اخلاق مومن و وظیفه او در کلام گهربار امام باقر (علیه‌ السلام)

اخلاق مومن در قرآن و احادیث معصومین به طور گسترده منعکس شده است. اخلاق مومن به گونه ای است که او را از سایر انسان ها متمایز می گرداند و وظایفی را بر عهده او می گذارد. احادیثی درباره اخلاق مومن و وظیفه او از امام باقر (علیه‌ السلام) نقل شده که در این نوشتار به آن ها اشاره می گردد.

اخلاق مومن در تعامل با دیگران

• قَالَ الامام الباقر (علیه‌ السلام): «صَانِعِ الْمُنَافِقَ بِلِسَانِکَ وَ أَخْلِصْ مَوَدَّتَکَ لِلْمُؤْمِنِ وَ إِنْ جَالَسَکَ یَهُودِیٌّ فَأَحْسِنْ مُجَالَسَتَهُ»؛ با منافق به زبانت سازگارى کن ولى مومن را خالصانه دوست بدار. و اگر یهودى ‏اى با تو همنشین شد با او خوشرفتارى کن.

این حدیث شریف در واقع به گوشه ای از اخلاق مومن و وظیفه او اشاره نموده است. امام (علیه‌ السلام) تعامل مومن را با سه دسته از مردم بیان کرده است؛ یکی منافق است، که ممکن است در واقع مشرک باشد و یا پیرو ادیان دیگر ولی در ظاهر خود را مسلمان جلوه می دهد. دوم مومن است، یعنی واقعا به اسلام ایمان دارد و سوم اهل کتاب است، که به عنوان نمونه به یهود اشاره فرموده است.

مومن باید با منافق فقط در زبان سازگاری داشته باشد و با مومن، مخلصانه دوست باشد و با یهودی که نه منافق است و نه مومن درست رفتار کند. برای یک مومن سزاوار نیست که در عمل و گفتار با دیگران خود را به زشتی نشان دهد.

• «قَالَ الامام الباقر (علیه‌ السلام):‏ لَیْسَ مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِ الْمَلَقُ وَ الْحَسَدُ إِلَّا فِی طَلَبِ الْعِلْمِ»‏؛
  چاپلوسى کردن و حسد، جز در طلب دانش، از اخلاق مومن نیست.

اخلاق مومن در نگه داشتن زبانش

قَالَ الامام الباقر (علیه‌ السلام):‏ «إِنَّ هَذَا اللِّسَانَ مِفْتَاحُ کُلِّ خَیْرٍ وَ شَرٍّ فَیَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَخْتِمَ عَلَى لِسَانِهِ کَمَا یَخْتِمُ عَلَى ذَهَبِهِ وَ فِضَّتِهِ‏  فَإِنَّ (رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله) قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ مُؤْمِناً أَمْسَکَ لِسَانَهُ مِنْ کُلِّ شَرٍّ فَإِنَّ ذَلِکَ صَدَقَهٌ مِنْهُ عَلَى نَفْسِهِ‏ ثُمَّ قَالَ (ع): لَا یَسْلَمُ أَحَدٌ مِنَ الذُّنُوبِ حَتَّى یَخْزُنَ لِسَانَهُ»؛
به راستى، این زبان کلید هر نیک و بدى است. پس مومن را شاید که همان گونه که بر سیم و زرش (قفل و) مهر مى ‏نهد بر زبانش نیز مهر (سکوت و کم گویى) زند؛  زیرا پیامبر (صلى اللَّه علیه و آله) فرمود: «خدا رحمت کند مومنى را که زبان خود را از هر بدى باز دارد؛ چه این صدقه ‏اى است که او به خود داده است»؛ سپس (امام علیه السلام) افزود: هیچ کس تا زبانش را در بند نکشد از گناهان سالم نماند.

اخلاق مومن در بلایا

 قَالَ الامام الباقر(علیه‌ السلام):‏ «إِنَّ اللَّهَ یَتَعَهَّدُ عَبْدَهُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ کَمَا یَتَعَهَّدُ الْغَائِبُ أَهْلَهُ بِالْهَدِیَّهِ وَ یَحْمِیهِ عَنِ الدُّنْیَا کَمَا یَحْمِی الطَّبِیبُ الْمَرِیضَ»؛
به راستى، خداوند بنده مومن خود را با آزمون مورد لطف قرار دهد همان گونه که به سفر کرده با فرستادن رهاوردى به خانواده‏ اش لطف کند و او را از گزند جهان حمایت کند همان گونه که پزشک از بیمار حمایت کند.

اخلاق مومن در برادری با مومن

• قال الامام الباقر (علیه‌ السلام):‏ «إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَخُ الْمُؤْمِنِ لَا یَشْتِمُهُ وَ لَا یَحْرِمُهُ وَ لَا یُسِی‏ءُ بِهِ الظَّنَّ»؛
  مومن برادر مومن است، نه دشنامش دهد و نه از او دریغ ورزد و نه بر او بدگمان شود.
• قَالَ الامام الباقر (علیه‌ السلام):‏ «مَنِ اسْتَفَادَ أَخاً فِی اللَّهِ عَلَى إِیمَانٍ بِاللَّهِ وَ وَفَاءٍ بِإِخَائِهِ طَلَباً لِمَرْضَاهِ اللَّهِ فَقَدِ اسْتَفَادَ شُعَاعاً مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ أَمَاناً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ حُجَّهً یُفْلِجُ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَهِ  وَ عِزّاً بَاقِیاً وَ ذِکْراً نَامِیاً لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا مَوْصُولٌ وَ لَا مَفْصُولٌ قِیلَ لَهُ ع مَا مَعْنَى لَا مَفْصُولٌ وَ لَا مَوْصُولٌ قَالَ لَا مَوْصُولٌ بِهِ أَنَّهُ هُوَ وَ لَا مَفْصُولٌ مِنْهُ أَنَّهُ مِنْ غَیْرِهِ.»
  کسی که در راه خدا و بر اساس ایمان به خدا، برادرى به دست آرد و براى خرسندى خدا در برادرى با او وفادارى کند، پرتویى از نور و امانى از عذاب خدا و حجتى به دست آورده که روز قیامت، همراه با عزتى پاینده و یادى فزاینده، به مدد آن پیروز آید، زیرا مومن نسبت به خداى عزوجل، نه پیوسته است نه گسسته. به آن حضرت (علیه السلام) عرض کردند: «نه پیوسته است نه گسسته» را معنى چیست؟ فرمود: به او چنان پیوسته نیست که خود او باشد و از او چندان گسسته نیست که جز او باشد.

اخلاق مومن در برابر قضای الهی

• قال الامام الباقر (علیه‌ السلام):‏ «فِی کُلِّ قَضَاءِ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ»؛
  در هر قضاى الهى، مومن را خیرى باشد.
• وَ قَالَ یَوْماً رَجُلٌ عِنْدَهُ: «اللَّهُمَّ أَغْنِنَا عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ؛ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه‌ السلام): لَا تَقُلْ هَکَذَا وَ لَکِنْ قُلِ اللَّهُمَّ أَغْنِنَا عَنْ شِرَارِ خَلْقِکَ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یَسْتَغْنِی عَنْ أَخِیهِ»؛
  روزى مردى نزد حضرتش گفت: بار الهی! ما را از همه آفریدگانت بى ‏نیاز فرماى. حضرت ابو جعفر (علیه السلام) فرمود: چنین مگوى، ولى بگو: بار الهی! ما را از بدان آفریدگانت بى ‏نیاز دار، چه مومن از برادر خود بى ‏نیاز نتواند بود.

جمع بندی

اخلاق مومن با اخلاق سایر انسان ها باید تفاوت داشته باشد. مومن باید با دیگران اعم از مومنان و کافران و منافقان به گونه ای رفتار کند که ایمان او را منعکس نموده و کسی از او دلگیر نشود. اخلاق مومن در حقیقت رنگ الهی دارد و باید یک مومن این رنگ را در گفتار و عملش نشان دهد و در برابر ناملایمات، مشکلات، صبر و شکیبایی خود را از دست ندهد.

منبع

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، ص ۲۹۲ – ۳۰۰، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.