مشکلات شیعه در زمان مامون عباسی و اقدامات امام رضا (علیه السلام)

مدت امامت امام هشتم (علیه السلام) در حدود بیست سال بود که پنج سال آخر امامت آن بزرگوار، مصادف با خلافت مامون و تسلط او بر قلمرو اسلامی آن دوران بود.

در دورانی که وی به خلافت رسید به علت درگیرى‏ با عباسیان، ظلم و ستم والیان و اوضاع نابسامان سرزمین هاى اسلامی، مشکلاتی پیش آمد که مامون برای حل مشکلاتش، زورگویی و شدت عمل را مفید نمی دانست، منطق و استدلال هم برایش کارساز نبود؛

زیرا علویان از این لحاظ، به مراتب قوی تر از او بودند و نیز به خاطر جنگ با برادرش امین و بی اعتبار شمردن او از طرف خاندان عباسی و … چاره اى اندیشید که اگر بزرگ و آقاى علویان را به نزد خود آورد، مى ‏تواند قیام ها را کنترل و مردم خراسان و مرو را که ارادت فوق العاده ای به خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) داشتند نیز با خود همراه کند و بدین ترتیب مشروعیت حکومت خود را تثبیت خواهد کرد.

با توجه به همین نقشه های مامون و شرایط مختلف، مشکلاتی برای تشیع و پیروان آن پدید آمده بود که اقدامات امام رضا (علیه السلام) منجر به خنثی شدن توطئه ها و حل مشکلات شد.

در ادامه به برخی از مشکلات آن دوران و اقدامات امام رضا (علیه السلام) اشاره خواهیم کرد.

در خطر بودن رهبری شیعی

پس از شهادت امام کاظم (علیه السلام) اولین مشکل فرهنگی، نپذیرفتن امامت حضرت رضا (علیه السلام) توسط برخی از شیعیان بود. اختلافى که پس از شهادت امام صادق (علیه السلام) در مسئله جانشینى آن حضرت به وجود آمد، سبب شد تا این بار پس از شهادت امام کاظم (علیه السلام)، اصحاب در موضوع جانشینى، دقت و احتیاط بیشترى به خرج دهند و قبل از شهادت آن حضرت، درباره شناخت او اصرار بورزند.[۱]

در این زمان مفهوم قائم و مهدى نیز در میان شیعه مطرح و از قوت زیادى برخوردار بود، گرچه باید گفت که در منابع اهل سنت هم فراوان این موضوع وجود داشت. اما مشکل این جا بود که مصداق واقعی آن را نمی شناختند. مسئله مهدویت امام کاظم (علیه السلام) نیز پس از شهادت آن حضرت، به این معنا که او هنوز زنده است و غیبت اختیار فرموده، از طرف عده اى ترویج و این باعث می شد، عده ای در امامت حضرت رضا (علیه السلام) مردد شوند.

همچنین وضعیت عصر امام کاظم (علیه السلام) به گونه ای بود که شک و تردید در امامت بعد از ایشان را شدت می بخشید. زندانی شدن امام کاظم (علیه السلام) در زندان های متعدد به خصوص زندانی که موجب شهادت ایشان گشت، راه را برای انکار شهادت ایشان از سوی برخی از نمایندگان آن حضرت، به خاطر منافع دنیوی هموار کرد که این خود موجب شبهه در امامت حضرت رضا (علیه السلام) و تفرقه بین مردم شد.[۲]

هارون هم قسم یاد کرده بود که اگر کسی مدعی امامت شود، پس از حبس، گردنش را میزند.[۳] در این شرایط، باید اقدامات امام رضا (علیه السلام) برای حفظ رهبری شیعه انجام می گرفت.

انحرافات عقیدتی در نهضت ترجمه

دوران امامت حضرت رضا (علیه السلام) اوج نهضت ترجمه بود و امواج آشنایی با فرهنگ های غیر اسلامی، مسلمانان را در معرض مواجهه با علوم و تجارب دیگر ملل در حوزه های مختلف قرار می داد. ترجمه آثار دیگر ملل به خودی خود برای رشد علمی مسلمانان خوب بود اما از آن رو که برخی از افکار متعارض با مبانی اسلامی را نشر می داد و برخی از مسلمانان یا نمی توانستند صحیح را از فاسد تشخیص دهند یا برای آنان اهمیتی نداشت که این افکار با مبانی اسلام سازگار است یا نه، موجب می شد شبهاتی در بین مسلمین شکل گیرد و باعث تفرقه آنان شود.

اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می شود که سیاست حکومتی نیز، همین هدف را دنبال کند. به عنوان نمونه مامون در راستای این سیاست، فرستاده ای را به سوی حاکم سیسیل که مسیحی بود، روانه کرد و از او خواست که کتابخانه سیسیل را که از حیث کتاب های فلسفی و علمی غنی بود، نزد او بفرستد.

در بین مترجمان نیز گروهی از پیروان متعصب و سرسخت مذاهب وجود داشتند که به طور یقین همه آنان در کار خود حسن نیت نداشتند؛ بلکه گروهی از آنان سعی می کردند که از این فرصت استفاده کنند و افکار شبهه ناک و فاسد خود را در بین کتب به ظاهر علمی، وارد فرهنگ اسلامی کنند.

ظهور و بروز ادیان و فرقه های گوناگون

فرقه های قطعیه، واقفیه، بشریه، زیدیه، صوفیه، فطحیه، اسماعیلیه، غلات، مفوضه، معتزله، اهل حدیث، اهل جبر، قـائلین به تـناسخ و زنادقه و … از فرقه های فعال یا به وجود آمده در زمان امام رضا (علیه السلام) هستند.[۴]

همچنین فضای باز ایجاد شده برای ادیان غیر اسلامی مانند بوداییان، مسیحیان، یهودیان و … در این زمان نیز باعث ترویج افکار آنان در جامعه مسلمانان شد و به پدید آمدن برخی فرقه ها کمک کرد. از طرف دیگر مامون هم با تشکیل مناظرات مختلف در زمان خلافتش فضایی آزاد را برای فرقه ها و ادیان مختلف ایجاد کرد تا بتوانند برای دفاع از موقعیت و اثبات حقانیتشان اندیشه های خود را به شدت رواج دهند.

از طرفی شکل گیری این فرقه ها باعث تفرقه بین مسلمانان شده بود و وحدت امت اسلامی را به خطر می انداخت؛ در این شرایط اقدامات امام رضا (علیه السلام) برای رسیدن به فرهنگ اسلامی واحد مشاهده می شود.

انحراف از سنت نبوی

در تاریخ شواهدی وجود دارد که نشان می دهد، زندگی خلفای عباسی در زمان امام رضا (علیه السلام) هیچگونه شباهتی به زندگی و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نداشته است.

در این باره ابراهیم حسن می گوید: «داخل قصر عباسیان با مخده هاى گران بها و گلدان های زیبا و اثاث طلا و مرصع آرایش یافته بود. عباسیان در خرج گشاده دست بودند و به فراهم کردن لوازم تفنن از اسراف دریغ نداشتند. در قصر خلیفه و بزرگان دولت نغمه گران بودند و موسیقى ‏دانان و آن مجلس ها که در قصر فراهم می شد، نمونه زیبایی و کمال بود.

هارون از همه خلفا به موسیقى و طرب دلبسته تر بود و نغمه گران را عطاى بیشتر می داد. روزى رشید نغمه گران را فراهم کرد و از سران قوم کسی نبود اما شخصی که سازى نکو می نواخت در کنارش بود، رشید که شراب در او اثر کرده بود، آهنگى خواست و پرده دار به ابن جامع گفت تا بنوازد».[۵]

علاوه بر این، روایاتی از حضرت رضا (علیه السلام) نیز موجود است که انحراف از سنت نبوی را تایید می کند. به عنوان نمونه مامون دستور داد تا حضرت رضا (علیه السلام) نماز عید را بخوانند. امام رضا (علیه السلام) ابتدا نپذیرفتند، ولی چون مامون اصرار کرد ایشان فرمودند به شرطی نماز می خوانند که اجازه دهند به شیوه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) نماز بخوانند.[۶]

تحریف و جعل احادیث و شایعات علیه اهل بیت (ع)

شخصی به امام رضا (علیه السلام) عرض کرد: نظر شما درباره روایتی که مردم از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل می کنند که آن حضرت فرموده است، خداوند هر شب به آسمان دنیا فرود می آید چیست؟

امام (علیه السلام) فرمود: خدا لعنت کند کسانی را که سخنان را از جایگاه خودشان تغییر می دهند. به خدا قسم پیامبر چنین سخنی نفرموده است. آن چه پیامبر فرموده است این بوده که خداوند در ثلث آخر شب و ثلث اول شب جمعه، فرشته ای را به آسمان دنیا می فرستد و به او دستور می دهد این سخنان را تا صبح تکرار کند:

«آیا سائلی هست که به او عطا کنم؟ آیا تائبی هست تا توبه اش را بپذیرم؟ آیا استغفار کننده ای هست تا او را ببخشم؟ ای کسی که دنبال کار خیر هستی به کار خود ادامه بده. ای کسی که به دنبال کار شر هستی به کار خود ادامه نده». این ملک همچنان ادامه می دهد تا فجر طلوع می کند و بعد از طلوع فجر به محل خود بر می گردد.[۷]

از شایعاتی که علیه اهل بیت (علیهم السلام) توسط بنی عباس رواج داده می شد، این بود که ائمه (علیهم السلام) مردم را بردگان خود می پندارند. اباصلت گوید: من خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم در حالى که در مصلی خود نشسته و در فکر فرو رفته بود. عرض کردم: اى فرزند رسول خدا! این چه مطلبى است که مردم از شما نقل می ‌کنند. حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: کدام مطلب؟ اباصلت گوید، عرض کردم: مردم می گویند شما مدعى هستید که مردم همه بردگان شما هستند.[۸]

برخی از اقدامات امام رضا (علیه السلام)

اقدامات امام رضا (علیه السلام) برای اعلام صریح و آشکار رهبری شیعه

حضرت رضا (علیه السلام) بعد از احساس خطر درباره امامت شیعه با شجاعت تمام، امامت خود را آشکارا اعلام می کنند و در خانه خود را به روی مردم می گشایند و هنگامی که برخی از یاران حضرت به ایشان می گویند که شما در جای پدر خویش نشسته و امامت خویش را آشکار کرده ای، در حالی که خون از شمشیر هارون می چکد، حضرت به آنها می فرماید که هارون نمی تواند به من ضرر بزند و این را حجتی بر امامت خود قرار می دهند.[۹]

علت پافشارى امام (علیه السلام) بر این سیاست این بود که امامت شیعى در آن شرایط حساس از هر سو، هدف شبیخون قرار گرفته بود و چنانچه امام (علیه السلام) به تثبیت و تحکیم پایه هاى آن نمى ‏پرداخت، چه بسا دشمنان ضربه هاى جبران ناپذیرى بر مکتب اهل بیت (علیهم السلام) وارد مى کردند.

اهتمام به تربیت شاگردان نخبه از اقدامات امام رضا (علیه السلام)

امام رضا (علیه السلام) در پرورش شاگردان نخبه اهتمام فراوانی داشتند و در حدیث، فقه، کلام، علوم قرآن و تفسیر شاگردان نخبه ای را تربیت کردند. تلاش امام رضا (علیه السلام) در برخی علوم مانند فقه و کلام به حدی است که می توان گفت بزرگان تربیت یافته در اصحاب امام رضا (علیه السلام) حتی بیشتر از اصحاب امام صادق (علیه السلام) هستند.[۱۰]

امام رضا (علیه السلام) به وسیله تربیت شاگردان و هدایت آنها، سیاست های فرهنگی مدنظر خود را پیش می بردند. چنانکه کسانی چون هشام بن حکم، هشام بن سالم، یونس بن عبدالرحمن و على بن اسماعیل و … از شاگردانی بودند که به رهبری امام توانستند به طور عمده مانع رسوخ انحرافات در مذهب شیعه شوند.

تشکیل جلسات علمی دینی در اقدامات امام رضا (علیه السلام)

امام رضا (علیه السلام) برای بصیرت افزایی و گسترش فرهنگ اسلامی جلسات علمی زیادی را تشکیل دادند. ایشان در مدینه کلاس درس داشته اند. در این باره اباصلت هروی می گوید: «از حضرت رضا (علیه السلام) نقل شده که فرمودند من در حرم پیامبر (صلی الله علیه و آله) می نشستم، دانشمندان مدینه اجتماع می کردند. چون یکی از آنها در مسئله ای فرو می ماند، همگی متوجه من می شدند و مسائل را نزد من می فرستادند و من پاسخ آنها را می دادم.[۱۱]

علاوه بر جلساتی که حضرت رضا (علیه السلام) در مسجد و در منزل برای عموم برگزار می کردند، جلساتی خصوصی برای شیعیان و یاران خاص خود داشتند و این جلسات در خلوت شب صورت می گرفت؛ به نحوی که امام (علیه السلام) شاگردان خود را به حضور می طلبیدند و مطالبی را با آنها در میان می گذاشتند.

به عنوان نمونه بزنطی نقل می کند من به اتفاق صفوان و محمد سنان بر حضرت رضا (علیه السلام) وارد شدیم. پس از مدتی که در حضور ایشان بودیم، برخاستیم که برویم، امام (علیه السلام) فرمود: ای احمد، شما بنشینید. من هم در کنار آن جناب نشستم و حضرت (علیه السلام) با من سخن می گفت و من سوالاتی از او می پرسیدم تا آن گاه که پاسی از شب گذشت».

علاوه بر مجالس علمی که حضرت در مدینه برگزار می کردند، امام رضا (علیه السلام) در سال ۱۹۴ قمری به بصره رفت و به درس حدیث و نشر علم پرداخت. و نیز در سفر به ایران به هر منزلگاهی که می رسید، به ایراد حدیث می پرداخت.

زمانی هم که حضرت رضا (علیه السلام) به ولایت عهدی منصوب می شوند، افزون بر شرکت در مناظرات عمومی و مجالس علمی که مامون آنها را تدارک می دید، در منزل خود و مسجد مرو نیز حوزه علمی تشکیل دادند؛ این اقدامات امام رضا (علیه السلام) منجر به تربیت شاگردان بسیاری شد.

اقدامات امام رضا (علیه السلام) برای توسعه همه جانبه علوم

یکی از اقدامات مهم حضرت رضا (علیه السلام) توسعه همه جانبه علوم است. علم طب، کلام، فقه، تفسیر قرآن، اخلاق، سیاست، حدیث و شعر علومی است که حضرت رضا (علیه السلام) به گسترش آنها همت گمارده اند.

سفرهای تبلیغی در اقدامات امام رضا (علیه السلام)

حضرت رضا (علیه السلام) با سفر به مراکز فرهنگی آن زمان، چون بصره و کوفه علاوه بر دفاع از اسلام ناب، از مکتب تشیع و امامت خویش دفاع کرد. این سفرها بیشتر در زمان جنگ بین امین و مامون رخ داده است و حضرت رضا (علیه السلام) در این سفرها محافل علمی تشکیل می داده اند و به ایراد حدیث می پرداختند. علاوه بر این سفرها، در مسیر از مدینه تا مرو به هر شهر و استانی که می رسیده اند، به سخنرانی می پرداخته و حدیث از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یا از پدران خود نقل می کرده اند.

مناظرات علمی از اقدامات امام رضا (علیه السلام)

در زمان امامت حضرت رضا (علیه السلام) مناظره علمی کاری مورد قبول بود و یکی از شیوه های امام رضا (علیه السلام) برای انتقال معارف اسلامی استفاده از مناظره بوده است. ایشان هم در مدینه، هم در سفرهای تبلیغی به بصره و کوفه به مناظره با علمای ادیان، فرق و مذاهب گوناگون اسلامی و شیعیان اقدام کرده اند.

همچنین با فرصتی که امام (علیه السلام) در زمان ولایت عهدی مامون عباسی به دست آوردند و با مناظراتی که وی برای درمانده کردن امام (علیه السلام) به راه انداخت، ایشان با توجه به درک و شرایط مخاطب، با شیوه های مختلفی توجه طرف مقابل را به موضوع جلب و این توجه را در طول بحث حفظ می کردند.

از جمله اقدامات امام رضا (علیه السلام) را می توان به احتجاج با زبان مخاطب، بهره گیری از تمثیل و تشبیه، همگام شدن با مخاطب از طریق گوش دادن پویا، خوش سازی کلام و هدایت کردن مخاطب در مسیر بحث، رعایت حد سخن با توجه به موقعیت مناظره و شرایط مخاطب و نظایر آن اشاره کرد که همه الگوهایی است که از طرف امام (علیه السلام) در مناظره ها رعایت می شد.

اقدامات امام رضا (علیه السلام) برای احیای سنت نبوی

حضرت رضا (علیه السلام) در هر فرصتی که پیش می آمد، سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را با اعمال و رفتار خود به مردم نشان می دادند. در قضیه بیعت ولایت عهدی و نیز نماز عید فطر، حضرت رضا (علیه السلام) اشاره می کنند به این که سنت نبوی چگونه بوده است.

به عنوان مثال، هنگامی که ایشان به بصره می رود، در جلسه ای جاثلیق مسیحى و راس الجالوت را هم شرکت می دهند. سپس رو به آنها می کنند و می فرمایند: من شما را به این جا احضار کردم براى این که ممکن است سوال کنید راجع به سنت پیامبر و علامت امامت و چون ممکن نیست جواب آن را از احدى به غیر از ما اهل بیت بشنوید، بنابراین بیایید و از من بپرسید.

تبیین احادیث صحیح در اقدامات امام رضا (علیه السلام)

در مقابل جعل احادیث توسط برخی افراد، سیاست حضرت رضا (علیه السلام) لعن و طرد آنهاست. سپس احادیث صحیح را از ناصحیح مشخص می کردند. همچنین به شاگردانشان اصولی را یاد دادند که آنها نیز بتوانند حدیث جعلی و تحریف شده را از حدیث صحیح تشخیص دهند.

به عنوان نمونه یونس بن عبدالرحمن می گوید: من به عراق وارد شدم. شماری از اصحاب امام باقر (علیه السلام) را یافتم، ولی یاران امام صادق (علیه السلام) را فراوان یافتم. از آنها حدیث شنیدم و کتابهایشان را گرفتم. پس در فرصتی این کتب را بر ابوالحسن الرضا (علیه السلام) عرضه داشتم. آن حضرت احادیث فراوانی از احادیث امام صادق (علیه السلام) را تکذیب کرد و به من فرمود:

ابوالخطاب به امام صادق (علیه السلام) دروغ بست. خدا ابوالخطاب را لعنت کند! این احادیث را اصحاب ابوالخطاب در کتب امام صادق (علیه السلام) تا به امروز قرار داده اند. بنابراین، آن چه را با قرآن مخالف باشد، نپذیرید، زیرا ما اگر سخن می گوییم، موافق قرآن و سنت سخن می گوییم یا از خدا سخن می گوییم یا از رسول او.[۱۲]

اقدامات امام رضا (علیه السلام) برای مقابله با فرقه ها

اولین اقدام حضرت رضا (علیه السلام) در برخورد با فرقه های گوناگون، پاسخ به شبهات است و علاوه بر پاسخ، اقداماتی نظیر این امور را نیز انجام دادند:

• تکفیر جبریون و منع از پرداخت زکات به آنان و نپذیرفتن شهادت آنها.[۱۳]
• لعن و تکفیر غلات، واقفیه، مفوضه و قائلین به تناسخ.[۱۴]

گسترش تشیع از اقدامات امام رضا (علیه السلام)

جنگ امین و مامون و ولایت عهدی فرصت هایی بود که برای امام رضا (علیه السلام) به وجود آمد و ایشان از این فرصت ها بیشترین استفاده را در جهت گسترش و رشد مذهب تشیع بردند. امام رضا (علیه السلام) با سفرهای تبلیغی خود به بصره و کوفه و نیز سفر اجباری خود به مرو از این فرصت استفاده کردند و مردم آن شهرهایی را هم که در مسیر سفر بودند و مذهب غیر شیعی داشتند با مذهب تشیع آَشنا کردند و به هر شهر که قدم می گذاشتند به ایراد حدیث می پرداختند و مردم آن دیار را شیفته خویش و مکتب شیعی می کردند.

مردم خراسان نیز که از پیش به خاندان رسالت علاقه مند بودند، پس از اقدامات امام رضا (علیه السلام)، عشق و محبت شان به اهل بیت (علیه السلام) و علویان بیشتر شد. در این مقطع مردم از اطراف برای دیدن و بهره بردن از ایشان به خراسان روی آوردند. امام (علیه السلام) در دوران ولایت عهدی با استفاده از مناظره های علمی با اهل کتاب و فرقه های گوناگون زمینه رشد بینش دینی و گسترش تشیع را فراهم و حتی با رفتار خود فرهنگ اصیل شیعی را معرفی کردند.

به عنوان نمونه در مناظره امام (علیه السلام) با عمران صابی بعد از این که حضرت سوال های او را به خوبی پاسخ می دهد، هنگامی که وقت نماز فرا می رسد با این که طرف مناظره می گوید: موالى من، سوال مرا قطع نکن، دلم نرم شده است. حضرت می فرماید: نماز می گذاریم و باز مى ‏گردیم. این روایت به خوبی نشان می دهد که نماز اول وقت جزء فرهنگ شیعی است و حضرت رضا (علیه السلام) با این اقدام سعی در متوجه کردن شیعیان و غیر آنان در اهمیت نماز اول وقت دارند.

اقدامات امام رضا (علیه السلام) برای خنثی کردن توطئه های فریبکارانه حکومت

زمانی که مامون نامه می نویسد و دستور می دهد که باید حضرت رضا (علیه السلام) ولایت عهدی را قبول کنند. ایشان از همان لحظه خداحافظی از مدینه، به اهل بیت خود و مردم می گویند که من از این سفر باز نخواهم گشت و برای من گریه کنید. این اقدامات امام رضا (علیه السلام) نشان داد که ایشان به اجبار به مرو می روند و مامون قصد کشتن ایشان را دارد.

همچنین حضرت در جواب مامون که ابتدا خلافت را به ایشان پیشنهاد می کند، می فرمایند: اگر این خلافت حق تو است و خداوند آن را براى تو قرار داده است، روا نیست جامه اى را که خداوند بر قامت تو پوشانده بیرون آورى و بر تن دیگرى کنى و اگر خلافت از غیر تو است، چیزى که از تو نیست چگونه به من مى ‏بخشى. مامون گفت: اى پسر رسول خدا براى تو چاره اى نیست و باید این کار را بپذیرى. حضرت فرمود: این کار را به میل خود هرگز انجام نخواهم داد.

مامون که با این عمل سعی دارد به مردم نشان دهد که حضرت رضا (علیه السلام) هم به دنبال مقام و قدرت است، در این جا نیز با این جواب و اقدامات امام رضا (علیه السلام)، نقشه اش باطل می شود.

علاوه بر اینها حضرت رضا (علیه السلام) با مامون شرط می کند که در کاری که مربوط به حکومت است دخالت نداشته باشند؛ این خود نشان از عدم پذیرش و به رسمیت شناختن حکومت و خلافت مامون بود.

نتیجه گیری

آنچه گفته شد مجموعه اقدامات امام رضا (علیه السلام) در جهت پاسخگویی به مسائل فرهنگی در مدت امامت بود که در مجموع سیاست گذاری فرهنگی ایشان را نشان می دهد. حضرت رضا (علیه السلام) نقش بارزی در گسترش فرهنگ شیعی ایفا کردند و از هر فرصتی که توانستند، جامعه را در جهت آرمان ها و ارزش های الهی هدایت کردند.

پی نوشت ها

[۱] . حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه، ص ۴۲۸.

[۲] . نهضت کلامی در عصر امام رضا (ع)، ۳۱.

[۳] . عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۲۶.

[۴] . نهضت کلامی در عصر امام رضا (ع)، ص ۶۶-۱۹۸؛

[۵] . تاریخ الاسلام الاسیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، ج ۲، ص ۳۲۹-۳۳۰.

[۶] . الارشاد، ج ۲، ص ۲۵۶.

[۷] . عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۲۶.

[۸] . همان، ج ۲، ۱۸۴.

[۱۰] . نقش امام رضا (ع) در حدیث شیعه، ص ۲۹–۳۱.

[۱۱] . اعلام الورى باعلام الهدى، ج ۲، ص ۶۴.

[۱۲] . معجم الرجال الحدیث و تفصیل الطبقات روات، ج ۱۸، ۲۸۶.

[۱۳] .توحید، ص ۳۶۲.

[۱۴] . عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۰۳.

منابع

• جهانگیر فیض آبادی، احمد؛ فرخی، میثم؛ واکاوی سیاست گذاری فرهنگی در سیره امام رضا (علیه السلام)، فصلنامه فرهنگ رضوی، شماره ۴، ۱۳۹۵.
• جعفریان، رسول، حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه (علیهم السلام)، ۱۳۷۶.
• مرتضوی، سید محمد؛ نهضت کلامی در عصر امام رضا (ع)، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۵.
• ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)؛ عیون اخبار الرضا، نشر جهان، تهران، ۱۳۷۸ ق.
• ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)؛ توحید، جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ق.
• ابراهیم حسن، حسن؛ تاریخ الاسلام الاسیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، مکتبه النهضه المصریه، قاهره، ۱۴۱۶ق.
• مفید، محمد بن محمد؛ الارشاد، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸.
• عاملی، جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا (علیه السلام)، جامعه مدرسین، قم ، ۱۴۱۶ ق.
• محبی پور، صغری؛ نقش امام رضا (ع) در حدیث شیعه، بین الملل، تهران، ۱۳۸۸
• طبرسی، فضل بن حسن؛ اعلام الورى باعلام الهدى، آل البیت، قم، ۱۴۱۷ ق.
• خویی، ابوالقاسم؛ معجم الرجال الحدیث و تفصیل الطبقات روات، مدینه العلم، قم، ۱۴۱۳ق.