زیربنای تربیت در جامعه اسلامی از نگاه امام صادق(ع)-بخش اول

خانواده، واحد و هسته کوچک شده جامعه انسانى است و بازتاب روابط نیک و بد خانواده، در جامعه خود را نشان مى‏‌دهد و مردان بزرگ در دامن مادران فرزانه و حمایت پدران دلسوز، بزرگ شده‏ اند. اگر رأفت و مودت و عقلانیت بر محیط خانه حاکم باشد، زن و شوهر در آرامش بسر برده و در سایه این درخت برومند و سایه گستر، مردان و زنان رشید و فرزندان شایسته تربیت مى‏‌شوند. ولى خانواده ناآرام و پرکشمکش، پایه‏‌هاى تربیت و رشد کودکان را لرزان و فرزندانى ناکارآمد و را جامعه تحویل مى‏‌دهد.

امام صادق (علیه السلام) پرچمدار بزرگ مکتب اهل‏بیت، در گفته‏‌ها و رهنمودهاى ارزنده و کارگشا، شیوه درست زندگى و راه‌هاى تعامل انسانى در خانواده را به مسلمانان نشان داده است.

در این رهنمودها، زن و شوهر، نه دو رقیب و دو شریک تجارى، که مایه انس و کمال و رشد یکدیگرند و در سایه همدلى و تعاون و تعامل درست آن دو، خانواده خداگونه شکل مى‏‌گیرد.

در مکتب امام صادق (علیه السلام)، تار و پود زندگى انسانى بایستى با رشته‏‌هاى عواطف انسانى و عشق و ایثار پیوند خورد و اگر عشق و علاقه دو جانبه میان زوجین نباشد، هیچ قانون بشرى و امر و نَهى ‏هاى عرفى و حکومتى نمى‏‌تواند آرامش را در خانه برقرار سازد. زن و شوهر نسبت به یکدیگر حقوق و وظایف متقابلى دارند که اگر آن را به راستى پاس دارند، خانواده ‏اى گرم و پر نشاط و پویا و امیدوار را شکل داده و زمینه‏‌هاى رشد و تکامل خود و فرزندان، در آن فراهم مى‏‌شود.

و اگر هر یک از آن دو، از حدود و مرزهاى خود سر پیچد، در گردش رو به رشد و سلامت این هسته انسانى، وقفه ایجاد شده و ستیز و تیره‌روزى، جاى بهروزى و آرامش را پر خواهد کرد.

امام ششم (علیه السلام) براى موفقیت در خانواده، زن و شوهر را به رعایت چند نکته توجه داده است:

«لا غنى بالزوج عن ثلثه اشیاء فیما بینه و بین زوجته، و هى الموافقه لیجتلب بها موافقتها و محبتها و هواها و حسن خلقه معها و استماله قلبها بالهیئه الحسنه فى عینها و توسعته علیها. و لا غنى بالزوجه فیما بینها و بین زوجها الموافق لها عن ثلاث خصال و هّنَ: صیانه نفسها عن کل دنس حتى یطمئنّ قلبه الى الثقه بها فى حال المحبوب و المکروه. و حیاطته لیکون ذلک عاطفا علیها عند زلّه تکون منها. و اظهار العشق له بالخلابه و الهیئه الحسنه لها فى عینه»(۱)

امام صادق (علیه السلام) در این روایت براى موفقیت در خانواده، نخست وظایف مرد را شرح کرده است:

الف: بایستگی‌هاى شوهر: «لا غنى بالزوج عن ثلثه فیما بینه و بین زوجته»؛ شوهر در آنچه میان او و همسرش گذرد، از سه چیز بى‏ نیاز نیست:

۱- موافقت و سازگارى با زن‏ امام صادق (علیه السلام)، نخستین سرمایه مرد براى ایجاد روابط حسنه با همسر را موافقت با بانوى خانه شمرده است و براى آن آثار مثبت و نیکویى شرح کرده است. «و هى الموافقه لیجتلب بها موافقتها و محبتها و هواها؛ همراهى با او تا با همراهى متقابل و محبت علاقه او را به دست آورد.» موافقت، از ماده وفق به معناى: همراهى، حسن انقیاد، نرمش و مدارا در برابر عنف و شدت عمل آمده است.(۲)

به این شرح؛ مرد در مواردى از خواسته‏‌ها و حقوق خود به سود همسرش بگذرد؛ چه زن و شوهرى که هماره شب و روز با هم زندگى مى‏‌کنند و در همه شئون زندگى با یکدیگر شریک و دمخورند، گاه در زندگى مشترک، میان‏شان اختلاف سلیقه پیدا مى‏‌شود، براى آنکه تفاوت دیدگاه‌ها و خواسته‏‌ها اساس زندگى را نلرزاند بایسته است زن و مرد از برخى خواهش‏‌هاى شخصى به سود شریک زندگى بگذرند.

از آنجا که مرد، رئیس و قیّم زندگى است و توانایى بیشترى براى اجراى خواسته‏‌هاى خود دارد نرمش عزتمندانه و از سر اقتدار او در برابر خواسته‏‌هاى کوچک زن، نوعى احترام به بانوى خانواده است و محبت و علاقه دو چندان او را در پى دارد.

گذشت و همراهى مرد با زن، روح و روان او را مجذوب مرد ساخته و بانوى خانه همه علاقه و محبت خود را به پاى مرد مى‏‌ریزد. امام صادق (علیه السلام) در این روایت در پیامد جلب موافقت زن فرموده است: – در سایه رفق و مداراى مرد زن نیز با خواسته‏‌هاى مرد همراه مى ‏شود. – زن همه دوستى و اخلاص خود را نثار مرد مى‏‌سازد. همراهى مرد با زن، زمینه‏ ساز عشق و دلدادگى زن به مرد شده و پیوند او را با شوى، دو چندان مى‏‌کند.

امام ششم (علیه السلام)، در روایتى دیگر، معاشرت جمیله را از بایستگى‏‌هاى رفتارى مرد شمرده و تأکید فرموده مرد ولو به تکلف و تلاش باید آن را در خود ایجاد کند: «اِن المرء یحتاج فى منزله و عیاله الى ثلاث خصال یتکلفها و ان لم یکن فى طبعه ذلک: معاشره جمیله و سعه بتقدیر و غیره بتحصن؛(۳)

مرد در اداره خانه و خانواده ‏اش نیازمند است خود را به سه خصلت بیاراید گرچه این خصال در سرشت او نباشد: رفتارى خوش، گشاده‏ دستى به اندازه و غیرتى همراه با خویشتن دارى.» رفق و مدارا از مصادیق معاشرت جمیله است. در سایه همدلى آرامش بر خانه حاکم شده، زن و مرد از زندگى لذت مى‏‌برند و کودکان در محیط امن و با آسایش بالیده و دره اى رزق و روزى به رویشان گشوده مى‏‌شود. در روایتى دیگر، روزى حلال و فراغ و باز شدن درهاى رحمت و برکت خداوندى از پیامدهاى رفق و مدارا در خانواده شمرده شده است.

اّی ما اهل‏بیت اعطوا حظّهم من الرفق فقد وسّع ‏اللّه علیهم من الرزق(۴)

۲- حُسن خلق‏ از آداب معاشرت و وظایف مرد در خانواده، حُسن خلق است. حسن خلق: خوى خوب و پسندیده در برابر بدخویى و کج‏تابى. حُسن خلق شاخه‏ اى از مکارم اخلاق یعنى: سجایا و خصلت ‏هاى نیک انسانى چون، عفو و بخشش و صبر و شکر و غیرت و شجاعت و وفا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «اّنما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق(۵)؛ من از طرف خداوند مبعوث شده‌ام تا مکارم اخلاق را کامل کنم.» حُسن خلق یعنى نرم خویى، طلاقت وجه، برخورد پسندیده.

امام صادق در روایتى مرزهاى آن را چنین بیان فرموده است. حسن بن‏ محبوب از برخى از اصحاب نقل کرده: «قلت لابى عبداللّه (علیه السلام) ما حدّ حسن الخُلق؟ قال: تلین جانبک و تطیب کلامک و تلقى اخاک بِبِشر حَسَن.(۶)؛ از امام صادق پرسیدم مرز حُسن خلق چیست؟ فرمود: با مردم به نرمخویى و گرمى برخورد کنى، پاک و منزه و در کمال ادب سخن بگویى و در روبه رو شدن با برادرانت متبسم و گشاده‏ روى باشى.»

از این ‏رو، رفتارهاى پسندیده‌اى چون پیشى گرفتن در سلام، مصافحه، پوشیدن لباس پاکیزه، عطر زدن، عیادت بیماران، در تشیع جنازه شرکت کردن، تسلیت به مصیب‏ دیدگان، بدرقه و پیشواز مسافر رفتن، همه و همه در حوزه حُسن خلق مى‏‌گنجد(۷)

و بخشى از ماموریت‏‌هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رواج آداب نیک در میان مردم است. امام صادق (علیه السلام) توصیه فرموده است: مرد براى گرم کردن کانون زندگى بایسته است: خود را به زیور حُسن خلق بیاراید: «و حسن خلقه معها و استعماله استماله قلبها بالهئیه الحسنه فى عینها؛ و خوش‏ خویى با او و بکار بردن (فنون) دلجویى از او به صورتى که در چشمش زیبا آید.»

برابر سفارش امام، خوش‏خویى اقتضاء مى ‏کند: مرد خویشتن دار باشد، نه تنها بر خشم و غضب خود پیروز آید که غم و اندوه خود را نیز در دل پنهان دارد و به زبان نیاورد. و براى همسرش، سنگى صبور باشد تا آن یار مهربان بتواند دردها و اندوه روزانه خود را با مرد به عنوان مونس محرم و پناه گاه مطمئن در میان نهد و در پرتو همدردى مرد، اندکى آرامش یابد و افزون بر خوش رویى خوشگو هم باشد و از واژه‏‌هاى زیبا و امیدآفرین در گفتگوها استفاده کند و از سخن ملال ‏انگیز و رنجش ‏آور پرهیز کند.

علماى اخلاق، سفارش کرده‏ اند: مرد در ورود به منزل سلام کند، از زوجه ‏اش دلجویى کند و در برابر زحمت‏‌ها و رنج ‏هایى که در نگهدارى فرزندان و تهیه غذا مى‏‌کند از او قدردانى کند و موفقیت خود را مدیون رنج‏ه اى او بداند، از احوال بستگان همسرش جویا شود و خود را علاقمند به سرنوشت آنان نشان دهد، این‌ها در جلب علاقه زن به مرد حکم کیمیا را دارد.

امام باقر (علیه السلام) در تأثیر داروى محبت فرموده‏ اند: «البشر الحسن و طلاقه الوجه مکسبه للمحبه و قربه من‏اللّه و عبوس الوجه و سوء البشر مکسبه للمقت و بعدٌ من‏اللّه(۸)؛ چهره خرم و گشادى رخسار مایه جلب دوستى و نزدیکى به خداست و ترش‏رویى و دُژم چهرگى موجب دشمنى و دورى از خداست.»

ایجاد زمینه احترام به رئیس خانواده: امام صادق در ذیل توصیه به خوش ‏خلقى افزوده‏ اند: که مرد افزون بر خوش‏ خلقى بایستى مراقب گفتار و رفتارش در زندگى باشد و حلال و حرام خداوندى را پاس دارد و در میان خانواده و فرزندان به عدالت رفتار کند و دست و دیده‏ اش از گناه دور باشد تا اطمینان زن را به دست آورد و زن به او به دیده تکریم بنگرد و به شوهر افتخار کند؛ چه گناه و پاس نداشتن مرزها و حریم الهى، مرد را در دل و دیده زن، کوچک مى‏‌کند و زمینه نافرمانى را در او تقویت مى ‏کند.

از جمله: «استعماله استماله قلبها بالهیئه الحسنه فى عینها.» استفاده مى‏‌شود که مرد باید با ابهت و اقتدار و صلابت باشد تا در چشم زن زیبا جلوه کند و آن چنان نرم و رمیده و ترسیده نباشد که در دیده زن سبک و بى‏ ارزش بنماید؛ زیرا آنچه زن و مرد را به همدیگر علاقمند مى‏‌سازد تفاوت‏‌هاى طبیعى زن و مرد است، زن، مظهر احساس است و نرمش و صلح‏ جوئى و هوادار آرامش و احساسات مادرانه است. و مرد، نماد منطق و صلابت و مردانگى و اقتدار و مدیریت. این ویژگى‏‌ها در مرد بیشتر باشد در دل و دیده زن از احترام و شایستگى بیشترى برخوردار خواهد بود.

و اگر مرد همان صفات و ویژگى‏‌هاى زن را دارا باشد، نمى ‏تواند در چشم زن به عنوان قهرمان جلوه کند و از او الگو گیرد. تجمل و خودآرایى‏ تجمل و خودآرایى مرد از جمله مؤلفه ‏هاى ابهت و احترام مرد در نزد همسر است؛ چه زیبایى و آراستن ظاهر به آدمى، محبوبیت مى‏‌بخشد و تمایل بشر به جمال، از خواهش‏‌هاى غریزى است. مردم به لباس نیکو و آراستگى علاقه دارند و آن را نشانه نظم و فرهنگ و شعور مى‏‌شمرند از این ‏رو، قرآن و سنت، مسلمانان را به آراستگى و زینت تشویق کرده‏ اند.

امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «اِنَّ اللّه یحب الجمال و التجمل؛(۹) خداوند زیبایى و خودآرایى را دوست مى‏‌دارد.» امام ششم، از جدش امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل فرموده است: خداوند زیبا است و زیبایى را دوست دارد و نیز دوست دارد آثار نعمت‏ هاى خود را در میان بندگانش ببیند.(۱۰) پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) براى دیدار مؤمنان خود را مى‏‌آراست و از ژولیدى و آشفتگى سر و موى پرهیز داشت. وقتى بایسته باشد مؤمن براى دیدار زودگذر برادر مؤمن، خود را بیاراید، همدم و مونس دائمى در این باره حقوق بیشترى دارد.

طبرسى در این باره نوشته است: پیامبر (علیه السلام) خود را براى دیدار یاران آماده مى‏‌کرد چه رسد به خانواده، ولقد کان یتجمل لاصحابه فضلا عن اهله.(۱۱) حُسن خلق و نرم خویى و خوش‏گویى و آراستگى مرد، زن را به شور و نشاط مى‏‌آورد. افسردگى‏‌هاى او را از میان مى‏‌برد و زن نیز متقابلاً خوش اخلاق شده با لبان خندان با مرد رو به ‏رو مى‏‌شود.

مرد خانه با دیدن زن خوش‏خوى، خستگى‏‌هاى روزانه‏‌اش از میان مى ‏رود. مرد نیز نیازمند به صبورى زن است، او انتظار دارد پس از آن همه در پى لقمه نان دویدن، وقتى خسته و کوفته به خانه برمى‏ گردد مصاحبت و همدردى زن و فرزند بار او را سبک سازد و در خانه با چهره‏‌هاى خندان و شاداب رو به ‏رو شود، دیدن چهره‏‌هاى دژم و درهم کشیده نخواهد توانست انتظار او را برآورده سازد.

پیامد، حُسن خلق، افزون بر آثار معنوى، رونق زندگى و برکت و آبادانى آن است، چه همکارى و همدلى و نشاط و انرژى توان کار و فعالیت را بالا برده و به زندگى برکت مى‏‌دهد. به فرموده امام صادق (علیه السلام): «البّر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فى الاعمار؛(۱۲) نیکى و اخلاق خوش سرزمین را آباد و عمرها را طولانى مى‏‌کند.»