جایگاه دنیا و نعمت های آن در احادیث پیامبر اسلام (ص)

از آموزه های دین اسلام جایگاه دنیا به خوبی قابل دریافت است. هر چند دین و دنیا برای سعادت انسان مکمل هم هستند اما معمولا جایگاه دنیا در مقابل دین قرار می گیرد.

دین و دنیا دو پدیده است که در زندگی هر انسانی وجود دارد. برخی تصور می کنند که دین و دنیا در برابر هم قرار دارند و همدیگر را نفی می کنند. در حالی که اگر به آموزه های دین اسلام و احادیث معصومین مراجعه شود دین و دنیا نه تنها در برابر هم قرار ندارند بلکه مکمل هم هستند.

احادیثی از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که جایگاه دنیا را در ابعاد مختلف بیان فرموده و آن را  مورد توجه ما قرار داده تا اگر بر طبق آن ها رفتار کنیم بتوانیم در این دنیا زندگی سالمی داشته باشیم.

جایگاه دنیا از حیث نعمت های آن

قَالَ رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ أَمْسَى وَ أَصْبَحَ وَ عِنْدَهُ ثَلَاثٌ فَقَدْ تَمَّتْ عَلَیهِ النِّعْمَهُ فِی الدُّنْیا. مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى مُعَافًى فِی بَدَنِهِ آمِناً فِی سَرْبِهِ‏ عِنْدَهُ قُوتُ یوْمِهِ فَإِنْ کَانَتْ عِنْدَهُ الرَّابِعَهُ فَقَدْ تَمَّتْ عَلَیهِ النِّعْمَهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ وَ هُوَ الْإِیمَانُ؛

هر که چون شب و روز برآید و این سه موهبت را داشته باشد نعمت دنیا در حقش تمام است: بدن سالم، ایمنى از شر دشمن، و آذوقه یک شبانه ‏روز. و اگر موهبت چهارمین یعنى ایمان هم داشته باشد نعمت دنیا و آخرت بر او تمام است.

در این حدیث جایگاه دنیا از حیث نعمت های آن که انسان از آن ها بهره مند می شود کاملا مورد توجه شده است و ملاحظه می شود اگر ایمان در کنار این نعمت ها قرار بگیرد نعمت دنیا و آخرت در حق او تمام می شود.

جایگاه دنیا برای افراد مختلف

سُئِلَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مَنْ أَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً فِی الدُّنْیا؟ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله و سلم) النَّبِیونَ ثُمَّ الْأَمَاثِلُ فَالْأَمَاثِلُ وَ یبْتَلَى الْمُؤْمِنُ عَلَى قَدْرِ إِیمَانِهِ وَ حُسْنِ عَمَلِهِ فَمَنْ صَحَّ إِیمَانُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ وَ مَنْ سَخُفَ إِیمَانُهُ وَ ضَعُفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلَاؤُهُ‏؛

از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: کدام مردم در دنیا، در معرض امتحان و گرفتارى سخت ‏تر قرار دارند؟ پیامبر در پاسخ فرمود: پیامبران؛ سپس کسانى که به آنان نزدیک‏ تر و شبیه ‏ترند؛ مؤمن نیز به اندازه ایمان خویش و خوش کردارى خود بلا مى ‏کشد؛ هر که ایمانش درست و کردارش نیکو باشد، بلا و گرفتاری اش سخت‏ تر است و هر که ایمانش سست و کردارش ضعیف باشد بلا و امتحان الهى براى او اندک است.

جایگاه دنیا از حیث ارزشمندی

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): لَوْ کَانَتِ الدُّنْیا تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ مِثْلَ‏ جَنَاحِ بَعُوضَهٍ مَا أَعْطَى کَافِراً وَ لَا مُنَافِقاً مِنْهَا شَیئاً؛

اگر دنیا نزد خدا به قدر بال پشه ‏اى ارزش داشت، چیزى از آن را به کافر و منافق نمى‏ داد.

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): الدُّنْیا دُوَلٌ‏  فَمَا کَانَ لَکَ أَتَاکَ عَلَى ضَعْفِکَ وَ مَا کَانَ مِنْهَا عَلَیکَ لَمْ تَدْفَعْهُ بِقُوَّتِکَ وَ مَنِ انْقَطَعَ رَجَاؤُهُ مِمَّا فَاتَ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ وَ مَنْ رَضِی بِمَا قَسَمَهُ اللَّهُ قَرَّتْ عَینُهُ؛

دنیا متغیر است، منفعتى که نصیب توست اگر ضعیف هم باشى به تو مى‏ رسد و ضررى را که نصیب توست دفع آن را با تمام قدرت هم نتوانى کرد. هر کس امید خود را از آنچه بر باد داده ببرد به آرامش دست مى ‏یابد و هر کس به آنچه خدایش قسمت کرده خشنود باشد چشمش روشن مى‏ گردد.

جایگاه دنیا از نظر صبوری در آن

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ تَنْفَعْهُ ینْفَعْکَ وَ مَنْ لَا یعِدَّ الصَّبْرَ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ یعْجِزْ وَ مَنْ قَرَضَ النَّاسَ قَرَضُوهُ وَ مَنْ تَرَکَهُمْ لَمْ یتْرُکُوهُ‏  قِیلَ فَأَصْنَعُ مَا ذَا یا رَسُولَ اللَّهِ ‏ قَالَ أَقْرِضْهُمْ مِنْ عِرْضِکَ لِیوْمِ فَقْرِکَ؛

هر که را سود دهى سودت دهد و هر که در حوادث دنیا صبورى نکند ناتوان و عاجز گردد، هر که بد مردم گوید بدش گویند و هر که آن ها را رها کند رهایش نکنند. عرض شد: ای رسول خدا! پس چه کنم؟ فرمود: از آبروى یا کالاى خود به آن ها وام بده براى روز فقر و ناداری ات [روز رستاخیز].

جایگاه دنیا و آخرت از حیث مقصود بودن آن ها

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الْآخِرَهُ أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْغِنَى فِی قَلْبِهِ وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ وَ لَمْ یخْرُجْ مِنَ الدُّنْیا حَتَّى یسْتَکْمِلَ رِزْقَهُ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الدُّنْیا أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْفَقْرَ بَینَ عَینَیهِ وَ شَتَّتَ عَلَیهِ أَمْرَهُ وَ لَمْ ینَلْ مِنَ الدُّنْیا إِلَّا مَا قُسِمَ لَهُ؛

هر کس صبح و شام کند و بزرگ ترین قصدش جهان آخرت باشد، خداوند دل او را بى ‏نیاز نماید و کارش را رو به راه کند و از دنیا نرود تا اینکه همه روزى خود را دریافت نماید؛ و هر کس صبح و شام کند و بزرگترین قصدش دنیا باشد، خداوند فقر را مقابل دیدگانش قرار داده و کارش را پریشان سازد و از دنیا هم چیزى بیشتر از آن که مقدرش بوده به دست نیاورد.

جایگاه دنیا از نظر آرامش قلب

وَ لَمَّا نَزَلَتْ عَلَیهِ «لا تَمُدَّنَّ عَینَیکَ إِلى‏ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ‏  إِلَى آخِرِ الْآیهِ» قَالَ (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ لَمْ یتَعَزَّ بِعَزَاءِ اللَّهِ انْقَطَعَتْ نَفْسُهُ حَسَرَاتٍ عَلَى الدُّنْیا  وَ مَنْ مَدَّ عَینَیهِ إِلَى مَا فِی أَیدِی النَّاسِ مِنْ دُنْیاهُمْ طَالَ حُزْنُهُ وَ سَخِطَ مَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ مِنْ‏ رِزْقِهِ وَ تَنَغَّصَ عَلَیهِ عَیشُهُ‏  وَ مَنْ لَمْ یرَ أَنَّ لِلَّهِ عَلَیهِ نِعْمَهً إِلَّا فِی مَطْعَمٍ أَوْ مَشْرَبٍ فَقَدْ جَهِلَ وَ کَفَرَ نِعَمَ اللَّهِ وَ ضَلَّ سَعْیهُ وَ دَنَا مِنْهُ عَذَابُهُ.

چون این آیه نازل شد «دیدگانت را به آنچه از متاع دنیا به گروهى از آنان داده ‏ایم مدوز» پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: کسى که تسلیت هاى الهى دلش را آرام نکند، جانش از حسرت مال و منال دنیا به لب آید.

کسى که به دنیاى دیگران چشم دوزد، غصه ‏اش طولانى شود و بر قسمت خدائى خشم گیرد، عیشش مکدر گردد و نعمت خدا را در خوردن و نوشیدن خلاصه کند از این رو جهل ورزد، نعمت هاى الهى را کفران نماید، کوشش و سیعش به هدر رود و عذابش نزدیک گردد.

جایگاه دنیا برای دنیا گرایان و مومنان

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): یأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا یبَالِی الرَّجُلُ مَا تَلِفَ مِنْ دِینِهِ إِذَا سَلِمَتْ لَهُ دُنْیاهُ؛

بر مردم روزگارى فرا مى ‏رسد که اگر دنیای شان تامین باشد، هر چه از دینشان آسیب ببینند، باکى ندارند.

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): الدُّنْیا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّهُ الْکَافِرِ؛

دنیا زندان مومن و بهشت کافر است.

جایگاه دنیا از حیث زهد و پارسایی

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) الزُّهْدُ فِی الدُّنْیا قَصْرُ الْأَمَلِ وَ شُکْرُ کُلِّ نِعْمَهٍ وَ الْوَرَعُ عَنْ کُلِّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ؛

پارسائى و زهد در دنیا کوتاه کردن آرزوست و شکر هر نعمت و پرهیز از آنچه خدا حرام کرده‏ است.

جایگاه دنیا از حیث دلبستگی به آنبصیر

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ لَا یسْتَحْی مِنَ الْحَلَالِ نَفَعَ نَفْسَهُ وَ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ نَفَى عَنْهُ‏ الْکِبْرَ وَ مَنْ رَضِی مِنَ اللَّهِ بِالْیسِیرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِی اللَّهُ مِنْهُ‏  بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ وَ مَنْ یرْغَبْ فِی الدُّنْیا فَطَالَ فِیهَا أَمَلُهُ أَعْمَى اللَّهُ قَلْبَهُ عَلَى قَدْرِ رَغْبَتِهِ فِیهَا وَ مَنْ زَهِدَ فِیهَا فَقَصَّرَ فِیهَا أَمَلَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ عِلْماً بِغَیرِ تَعَلُّمٍ وَ هُدًى بِغَیرِ هِدَایهٍ فَأَذْهَبَ‏  عَنْهُ الْعَمَى وَ جَعَلَهُ بَصِیراً.

 أَلَا إِنَّهُ سَیکُونُ بَعْدِی أَقْوَامٌ لَا یسْتَقِیمُ لَهُمُ الْمُلْکُ إِلَّا بِالْقَتْلِ وَ التَّجَبُّرِ وَ لَا یسْتَقِیمُ لَهُمُ الْغِنَى إِلَّا بِالْبُخْلِ وَ لَا تَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْمَحَبَّهُ فِی النَّاسِ إِلَّا بِاتِّبَاعِ الْهَوَى وَ التَیسِیرِ فِی الدِّینِ‏.

 أَلَا فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ فَصَبَرَ عَلَى الْفَقْرِ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَى الْغِنَى وَ صَبَرَ عَلَى الذُّلِّ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَى الْعِزِّ وَ صَبَرَ عَلَى الْبَغْضَاءِ فِی النَّاسِ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَى الْمَحَبَّهِ لَا یرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ وَ الدَّارَ الْآخِرَهَ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِینَ صِدِّیقاً؛

هر که از (کار) حلال شرم نکند، به خود نفع رساند، هزینه ‏اش سبک گردد و تکبر از او دور شود، و کسى که به روزى اندک خدا قناعت کند، خدا به عمل اندک او راضى شود، و کسى که دل به دنیا بندد و آرزوهاى دور و دراز به دل راه دهد، خدا به اندازه علاقه ‏اش به دنیا دلش را کور کند، و کسى که دل از دنیا برگیرد و دامن آرزو کوتاه کند خداوند درس ناخوانده  علمش بخشد، بى ‏راهنما هدایتش کند و کورى باطنش را شفا داده بصیر و بینایش فرماید.

پس از من اقوامى آیند که پادشاهى آنان جز با جبارى و کشتار سر نگیرد و ثروتشان جز با بخل فراهم نشود و جلب محبت، جز با هوسرانى و سهل‏انگارى در دین نتوانند.

هر که به آن دوران رسد و با قدرت بر توانگرى، و بر فقر صبر و شکیبایی کند و با امکان کسب عزت (از راه جبارى) به خوارى تن دهد، و با توانائى جلب دوستى، با بى‏ مهرى و خشم مردم بسازد و جز رضاى خدا و اجر آخرت پاداشى نخواهد، خداوند اجر پنجاه «صدیق» به وى عطا کند (صدیقان آنهایند که در زندگى هیچ دروغ نگویند و مقامى ردیف پیامبران دارند).

نتیجه گیری

از احادیثی که بیان شد جایگاه دنیا در حوزه های مختلف روشن گردید. عمل به این احادیثی گهرباری که از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره دنیا نقل شده، بسیار سرنوشت ساز است.

با توجه به این که دنیا دار فانی است و بقا ندارد دلبستگی به آن آثار بسیار خطرناکی داشته و دنیای انسان را هم به تلخی تبدیل می کند. اگر از دنیا بر طبق دستورات دین بهره برده شود با وجود عدم جاودانگی، خود محل بسیار مناسب برای دینداران است.

گردآوری و تنظیم: حمیدالله رفیعی

منبع: ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، ص ۳۵ به بعد، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۰۴ق/ ۱۳۶۳ش.