منا سرزمینی بین مشعر الحرام و مکه معظمه

منا سرزمینی بین مشعر الحرام و مکه است که حاجیان از صبح روز عید قربان تا دو روز بعد، بخشی از اعمال حج را در آن انجام می دهند. این اعمال عبارتند از: رمی جمرات، قربانی نمودن، حلق یا تقصیر، بیتوته در منا. این سرزمین جزیی از حرم مکه است.

موقعیت مکانی

سرزمین منا که پس از گذشتن از وادی محسِّر آغاز می شود، فاصله ای به طول حدود ۵/۳ کیلومتر و عرض تقریبی پانصد متر، میان دو کوه ممتد قرار دارد و انتهای آن به مکه ختم می شود. حدود آن نیز با تابلوهایی مشخص شده و در مسیر مکه، جمره عقبه، حد منا به حساب می آید.

علت نامگذاری

براى «منى‏» چندین معنا به دست داده اند:

منا در لغت از ریشه اُمنیه یا آرزوست. گویند وقتى حضرت آدم (علیه السلام) به زمین هبوط کرد، در این مکان فرود آمد؛ از او پرسیدند: آیا آرزویى دارى؟ به همین علت، این سرزمین به منا معروف شد.

از دعاى امام صادق (علیه السلام) در منا برمى‏ آید که ریشه منا از مِنّت است؛ زیرا خداوند بر مردم منت گذاشت و در این مکان اعمال حج را به آنان یاد داد. «اللَّهُمَّ هَذِهِ مِنًى‏ وَ هِیَ مِمَّا مَنَنْتَ بِهَا عَلَیْنَا مِنَ الْمَنَاسِکِ…».

امام رضا (علیه السلام) در مورد علت این نامگذاری می فرماید: جبرئیل، در آنجا به ابراهیم (علیه السلام) گفت: «هر چه مى‏ خواهى، از خداوند تمنا کن». ابراهیم (علیه السلام) هم در دل خود از خدا خواست که به جاى فرزندش اسماعیل (علیه السلام)، قوچى به عنوان فدیه و قربانی قرار داده شود و خداوند دستور دهد که آن را سر ببُرد. خداوند هم این خواسته و دعای او را اجابت فرمود.

آن را منى‏ گفته اند؛ زیرا «یمنى فیها من الدماء، اى یراق» در آنجا خون ریخته می شود.

معناى دیگر که از ابن عباس نقل شده آن است که منى‏ به معناى محلى است که مردم اجتماع می کنند، زیرا «ان العرب یسمى کل مجتمع للناس منى‏»، عرب هرجایى که مجتمعى باشد آن را منى‏ می خواند.

معناى دیگر آن است که خداوند بر بندگانش منت می گذارد و در آنجا گناهشان را می بخشاید.

همچنین گفته‏ اند این نام، بر گرفته از این سخن جبرئیل به حضرت آدم (علیه السلام) است که: «أ تَمَنَّى الجَنّه؟»؛ «آیا آرزوى بهشت دارى؟»[۱]

اعمال حج در منا

حاجیان در دهم ذیحجه (روز عید قربان) در اول صبح پس از این که آفتاب طلوع می کند از مشعرالحرام وارد منا می ‌شوند و پس از رمی جمره عقبه، حلق یا تقصیر انجام داده و قربانی می‌ کنند.

پس از حلق یا تقصیر بخش زیادی از محرمات احرام بر حاجی حلال می شود. بر حج گزار واجب است که شب یازدهم و دوازدهم تا نیمه شب در سرزمین منی بماند و فردای آن، از طلوع آفتاب تا غروب، رمی جمرات سه گانه را انجام دهد. این ها اعمالی است که پیش از اسلام نیز در حج وجود داشته و آغازگر آن ابراهیم (علیه السلام) بوده است.

چنانچه حج گزار مایل باشد می‌ تواند این شب ها را به جای منا در مکه بماند به شرط این که همه شب تا طلوع فجر را مشغول عبادت باشد. برخی حج گزاران واجب است علاوه بر آن دو شب، شب سیزدهم را هم در منا بمانند و فردای آن رمی جمرات انجام دهند.

جایگاه تاریخی منا

پیش از اسلام این سرزمین یکی از مراکز مهم تجاری و بازرگانی محسوب می شد. دورترین قسمت آن به مکه، وادی محسِّر است که میان مزدلفه و منا قرار دارد و محلی است که گفته می شود سپاه ابرهه در آنجا گرفتار عذاب الهی شدند. پیمان های عقبه اول و عقبه دوم برای دعوت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه در اینجا بسته شد.

مسلمانان در فتح مکه در سال هشتم هجری در اینجا مستقر شده بودند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از فتح، در مکان مسجد خَیف در منی سخنرانی کرد. ابلاغ آیات سوره مبارکه برائت توسط حضرت علی (علیه السلام) در روز عید قربان سال نهم هجری صورت گرفت.

حجاج در سرزمین منی

کار اصلى حجاج در این سرزمین این است که در روز دهم، ابتدا جمره عقبه را رمى می کنند. پس از رمى، «قربانى» و سپس «حلق» یا «تقصیر» انجام می شود و بدین ترتیب از حالت احرام بیرون می آیند. آنان موظفند در روز یازدهم و دوازدهم هر سه جمره اولى، ثانیه و عقبه را رمى کنند و به علاوه شب ها را به تفصیلى که در مناسک آمده است در منا بیتوته کنند. اینها اعمالى است که از پیش از اسلام در حج وجود داشته و آغازگر آن ابراهیم بوده است.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: علت رمى جمرات آن است که شیطان در محل جمره بر ابراهیم (علیه السلام) ظاهر شد. جبرئیل از ابراهیم خواست تا هفت سنگ به او بزند و با زدن هر سنگ تکبیر بگوید. ابراهیم (علیه السلام) چنین کرد و این سنت شد.^[۲]

محل استقرار حجاج در منى در دوره عثمانى‏

از همان صدر اسلام، دو جمره اولى و وسطى، از تمامى اطراف باز و قابل رمى بوده است؛ اما جمره عقبه، سینه کوه بوده و رسول خدا (ص) به گونه ‏اى رمى می کرده است که سمت چپ ایشان، در پشت سر، مکه و سمت راستشان منا قرار داشته است.^[۳] بنا بر روایات شیعه، مستحب آن است که فرد رمى کننده، این چنین که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رمى می کرده، رمى کند.

در سال ۱۳۷۶ ق عبدالله بن دهیش، رییس محاکم شرعى مکه، فتوا به تخریب این کوه داد، مشروط بر آن که از آن سوى رمى صورت نگیرد؛ اما اکنون از هر طرف به جمره عقبه رمى می ‏شود.

در گذشته و تا زمان دولت عثمانى، از شب عید قربان و دو روز بعد، جشن و سرور در سرزمین منی برپا و همه جا چراغان بوده است. یک زن شاعره اصفهانى که در نیمه‏ نخست قرن دوازدهم هجرى به حج مشرف شده و سفرنامه منظومى از سفر خویش فراهم آورده، وقتى منى را در جشن و سرور دیده، آن را این گونه وصف کرده است:^[۴]

حکم ساختن ساختمان در منا

یکى از مسائل فقهى مورد بحث در مورد این سرزمین، موضوع جواز و عدم جواز ساختمان سازی در آن است. در این‏ باره، اختلاف نظریه‏ هاى فراوانى وجود داشته است. پیش از حکومت وهابى‏ ها، ساختمان ‏هاى متعددى در این سرزمین بوده است؛ اما پس از آن، همه ساختمان ها تخریب شد و تا این اواخر شیخ عبدالله بن باز با ساختن بناى دائمى در آنجا مخالف بود.

از سال ۱۴۱۸ به این سو، بناهاى جدیدى ساخته شده است. این بناها نه با مصالح معمول ساختمانى بلکه با پرده ‏هاى ضخیم است و تقریبا دائمى است. برخلاف گذشته که چادرها پس از انجام مناسک برچیده می ‏شد، چادرهاى جدید در طول سال ثابت می ماند. همچنین راه ‏هاى اصلى و فرعى، همه سنگ فرش یا آسفالت شده و به این ترتیب سرزمین منی در ایام حج، دلپذیر شده است.

گفتنى است چادرهاى ایرانى در نخستین بخش منا، پس از عبور از وادى محسّر قرار دارد. این بخش در عین حال که از جمرات دور است، اما از نظافت و خلوتى بیشترى از نظر رفت و آمد سایر حجاج برخوردار است.

در بخش ورودى به منا از سمت وادى محسِّر، قربانگاه قرار داشت (و دارد) که گویا چیزى از آن در منا واقع نشده بود. از سال ۱۴۲۰ هجرى، قربانگاه اصلى به محل دیگرى در فاصله ۵۰۰ مترى منا به نام مُعَیْصم انتقال یافته و به صورت مجهز و با تقسیم بخش هاى آن براى حجاج کشورهاى مختلف، به فعالیت مشغول است.

این نیز گفتنى است که روزهاى دهم تا دوازدهم ۱۱- ۱۳ ذى حجه را «ایام تشریق» می ‏نامند. تشریق به معناى خشک کردن گوشت‏ هاى قربانى است که از این طریق براى حفظ آنها از فاسد شدن استفاده مى‏شده و ماه‏ هاى بعد مورد استفاده قرار می ‏گرفته است.

در گذشته و از قرون نخست اسلامى، چندین مسجد در سرزمین منى وجود داشته که برخى از میان رفته و برخى موجود است.[۵]

پی نوشت ها

[۱] . شیخ صدوق، عیون اخبار‌الرضا، ج۱، ص۹۸؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۵.

[۲] . شیخ صدوق، علل الشرائع، ص ۴۳۷.

[۳] . کردی، التاریخ القویم، ج ۶، ص ۱۵.

[۴] . جعفریان، سفرنامه منظوم حج، ص ۷۹.

[۵] . جعفریان، آثار اسلامى مکه و مدینه، ص ۱۶۲.

منابع

• شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
• صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
• جعفریان، رسول، ‏آثار اسلامى مکه و مدینه‏، مشعر، تهران- ایران‏، اول، ۱۳۸۹ ه. ش‏
• کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، انتشارات دار خضر.
• سفرنامه منظوم حج، بانوى اصفهانى، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴