- زمان مطالعه : 8 دقیقه
- توسط : محمد ارباب
- 0 نظر
عبادت، ارتباطی صمیمی میان بنده و پروردگار است که در نگاه اول، دارای ساختاری فردی و شخصی است؛ اما جالب اینجا است که وقتی خداوند برای این ارتباط صمیمی، جایگاهی ویژه به نام مسجد طراحی کرده، ساختاری اجتماعی به آن بخشیده و ساز و کاری جمعی برای آن در نظر می گیرد و علاوه بر این بر اهمیت جایگاه مسجد تاکید می ورزد.
در این نوشتار سعی شده است به صورت مختصر به جایگاه مسجد در تعلیم و تربیت اسلامی و برخی ویژگی ها و کارکرد های تربیتی این مکان مقدس پرداخته شود.
اگرچه مسجد، مکانی برای عبادت است، اما گویا زیر بنای آن به گونه ای طراحی شده است که رشد فردی، تنها در سایه ارتقا جمعی سامان می پذیرد. باید در نظر داشت که عبادت در این ساختار پیشرفته و چند منظوره، از چنان ارزشی برخوردار است که دیگر قابل مقایسه با گونه فردی آن نیست. امام رضا (علیه السلام) در این رابطه می فرماید:
«فَضْلُ الْجَمَاعَه عَلَی آلفرد کُلُّ رَکْعَهٍ بِأَلْفَی رَکْعَهٍ»؛[۱]
برتری و فضیلت هر رکعت از نماز جماعت برابر با دو هزار رکعت از نماز فردی است.
گویا امام (علیه السلام) از یک واقعیت بزرگ پرده برداری کرده و در کنار پاداش بزرگ نماز جماعت، اشاره ای به یک حقیقت شگفت انگیز، یعنی نیروی پر اثر و نهفته آن داشته است. آری، در ساختار نماز جماعت از یک سو و سازمان و جایگاه مسجد از سوی دیگر، آن چنان ظرفیتی وجود دارد که بهره برداری تمام عیار از آن را بر همگان لازم و ضروری می کند.
همان طور که نهال تازه و نورس، نیازمند زمینی حاصل خیز و بستری آماده برای رشد و تعالی است. جوان و نوجوان مسلمان نیز برای رشد و پرورش، بستری شایسته و آماده، می طلبد که هم تعالی بخش ظرفیت های او باشد و هم از آفات احتمالی، فاصله ای قابل توجه داشته باشد.
با توجه به آنچه که گفته شد، خداوند این بستر را در ساختاری به نام «مسجد» تدارک دیده و آن چنان نیرو و ظرفیتی در نهاد آن مستور داشته که گاه قابل تصور نیست. در جایگاه مسجد، باید گفت یک محیط تربیتی پیشرفته و سرایی آموزش محور، برای حضور در اجتماع مسلمین است که در این نوشتار به برخی از این ظرفیت های اجتماعی موجود در نهاد مسجد اشاره می کنیم:
جایگاه مسجد در وحدت و یکپارچگی
یکی از مهم ترین رموز موفقیت هر جامعه ای، وحدت و یکپارچگی افراد جامعه با یکدیگر است؛ اما دستیابی به وحدت، بسیار دشوار است؛ زیرا گذشتن از تمایلات شخصی به خاطر رسیدن به اهداف اجتماعی، نیازمند عقلی رشد یافته است. باید دانست که دستیابی هر اجتماعی به این درجه از رشد و پیشرفت، بدون فرهنگ سازی، آن هم از سنین کودکی و نوجوانی امکان پذیر نخواهد بود.
در میان نهاد های گوناگون اجتماعی، «مسجد» بهترین کارگاه برای تمرین و ممارست در دستیابی به اتحاد و همدلی است. صفوف جماعت، همه مردم را با افکار و عقاید و سلایق گوناگون، کنار یکدیگر جمع کرده و از آن ها یک اجتماع یکپارچه می سازد.
حتی نگاه کردن به این منظره یکپارچه، می تواند در روحیه جوانان تاثیرگذار باشد.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به نمازگزاران مسجد می فرماید که:
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَقِیمُوا صُفُوفَکُمْ وَ امْسَحُوا بِمَنَاکبِکُمْ لِئَلَّا یَکُونَ فِیکُمْ خَلَلٌ وَ لَا تُخَالِفُوا فَیُخَالِفَ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ»؛[۲]
ای مردم، صف ها را منظم کنید و دوش به دوش بایستید تا فاصله ای میان شما پدید نیاید. در صف ها متفرق نباشید تا خداوند دل های شما را متفرق نسازد.
جایگاه مسجد در انسجام و اقتدار سیاسی و اجتماعی
از قدیم گفته اند که یک دست صدا ندارد. امیرمومنان علی (علیه السلام) نیز قدرت الهی را در بازوان توانمند جمع و گروه دانسته، می فرماید:
«فَإِنَّ یَدَ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَهِ وَ إِیَّاکمْ وَ الْفُرْقَه».[۳]
به همین جهت است که مسجد، نماد انسجام و اقتدار مسلمین و نماز جماعت، مظهر تمام عیار آن است. جوان مسجدی می داند که صفوف متراکم و یکپارچه نمازگزاران، تفرقه را می زداید و ترس در دل دشمنان می افکند. منافقان را مایوس می سازد و خار چشم بدخواهان است. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:
«سَوُّوا بَیْنَ صُفُوفِکُمْ وَ حَاذُوا بَیْنَ مَنَاکبِکُمْ لَا یَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمُ الشَّیْطَانُ»؛[۴]
صف هایتان را منظم کنید و دوش به دوش هم بایستید تا شیطان بر شما مسلط نگردد.
جایگاه مسجد در همدلی، برادری و محبت
مسجد، محل اجتماع مسلمین و مکان دید و بازدید روزانه مومنان است. رفت و آمد پیوسته به مسجد، روابط اجتماعی مومنان را بیشتر و همدلی و اخوت را میان آن ها افزون می سازد. این صفا و صمیمیت و همدلی سبب می شود تا جوان مسجدی از مشکلات و نیازهای مردم پیرامون خودش، آگاه باشد و یاد بگیرد که نباید از کنار ناراحتی ها و دغدغه های دیگران به راحتی بگذرد و چاره ای برای آن نیندیشد.
جایگاه مسجد در مدارا
یکی از مهم ترین آموزه های اخلاقی اجتماعی اسلام، مدارا و تحمل دیگر شهروندان جامعه است. مدارا، از تنش های بی حاصل اجتماعی می کاهد و از همدلی و یکپارچگی مراقبت می کند. مسجد و نماز جماعت، بهترین تمرین برای مدارا با یکدیگر است.
جوانان مومن مسجدی، باید بیاموزند که خود را با روحیات و شرایط دیگران هماهنگ سازند و با ملاطفت و مدارا در کنار مردم به سوی پروردگارشان پرواز کنند. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:
«أَخْیَارُکمْ أَلْیَنُکُمْ مَنَاکبَ فِی الصَّلَاهِ»؛[۵]
بهترین شما، مهربان ترین کتف ها در نماز جماعت است.
جایگاه مسجد در نظم اجتماعی
شاکله یک نظام اجتماعی، با انضباط و هماهنگی، سامان می پذیرد و بدون آن، اجتماع بی معنا و از هم گسسته خواهد بود. مسجد تبلور یک نظم اجتماعی کامل است. نوبت های منظم و پی در پی نماز جماعت، صف های یک دست و مرتب، اعمال و حرکات و اذکار و اورادی که توسط همه نمازگزاران به صورت هماهنگ انجام می شود، حاکی از یک نظم ساختاری و تربیت کننده است.
این برنامه و ساختار منظم به جوان مسجدی نشان می دهد که هر چه نظم در جامعه بیشتر باشد، پیشرفت، اقتدار و کمال جامعه افزون خواهد شد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد ارزش صفوف یکپارچه مسلمانان، می فرماید:
«أَمَّا الْجَمَاعَهُ فَإِنَّ صُفُوفَ أُمَّتِی فِی الْأَرْضِ کَصُفُوفِ الْمَلَائِکَهِ فِی السَّمَاءِ»؛[۶]
اما نماز جماعت؛ همانا صف های امت من که در روی زمین برای جماعت بسته شود، مانند صف های فرشتگان در آسمان است.
جایگاه مسجد در وقت شناسی
توجه به عنصر زمان، یکی از عوامل پیشرفت فرد و جامعه است که به طور معمول در بر نامه های مسجد لحاظ می شود. برگزاری نماز جماعت اول وقت، مهم ترین برنامه مسجد است که قطعا تمرین وقت شناسی به حساب می آید.
جوان مسجدی می داند که فضیلت نماز جماعت به برگزاری آن در اول وقت آن است. او با اینکه می تواند با تاخیر و به صورت فردی و در مکانی جز مسجد، نماز بخواند، اما آگاهانه و با برنامه ریزی و وقت شناسی، تلاش می کند که از این فضیلت بزرگ باز نماند. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«إِنَّ فَضْلَ الْوَقْتِ الْأَوَّلِ عَلَی الْآخِرِ کَفَضْلِ الْآخِرَهِ عَلَی الدُّنْیَا»؛[۷]
همانا برتری نماز اول وقت نسبت به آخر وقت، همانند برتری آخرت نسبت به دنیا است.
جایگاه مسجد در قانون مداری
برگزاری نماز جماعت در مسجد، ضوابط خاص خود را دارد که خود حاکی از یک نظام قانونمند و دقیق است. کسی که به رکوع نماز جماعت نرسد، باید اندکی انتظار بکشد و سپس به رودخانه خروشان مومنان بپیوندد. جوان مسجدی در پس این قوانین، می آموزد که گاه باید پشت چراغ قرمز ها انتظار کشید و سپس به جریان زندگی متصل شد.
جوان مسجدی، می داند که قانون هیچ گاه سبب جاماندن و عقب افتادن نخواهد شد؛ زیرا آنچه که مهم است، همراه بودن با جریان جامعه و قرار گرفتن در حرکت پرخروش مردم است. او در نماز جماعت آموخته است که حتی درک یک رکعت از نماز، او را به مطلوب خواهد رساند.
بنابراین قدری صبر و تحمل و احترام گذاشتن به حقوق دیگران در سایه قانون مداری، چیزی از کمالات او کم نمی کند. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«مَنْ أَدْرَک الامَامَ وَ هُوَ فِی الرَّکعَهِ الاخِیرَهِ فَقَدْ أَدْرَک فَضْلَ الْجَمَاعَهِ»؛[۸]
هر کس در نماز جماعت، رکعت آخر نماز را درک کند، قطعا فضیلت نماز جماعت را درک کرده است.
جایگاه مسجد در پیشتازی و سبقت در خوبی ها
مسابقه و شتاب در کار های خیر، از تعالیم دینی ما است. قرآن، در آیه ۱۳۳ سوره آل عمران با تعبیر «سارِعُوا إِلی مَغْفِرَه مِنْ رَبِّکُمْ» و در سوره حدید آیه ۲۱ «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَه مِنْ رَبِّکُمْ»؛[۹] به آن فرمان داده است. این قانون الهی در نظام مسجد، جایگاهی ویژه یافته است. امام کاظم (علیه السلام) می فرماید:
«إِنَّ الصَّلاهَ فِی الصَّفِّ الاوَّلِ کَالْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ»[۱۰]
همانا نماز در صف اول جماعت چنان ارزشی دارد که همانند جهاد در راه خدا است.
جوان در نظام اجتماعی مسجد، به این نتیجه می رسد که فقط خوب بودن، کافی نیست؛ بلکه باید تلاش کرد تا از جمله بهترین ها باشد.
جایگاه مسجد در شایسته سالاری
مسجد، سرای سبقت و شتاب است؛ اما باید توجه داشت که این مسابقه ای برای کسب قدرت، جایگاه و ثروت نیست؛ بلکه شتاب، برای رسیدن به صلاحیت ها و شایستگی ها است. در مسجد، تنها معیار پیشوایی و پیشتازی، صلاحیت و شایستگی است. نمونه بارز این امر، در انتخاب امام جماعت تبلور یافته است. ملاک انتخاب امام جماعت در روایات اهل‌بیت (علیهم السلام)، بیان شده است که همگی نشانگر شایسته سالاری است. «أَقْرَؤهُمْ لِکِتَابِ اللَّهِ و افضل افقه»[۱۱]؛
بنابراین جوان مسجدی می داند که برای دستیابی به هر جایگاهی، ابتدا باید صلاحیت آن را کسب کند؛ نه اینکه برای رسیدن به میز ها، پست ها و جایگاه های اجتماعی و سیاسی، خود را در یک مسابقه منفور دنیوی بیندازد. آن چنان که حتی برای ایستادن در صف اول نماز جماعت در مسجد، شرایطی وجود دارد که همگی نشان از شایسته سالاری است. امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
«لِیَکُنِ الَّذِینَ یَلُونَ الْإِمَامَ أُولِی الْأَحْلَامِ مِنْکُمْ وَ النُّهَی»؛[۱۲]
سزاوار است در صف اول، آگاهان و پرهیزکاران بایستند.
جایگاه مسجد در عدالت اجتماعی
مسجد، برای همه اقشار مردم است و هیچ کس در مسجد جایگاهی متفاوت و متمایز نسبت به دیگران نخواهد داشت. قرآن در مورد کعبه می فرماید:
« اِنَ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّهَ مُبارَکاً»؛[۱۳]
نخستین خانه ای که برای مردم قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه قرار دارد.
هیچ فرد یا گروهی در مسجد، حق یکه تازی و اعمال نظر ندارند. مسجد برای گروهی خاص از جناح های سیاسی و یا گرایش های قومی و قبیله ای بنیان گذاشته نشده است. هیچ کس حق ندارد، جایگاه شخص دیگری را حتی اگر کودک، فقیر یا ضعیف باشد، بدون اجازه او تصرف کند و اگر چنین کرد، به بطلان نماز او منتهی خواهد شد.
اگر یک غریبه وارد مسجد شود، می تواند در اولین صف نماز قرار گیرد و هیچ کس حق ندارد، او را منصرف کند. این ها گوشه هایی از عدالت اجتماعی است که جایگاه مسجد را روشن می کند و می تواند سرمنشا تسری آن در تمامی جامعه اسلامی باشد.
جایگاه مسجد در ولایت پذیری
پیروی از امام جماعت در مسجد، امت و امام مسجد، نماد حضور همیشگی در صحنه های اجتماعی و پیوند دائمی است. به دلیل دارا بودن شایستگی های علمی و ایمانی، امری عاقلانه، آگاهانه و از روی رغبت و میل باطنی است.
جوان مسجدی می آموزد که رشد جامعه در گرو شناخت و پیروی از رهبری است که قطعا شایستگی های علمی و ایمانی او بر خبرگان جامعه مشهود و روشن گشته است. جوان مسجدی می داند که رشد او در سایه نزدیک شدن به تفکرات رهبری جامعه خویش است. چرا که تفکرات امام جامعه، ریشه در مبانی دینی داشته و ارتباط با وی همان ارتباط با دین خدا است. امام باقر (علیه‌السلام) می فرماید:
«أَفْضَلُ الصُّفُوفِ أَوَّلُهَا وَ أَفْضَلُ أَوَّلِهَا مَا دَنَا مِنَ الْإِمَامِ»؛[۱۴]
بهترین صف ها، صف اول نماز جماعت است و برترین جایگاه در صف اول، نزدیک ترین آن به امام جماعت است.
در پایان اشاره می کنیم به بیانات مقام معظم رهبری در مورد جایگاه مسجد:
مسجد پایگاه است؛ نه فقط پایگاه برای فلان مسئله اجتماعی، [بلکه] مسجد می تواند پایگاه همه کار های نیک باشد؛ پایگاه خودسازی، انسان سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابله با دشمن و زمینه سازی برای ایجاد تمدن اسلامی و بصیرت افزایی افراد.[۱۵]
نتیجه گیری
تعلیم و تربیت یک از مسائل ضرورى و اساسى جوامع انسانى و اسلامی شناخته شده است و آیین مقدس اسلام به عنوان نظامى هدایتگر در تمام عرصه های زندگى آدمی شناخته می شود و به همین خاطر تعلیم و تربیت در این نظام امرى واجب و ضرورى تلقی شده است.
بنابراین شگفت آور نیست که آموزش اسلامى، نخستین مرحله پیدایش فعالیت خود را از مسجد به عنوان یک پایگاه تعلیماتى آغاز کرد و مسجد به منزله پایگاه اساسى تعلیم در جامعه اسلامى، با کارکرد ها و ابعاد مختلف درآمد و نخستین هسته دانشگاه اسلامى بر این اساس شکل گرفت که در این مقاله به برخی از ابعاد تربیتی و جایگاه مسجد در تربیت مانند همدلی و برادری، مدارا، رعایت عدالت، ولایت پذیری و … اشاره شد.
نویسندگان: محمد پیرهادی / محمد ارباب
پی نوشت ها
[۱]. تحف‌العقول، ص ۴۱۷
[۲]. المحاسن، ج ۱، ص ۸۰
[۳]. نهج‌البلاغه، خطبه ۱۲۷
[۴]. تهذیب الاحکام، ج ۳، ص ۲۸۳
[۵]. الجعفریات، ص ۳۵
[۶]. الخصال، ج ۲، ص ۳۵۵
[۷]. الکافی، ج ۳، ص ۲۷۴
[۸]. الفقیه، ج ۱، ص ۴۰۸
[۹]. حدید، ۲۱
[۱۰]. الفقیه، ج ۱، ص ۳۸۵
[۱۱]. وسائل‌الشیعه، ج ۸، ص ۳۴۶
[۱۲]. الکافی، ج ۳، ص ۳۷۲
[۱۳]. آل عمران، ۹۶
[۱۴]. الکافی، ج ۳، ص ۳۷۲
[۱۵]. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار ائمه جماعات مساجد استان تهران؛ (۱۳۹۵/۰۵/۳۱)
منابع
- قرآن کریم.
- شریف رضی، ابوالحسن محمد بن حسین. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ ۱۴، انتشارات الهادی، ۱۳۸۰.
- ابن شعبه حرانى، حسن بن على. تحف العقول، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، ۱۳۶۳.
- ابن اشعث، محمد بن محمد. جعفریات، مکتبه النینوى الحدیثه، قم، بی تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ ۴، ۱۴۰۷.
- ماهنامه مدارس مردمی، ستاد مدارس مسجد محور، شماره ۲، ۱۴۰۱.
لطفا نظرتان را درباره این محتوا بنویسید
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی