلغ هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد و مقدار نود و سه من و بیست سیر جنس به صیغه مستمری در دستورالعمل قزوین در هذه السنه اودئیل به اسم مرحوم آقا سید حسین مجتهد زرآبادی منظور شده.

ظهر فرمان:

فرمان دارای ۴۲ مهر و امضاست، از جمله: «دفتر استیفا، دفتر سرکار انشای خاصه، قوام الدوله، مجدالملک، معاون الملک،…» (۱۰).

پیشینه تاریخی موقوفه و واقف آن

به استناد اظهار آقای سیّد فخرالدّین حسینی ـ از اعضای تولیت کنونی امام زاده علی اصغر (ع) ـ واقف دودانگ ملک زرآباد، موضوع فرمان مورد بحث، یکی از سادات صفوی است به نام «شاه زینب خانم» . ظاهرا مأخذ سخن او، نوشته یا سندی است که نزد یکی از مطّلعین ساکن قزوین موجود است.

بی تردید، این شاه زینب خانم، باید «شاهزاده زینب بیگم» دختر شاه طهماسب اول صفوی حسنی موسوی باشد، که از محترم ترین بانوان حرم شاه عباس بوده و شاه در بیشتر امور با او مشورت می کرده است. (۱۱) به شهادت فرمانها و وقف نامه های موجود، این بانوی صفوی موقوفاتی داشته که موقوفه او بر بقعه متبرکه حضرت عبدالعظیم در ری، (به تاریخ ۹۹۷هـ.ق) از آن جمله است. (۱۲)علاوه بر این تجدید بنای مزار شاهزاده حسین (ع) در قزوین و کتیبه سر در جنوبی همین بقعه (به تاریخ ۱۰۴۰هـ.ق) از کارها و یادگارهای اوست. (۱۳) بعضی از احکام بخشی از موقوفات او را شاه سلیمان در تاریخ ۱۰۸۴هـ.ق تجدید کرده و بعضی بر اثر حوادث و گذشت ایّام از بین رفته است.

از آنجا که قزوین در سال ۹۵۵هـ.ق به دست شاه طهماسب پایتخت ایران شد و نواحی کوهستانی شمال قزوین ـ از جمله گیلان و رودبار الموت ـ به تصرّف حکام صفوی در آمد، وجود موقوفاتی از این خاندان در این منطقه و توجّه آنها به این گونه امور بعید به نظر نمی آید. با وجود این نگارنده این سطور در منابع مذهبی، تاریخی و وقف نامه هایی که به همین منظور از نظر گذرانده، از واقف این موقوفه، نام و نشانی نیافت.

پس از این توضیح مختصر باید گفت آنچه از کتابچه دهات خالصه و موقوفات و املاک انتقالی… از قدیم الایام تا ۱۲۹۶ برمی آید این است که تمام قریه زرآباد در دوره ناصری خالصه به حساب آمده (۱۴) و از وقف دودانگ آن ذکری نشده است، در حالی که به موجب فرمان حاضر، معلوم می شود که دودانگ این آبادی وقف بوده و حاکم وقت ـ یعنی ناصرالدّین شاه ـ عواید ناشی از دو دانگ وقفی را به عنوان «تیول» به آقا سیّد حسین مجتهد زرآبادی واگذار نموده است. می توان چنین تصوّر کرد که این موقوفه سرنوشتی همانند بعضی موقوفات در دوره ناصری داشته، بدین معنی که به علّت ضعف متولّی و امضاها و مهرهای پشت سند فرمان تولیت قدرتمندی حاکمان وقت، اداره مستقل آن از دست متولّی شرعی آن بیرون آمده و تحت اراده حاکم وقت قرار گرفته و او این دو دانگ وقفی را چون املاک خالصه و شخصی خود به حساب آورده است، با این تفاوت که مبلغی از درآمد آن را به عنوان تیول برای مصارف روشنایی و مستمری متولّی منصوب، برقرار کرده است.

از نام واقف و چگونگی این موقوفه که بگذریم، بی فایده نیست که از یک مأخذ باارزش که در آن از موقوفه مذکور یاد شده، سخنی به میان بیاوریم. این مأخذ کتاب مجمل است، تألیف محمدعلی خان رشوند. (۱۵) مؤلف در صفحه ۳۳ کتاب خود بدون آنکه از نام واقف موقوفه و متولی آن یاد کند، میزان درآمد وقفی قریه زرآباد را در سال ۱۲۷۱هـ.ق، چنین محاسبه کرده است: «زرآباد دودانگ وقف، نقد: چهارده تومان. جنس: سه خروار و بیست من. فرع: دو تومان و هشت هزار و دویست دینار» .

روشن است که این نوشته قدمت موقوفه زرآباد را تأیید می کند، اما در باب میزان وجه اختصاص یافته در فرمان دوره ناصری برای تأمین روشنایی بقعه امام زاده علی اصغر (ع) و مستمری متولی آن یعنی آقا سیّد حسین مجتهد زرآبادی، باید گفت که این مطلب عینا و بی کم وکاست، در سه دستورالعمل دارالسلطنه قزوین در سالهای اودئیل (۱۲۹۲هـ.ق) ، تنگوزئیل (۱۲۸۲هـ.ق) و قوی ئیل (۱۳۱۴هـ.ق) ثبت و منظور شده است. (۱۶)

به استناد کتاب مجمل و دستورالعملهای یاد شده، قریه زرآباد در دوره ناصری جزء تیول نوّاب اسحاق میرزا ((۱۷) (ولد علی نقی میرزا رکن الدوله) بوده است. رکن الدوله پسر هشتم فتحعلی شاه است و از سال ۱۲۲۲هـ.ق تا میانه سال ۱۲۳۸هـ.ق. و از سال ۱۲۳۹ هـ.ق تا ۱۲۵۰هـ.ق حاکم قزوین بوده است.

آقا سید حسین مجتهد زرآبادی

اطلاعات ما در باب شرح احوال و زندگی آقا سیّد حسین مجتهد زرآبادی ـ متولّی امام زاده علی اصغر (ع) زرآباد ـ و خاندان او بسیار ناچیز و اندک است.

از فرمان تولیت مورخ ۱۳۰۷هـ.ق مربوط به امام زاده علی اصغر (ع) ، معلوم می شود که تولیت امام زاده، نسلاً بعد نسل، متعلق به این خاندان بوده تا آنجا که به او و تنها فرزندش صدیقه بیگم خانم منتهی شده است. از این مطلب می توان چنین استنباط کرد که خاندان او در میان مردم، مشهور به دیانت و تقوا بوده اند. از همین فرمان بر می آید که او در سال ۱۳۰۷هـ.ق وفات یافته است.

میرزا محمدحسین حسنی فراهانی در سفرنامه خود، وی را در شمار شش تن از «علمای معروف» قزوین ـ در سال ۱۳۰۲هـ.ق ـ نام می برد که اسامی آنان چنین است: حاجی ملاآقا، آقاشیخ صادق، حاجی سیدابوتراب، آقاسیّدجعفر، آقاسیدحسین زرآبادی {و} آقاشیخ صالح. (۱۸)

در دستورالعمل حکومتی قزوین ـ در زمان حاکمیت سلطان احمدمیرزا عضدالدوله ـ مربوط به سال اودئیل (= ۱۲۹۲هـ.ق) و تنگوزئیل (۱۲۸۲هـ.ق) نام او دیده می شود، که مبلغ هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد و مقدار نود و سه من و کسری جنس حق تولیت امام زاده مذکور را دریافت می داشته، که با توجه به تاریخ فوت او، یعنی ۱۳۰۷هـ.ق می بایستی این مبلغ را یگانه بازمانده او، صدیقه بیگم خانم، دریافت کرده باشد.

مرحوم سیّد محمدعلی گلریز در بخش «خاندانهای قزوین» در کتاب مینودر یا باب الجنه قزوین، درباره او نوشته است: «آقا سیّد حسین زرآبادی در کوچه دارالشفا می نشست و از اهل تقوا بود و در مسجد آقا سیّد علی [واقع در زرگره کوچه] امامت می کرد.» (۱۹)

تذکّر این نکته نیز مفید است که در میان اسامی علمای دوره ناصری قزوین، سه نام ـ با اندکی اختلاف ـ خودنمائی می کند که گاه با هم خلط شده اند:

۱ـ آقا سیّد حسین مجتهد زرآبادی (متوفی ۱۳۰۷هـ.ق) .

۲ـ آقاسیّدحسین مجتهد [قزوینی] فرزند سیّدعلی قزوینی که تامحرم سال۱۳۱۸هـ.ق درقیدحیات بوده است.

۳ـ حاجی سید حسین، فرزند سید احمد مرعشی، که با برادر خود سیّد حسن، مشترکا تولیت آستانه حضرت شاهزاده حسین (ع) قزوین را عهده دار بوده اند. او در ع۱ـ۱۳۱۷هـ.ق وفات یافته است. (۲۰)

متولیان امام زاده علی اصغر

در باب متولیان گذشته و حال امام زاده علی اصغر (ع) ، می توان گفت که با عنایت به اسامی بعضی متولیان، معلوم می شود که آنان از عالمان و شخصیت های معروف قزوین و رودبار الموت بوده اند. به طوری که دانستیم بعد از آقا سیّد حسین زرآبادی، امر تولیت به تنها بازمانده خاندان او، یعنی صدیقه بیگم خانم محوّل شده و ظاهرا نسل این خانواده بعد از فوت صدیقه بیگم خانم، منقطع و تولیت این بقعه شریفه به شخصیت های دیگری که در پی نام بعضی از آنان را می آورم، سپرده شده است:

۱ـ آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم روغنی قزوینی (۲۱).

۲ـ علاّمه آقا سیّد موسی (بن سید علی بن سید مهدی بن میربزرگ بن میرفاضل زرآبادی و رودباری (متولد: ۱۲۹۴، وفات: ۱۳۵۳هـ.ق) از اعاظم علمای سده چهاردهم، که دارای تألیفات بسیار است (۲۲)

۳ـ آیت اللّه سیّد جلیل زرآبادی، فرزند علاّمه سیّد موسی زرآبادی.

و اکنون گردش امر تولیت این بقعه متبرکه در عهده این آقایان است: حاج سیّد قدیر حسینی، حجت الاسلام والمسلمین سیّد فخرالدّین حسینی؛ سیّد اسلام موسوی، سیّد قریش حسینی.

درخت چنار خونبار

همان طور که پیش از این اشاره کردم، بخشی از شهرت امام زاده علی اصغر (ع) زرآباد مربوط است به وجود درخت چنار خونبار که در کنار مقبره امام زاده علی اصغر (ع) قرار دارد. در دوران پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی، موضوع خون آمدن از درخت چنار این بقعه در روز عاشورا، چنان شهرت داشته که پادشاه صفوی، عالمانی را برای تحقیق صحّت و سُقم مسأله به قریه زرآباد فرستاد. از جمله این فرستادگان، میرزا قوام الدّین محمد بن مهدی حسینی سیفی قزوینی (متوفای ۱۱۵۰هـ.ق) بود که به امر شاه صفوی به زرآباد رفت و رساله ای از مشاهدات خود درباره این درخت به نام چنار خونبار تألیف کرد و برای پادشاه ارسال داشت. پس از میرزا قوام الدّین، عالم دیگری که به همین منظور به زرآباد سفر کرد، میررضا بن میرقاسم بن میرباقر بن میرجعفر کامل حسینی قزوینی (از دانشمندان خاندان تقوی، متوفای ۱۱۷۰هـ.ق) بود. او نیز رساله ای در این زمینـه تألیف کرد که تاریخ تألیـف آن، ماده «چنار خونبار» (به حساب جُمل ۱۱۱۳هـ.ق) می شود. (۲۳).

ابن علی شیرازی در کتاب مقتل سفینه النجات (ص۱۴۲) ، ملاّمحمدصالح برغانی قزوینی (متوفای ۱۲۷۱هـ.ق) در مخزن البکاء (ص۱۸) ، فاضل دربندی (متوفای ۱۲۸۵هـ.ق) در کتاب اسرارالشهادات (ص۵۸۶ و ۶۲۸) ، واعظ اصفهانی (متوفای ۱۳۲۹هـ.ق) در نفایس الاخبار (ص۳۴۳) ، محمدهاشم خراسانی (متوفای ۱۳۵۲هـ.ق) در منتخب التواریخ (ص۲۳۲) ، شیخ مجتبی قزوینی در بیان الفرقان، اشرف الواعظین (۱۳۶۱هـ.ق) در جواهرالکلام فی سوانح الایام (ص ۵۱۴) و نمازی شاهرودی در مستدرک سفینه البحار (ج۵، ص۳۶۴) نیز موضوع خون آمدن از درخت چنار را در روز عاشورا و خشک شدن شاخه ای که از آن خون جاری شده، نقل کرده اند. در نوشته های متأخرتر، از جمله در کتاب مینودر یا باب الجنه قزوین و کتاب سرزمین قزوین دکتر ورجاوند، در همین موضوع مطالبی آمده است.

مزار علی اصغر (ع) در زرآباد، در تمام فصول سال پذیرای زائران و علاقه مندان خاندان پیغمبر (ص) و آل علی (ع) است. عاشورای حسینی در کنار این بقعه و چنار خونبار آن، برای مردم منطقه و کسانی که از راه های دور خود را به آنجا می رسانند، شور و حالی وصف ناپذیر دارد.

به قلم عنایت الله مجیدی

پی نوشت ها:

۱- قزوینی، یادداشتهای قزوینی، ج۵، ص۳۲ (رودبار) .

۲- گلریز، مینودر…، ج۲، ص۲۶۷٫

۳- کتابچه دستورالعمل… قزوین، ش۹۵۴۴، ۹۵۴۵ کتابخانه مرکزی دانشگاه. .

۴- ستوده، از آستارا تا استرآباد، ج۲، ص۳٫

۵- ظهیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ص۴۷۳٫

۶- ورجاوند، سرزمین قزوین، ص۲۴۱٫ .

۷- تحمیدیه.

۸- مُهر ناصرالدّین شاه. .

۹- طغرا.

۱۰- از آقای دکتر میرمحمد تقوی بسیار سپاسگزار است که با گشاده رویی و بزرگواری فرمان تولیت امام زاده علی اصغر (ع) را در اختیار حقیر قرار دادند.

۱۱- مدرّسی طباطبایی، برگی از تاریخ قزوین، ص۳۰٫

۱۲- هدایتی، آستانه ری، ص۹۳٫

۱۳- مدرّسی طباطبایی، برگی از تاریخ قزوین، ص۳۰ و گلریز، مینو در… ج۱، ص۶۵۳٫

۱۴- کتابچه دهات خالصه و موقوفات… نسخه خطی کتابخانه وزارت دارایی، ص۱۵۴٫

۱۵- نسخه خطی، ص۳۳ این اثر به کوشش این بنده و دکتر منوچهر ستوده تصحیح شده و به زودی از جانب «نشر تاریخ» منتشر خواهد شد.

۱۶- این دستورالعملها در پاورقی شماره ۴ معرفی شده. .

۱۷- رشوند، مجمل، ج۲، ص۱۷ و دستورالعملها، ص۴۰، ۴۵٫

۱۸- فراهانی، سفرنامه، ص۲۶٫ .

۱۹- گلریز، مینودر…، ج۱، ص۳۴۲٫ .

۲۰- مدرّسی طباطبایی، برگی از تاریخ قزوین، ص۷۴، ۱۰۲، ۴۱۱ و گلریز، مینودر، ص۳۳۸، ۸۶۲٫ .

۲۱- گلریز، مینودر… ج۲، ص۲۲۰٫

۲۲- همان، ج۲، ص۲۲۰٫ .

۲۳- همان، ج۱، ص۶۷۰ و ج۲، صص۲۶۶ـ۲۶۷٫

منبع: میراث جاویدان