زهد و حکمت در کلام امام زین العابدین (علیه السلام)

زهد و ساده ‏زیستى از اصول زندگى پیامبران الهی و پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم‌ السلام) بوده است.

امام على (علیه السلام) در تعریف زهد مى ‏فرماید: «الزُّهْدُ کُلُّهُ بَیْنَ کَلِمَتَیْنِ مِنَ الْقُرْآنِ»^[۱] زهد در دو جمله قرآن بیان شده است. آنجا که در سوره حدید مى‏ فرماید: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ»^[۲]

زهد این است که اگر دنیایى که دارید از شما گرفته شود غمزده نشوید و غم دنیا شما را نگیرد و اگر چیزى ندارید و دنیا یک مرتبه به شما روی آورد، شاد نشوید؛^[۳]

زهد به این معنا نیست که انسان خود را در زندگی دنیا به مشقت بیندازد و از نعمت های خداوند به صورت حلال استفاده نکند بلکه زهد صفتی است معنوی، که انسان را از گرایش به دنیا و تجملات آن و قدرت طلبی و تکبر و امثال این ها باز می دارد. صفت زهد برای انسان زمانی حاصل می گردد که در برابر جذابیت های دنیا و امور دنیوی خود را نبازد و آخرت و قیامت را فراموش نکند.

امام زین العابدین (علیه‌ السلام) خطبه ای درباره زهد و طریق حصول آن ایراد کرده اند که از آن روشن می شود اگر انسان بتواند به این دستورات امام عمل کند، به مرحله زهد رسیده و حقایق دنیا را درک کرده و به بی ارزشی آن پی می برد.

متن خطبه امام زین العابدین (علیه‌ السلام) درباره زهد و حکمت

کَفَانَا اللَّهُ وَ إِیاکُمْ کَیدَ الظَّالِمِینَ وَ بَغْی الْحَاسِدِینَ وَ بَطْشَ الْجَبَّارِینَ. أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَا یفْتِنَنَّکُمُ الطَّوَاغِیتُ وَ أَتْبَاعُهُمْ مِنْ أَهْلِ الرَّغْبَهِ فِی الدُّنْیا الْمَائِلُونَ إِلَیهَا الْمَفْتُونُونَ بِهَا الْمُقْبِلُونَ عَلَیهَا وَ عَلَى حُطَامِهَا الْهَامِدِ وَ هَشِیمِهَا الْبَائِدِ غَداً. وَ احْذَرُوا مَا حَذَّرَکُمُ‏ اللَّهُ مِنْهَا وَ ازْهَدُوا فِیمَا زَهَّدَکُمُ اللَّهُ فِیهِ مِنْهَا وَ لَا تَرْکَنُوا إِلَى مَا فِی هَذِهِ الدُّنْیا رُکُونَ مَنْ أَعَدَّهَا دَاراً وَ قَرَاراً.

 وَ بِاللَّهِ إِنَّ لَکُمْ مِمَّا فِیهَا عَلَیهَا دَلِیلًا مِنْ زِینَتِهَا وَ تَصْرِیفِ أَیامِهَا وَ تَغْییرِ انْقِلَابِهَا وَ مَثُلَاتِهَا وَ تَلَاعُبِهَا بِأَهْلِهَا إِنَّهَا لَتَرْفَعُ الْخَمِیلَ‏ وَ تَضَعُ الشَّرِیفَ وَ تُورِدُ النَّارَ أَقْوَاماً غَداً فَفِی هَذَا مُعْتَبَرٌ وَ مُخْتَبَرٌ وَ زَاجِرٌ لِمُنْتَبِهٍ.

‏ وَ إِنَّ الْأُمُورَ الْوَارِدَهَ عَلَیکُمْ فِی کُلِّ یوْمٍ وَ لَیلَهٍ مِنْ مُظْلِمَاتِ الْفِتَنِ‏ وَ حَوَادِثِ الْبِدَعِ وَ سُنَنِ الْجَوْرِ وَ بَوَائِقِ الزَّمَانِ وَ هَیبَهِ السُّلْطَانِ وَ وَسْوَسَهِ الشَّیطَانِ لَتُثَبِّطُ الْقُلُوبَ عَنْ نِیتِهَا وَ تُذْهِلُهَا عَنْ مَوْجُودِ الْهُدَى‏ وَ مَعْرِفَهِ أَهْلِ الْحَقِّ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ عَصَمَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ.

 فَلَیسَ یعْرِفُ تَصَرُّفَ أَیامِهَا وَ تَقَلُّبَ حَالاتِهَا وَ عَاقِبَهَ ضَرَرِ فِتْنَتِهَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ وَ نَهَجَ سَبِیلَ الرُّشْدِ وَ سَلَکَ طَرِیقَ الْقَصْدِ ثُمَّ اسْتَعَانَ عَلَى ذَلِکَ بِالزُّهْدِ فَکَرَّرَ الْفِکْرَ وَ اتَّعَظَ بِالْعِبَرِ وَ ازْدَجَرَ فَزَهِدَ فِی عَاجِلِ بَهْجَهِ الدُّنْیا وَ تَجَافَى عَنْ لَذَّاتِهَا وَ رَغِبَ فِی دَائِمِ نَعِیمِ الْآخِرَهِ وَ سَعى‏ لَها سَعْیها وَ رَاقَبَ الْمَوْتَ وَ شَنَأَ الْحَیاهَ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ نَظَرَ إِلَى مَا فِی الدُّنْیا بِعَینٍ نَیرَهٍ حَدِیدَهِ النَّظَرِ وَ أَبْصَرَ حَوَادِثَ الْفِتَنِ وَ ضَلَالَ الْبِدَعِ وَ جَوْرَ الْمُلُوکِ الظَّلَمَهِ.

 فَقَدْ لَعَمْرِی اسْتَدْبَرْتُمْ مِنَ الْأُمُورِ الْمَاضِیهِ فِی الْأَیامِ الْخَالِیهِ مِنَ الْفِتَنِ الْمُتَرَاکِمَهِ وَ الِانْهِمَاکِ فِیهَا مَا تَسْتَدِلُّونَ بِهِ عَلَى تَجَنُّبِ الْغُوَاهِ وَ أَهْلِ الْبِدَعِ وَ الْبَغْی وَ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ بِغَیرِ الْحَقِّ فَاسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ ارْجِعُوا إِلَى طَاعَتِهِ وَ طَاعَهِ مَنْ هُوَ أَوْلَى بِالطَّاعَهِ مِنْ طَاعَهِ مَنِ اتُّبِعَ وَ أُطِیعَ.

 فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ قَبْلِ النَّدَامَهِ وَ الْحَسْرَهِ وَ الْقُدُومِ عَلَى اللَّهِ وَ الْوُقُوفِ بَینَ یدَیهِ وَ تَاللَّهِ مَا صَدَرَ قَوْمٌ قَطُّ عَنْ مَعْصِیهِ اللَّهِ إِلَّا إِلَى عَذَابِهِ وَ مَا آثَرَ قَوْمٌ قَطُّ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَهِ إِلَّا سَاءَ مُنْقَلَبُهُمْ وَ سَاءَ مَصِیرُهُمْ وَ مَا الْعِلْمُ بِاللَّهِ وَ الْعَمَلُ بِطَاعَتِهِ‏ إِلَّا إِلْفَانِ مُؤْتَلِفَانِ فَمَنْ عَرَفَ اللَّهَ خَافَهُ فَحَثَّهُ الْخَوْفُ عَلَى الْعَمَلِ بِطَاعَهِ اللَّهِ وَ إِنَّ أَرْبَابَ الْعِلْمِ وَ أَتْبَاعَهُمُ الَّذِینَ عَرَفُوا اللَّهَ فَعَمِلُوا لَهُ وَ رَغِبُوا إِلَیهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ «إِنَّما یخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ».

 فَلَا تَلْتَمِسُوا شَیئاً فِی هَذِهِ الدُّنْیا بِمَعْصِیهِ اللَّهِ وَ اشْتَغِلُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیا بِطَاعَهِ اللَّهِ وَ اغْتَنِمُوا أَیامَهَا وَ اسْعَوْا لِمَا فِیهِ نَجَاتُکُمْ غَداً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَقَلُّ لِلتَّبِعَهِ وَ أَدْنَى مِنَ الْعُذْرِ وَ أَرْجَى لِلنَّجَاهِ فَقَدِّمُوا أَمْرَ اللَّهِ وَ طَاعَتَهُ وَ طَاعَهَ مَنْ أَوْجَبَ اللَّهُ طَاعَتَهُ بَینَ یدَی الْأُمُورِ کُلِّهَا وَ لَا تُقَدِّمُوا الْأُمُورَ الْوَارِدَهَ عَلَیکُمْ مِنْ طَاعَهِ الطَّوَاغِیتِ وَ فِتْنَهِ زَهْرَهِ الدُّنْیا بَینَ یدَی أَمْرِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ طَاعَهِ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ.

 وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ عَبِیدُ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَعَکُمْ یحْکُمُ عَلَینَا وَ عَلَیکُمْ سَیدٌ حَاکِمٌ غَداً وَ هُوَ مُوقِفُکُمْ وَ مُسَائِلُکُمْ فَأَعِدُّوا الْجَوَابَ قَبْلَ الْوُقُوفِ وَ الْمُسَاءَلَهِ وَ الْعَرْضِ عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ یوْمَئِذٍ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ‏ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَا یصَدِّقُ کَاذِباً وَ لَا یکَذِّبُ صَادِقاً وَ لَا یرُدُّ عُذْرَ مُسْتَحِقٍّ وَ لَا یعْذِرُ غَیرَ مَعْذُورٍ بَلْ لِلَّهِ الْحُجَّهُ عَلَى خَلْقِهِ بِالرُّسُلِ وَ الْأَوْصِیاءِ بَعْدَ الرُّسُلِ.

 فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْتَقْبِلُوا مِنْ إِصْلَاحِ أَنْفُسِکُمْ‏ وَ طَاعَهِ اللَّهِ وَ طَاعَهِ مَنْ تَوَلَّوْنَهُ فِیهَا لَعَلَّ نَادِماً قَدْ نَدِمَ عَلَى مَا قَدْ فَرَّطَ بِالْأَمْسِ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ ضَیعَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ‏.

 وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ وَ تُوبُوا إِلَیهِ فَإِنَّهُ‏ یقْبَلُ التَّوْبَهَ … وَ یعْفُوا عَنِ السَّیئاتِ وَ یعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ‏ وَ إِیاکُمْ وَ صُحْبَهَ الْعَاصِینَ وَ مَعُونَهَ الظَّالِمِینَ وَ مُجَاوَرَهَ الْفَاسِقِینَ احْذَرُوا فِتْنَتَهُمْ وَ تَبَاعَدُوا مِنْ سَاحَتِهِمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ خَالَفَ أَوْلِیاءَ اللَّهِ وَ دَانَ بِغَیرِ دِینِ اللَّهِ وَ اسْتَبَدَّ بِأَمْرِهِ دُونَ أَمْرِ وَلِی اللَّهِ فِی نَارٍ تَلْتَهِبُ تَأْکُلُ أَبْدَاناً قَدْ غَابَتْ عَنْهَا أَرْوَاحُهَا غَلَبَتْ عَلَیهَا شِقْوَتُهَا فَهُمْ مَوْتَى لَا یجِدُونَ حَرَّ النَّارِ.

فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ وَ احْمَدُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ. وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ لَا تَخْرُجُونَ مِنْ قُدْرَهِ اللَّهِ إِلَى غَیرِ قُدْرَتِهِ وَ سَیرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ‏ ثُمَ‏ إِلَیهِ تُحْشَرُونَ. فَانْتَفِعُوا بِالْعِظَهِ وَ تَأَدَّبُوا بِآدَابِ الصَّالِحِینَ.^[۴]

ترجمه خطبه

فلسفه زهد در برابر دنیاگرایی

خدا ما و شما را از مکر ستمگران، تجاوز حسودان، و فشار گردنکشان نگه دارد. مومنان! مبادا سرکشان و دنباله رو های آنها، دنیاطلبان دلباخته و شیفته دنیا که به این جهان و علوفه ‏هاى پژمرده و گیاه هاى خشکیده ‏اش که فردا همه نابود شود روى آورده ‏اند، شما را بفریبند. از آنچه خدا بر حذرتان داشته بپرهیزید. در آنچه‏ که خدا شما را از آن بر کنار داشته زهد ورزید، شما بدان چه در این دنیا است اعتماد نکنید مانند اعتماد کسى که آن را خانه ابدى و قرارگاه همیشگى خود دانسته‏ است.

به خدا وضع دنیا خود هویت آن را روشن مى‏ کند. زیورها، گردش روزگار، دگرگونى احوال و مکافات ها و بازى با جهانیان که فرومایگان گمنام را بالا مى ‏برد، شریفان را فرو می نهد و فردا گروه هایى را به دوزخ مى‏ فرستد، اینها همه براى بیداردلان عبرت است و آزمون و جلوگیر.

جریان هایى که هر شب و روز رخ مى ‏دهد، از فتنه ‏هاى تاریک، بدعت هاى نو، سنت هاى ظالمانه، مصیبت هاى دوران، هیبت سلطان و وسوسه شیطان، دل ها را از مقاصد و منویات خود باز دارد، از راه راست، و معرفت حق پرستان غافل سازد، به جز اندکى که خداى عزوجل نگاهشان دارد.

بازدارندگی زهد و پارسایی از افراط و تفریط

و هیچ کس گردش ایام، زیر و رو شدن احوال، و عواقب زیان فتنه ‏هاى دنیا را نشناسد جز آن که خدایش نگه دارد، راه هدایت پیماید، سالک طریق میانه (و از افراط و تفریط به دور) باشد و (براى ادامه این روش) از پارسایى کمک گیرد، بسیار بیندیشد، از عبرت ها پند گیرد و باز ایستد، از طراوت نقد دنیا دل بر کند، از کامرانی ها کناره گیرد، به نعمت جاوید آخرت دل بندد، و براى آن بکوشد، چشم به راه مرگ باشد، و زندگى با ستمگران را خوش ندارد. آنگاه است که متاع دنیا را با چشمى روشن و تیزبین بنگرد، و (با این دید) حوادث فتنه‏ ها و گمراهى بدعت ها و جور پادشاهان ستمگر را ببیند.

به جان خودم سوگند که شما چندان فتنه‏ هاى متراکم، و اصرار بر فتنه ‏ها در دوران هاى گذشته را پشت سر نهاده‏ اید که مى ‏توانید با تجربه ‏اى که از آن ها اندوخته ‏اید، از گمراهان، بدعت گذاران، ستمگران و آن ها که به ناحق در زمین فساد کنند دورى جویید. پس از خدا کمک خواهید، به طاعت او و طاعت آن ها که از دیگران به پیروى و اطاعت سزاوارترند، باز گردید.

معصیت خدا، راهی به سوی عذاب

زنهار! زنهار! پیش از پشیمانى و حسرت و ورود بر خدا و ایستادن در برابر او. به خدا، هیچ قوم از (کوى) معصیت خدا به سویى نرفتند جز به سوى عذاب او، و هرگز مردمى دنیا را بر آخرت نگزیدند جز اینکه‏ سرانجامشان بد شد. خداشناسى و اطاعت او جز دو یار هماهنگ نیستند. هر که خدا را شناسد از او بترسد و ترس، او را به طاعت وا دارد. علما و پیروانشان، آنهایند که خدا را بشناسند، براى خدا کار کنند و مشتاق او باشند. خدا فرموده: «در میان بندگان تنها علما از خدا مى ‏ترسند.».^[۵]

هیچ چیز دنیا را از راه معصیت نجویید. در این جهان به طاعت خدا پردازید، عمر را غنیمت شمارید و براى آنچه فردا شما را از عذاب نجات بخشد، بکوشید. که این (روش) کیفرش کمتر و به عذر نزدیکتر و براى نجات امیدبخش تر است. فرمان و اطاعت خدا، و اطاعت آن ها را که واجب الاطاعه دانسته، بر همه چیز مقدم دارید. کار هاى دیگر چون اطاعت گردنکشان و شیفتگى زیور دنیا را بر امر و اطاعت خدا و طاعت اولو الامر مقدم ندارید.

اصلاح خود و اطاعت خدا در سایه زهد

بدانید که شما همه بنده خدایید، ما هم با شماییم. فردا سرورى حاکم، بر ما و شما حکم کند، شما را سر پا نگه دارد و بازخواست کند. پیش از بازداشت و پرسش و به پیشگاه پروردگار جهانیان در آمدن، آماده پاسخ باشید، «آن روز هیچ کس جز به اجازه او دم نزند». بدانید که خدا دروغگویى را تصدیق نکند، راستگویى را تکذیب نفرماید، پوزش معذورى را رد ننماید، غیر معذورى را معذور ندارد. خدا به واسطه (ابلاغ) پیامبران و جانشینانشان بر همه حجت دارد.

پس، از خدا پروا کنید، به اصلاح خود و اطاعت خدا و اطاعت آن ها که ولایتشان را پذیرفته ‏اید بپردازید. امید است کسى از آن تقصیر ها که در حق خدا و در تضییع حقوق او کرده پشیمان شود.

از خدا آمرزش خواهید، به سوى او باز گردید که خدا توبه را مى ‏پذیرد. از بدی ها مى‏ گذرد و آنچه مى‏ کنید مى ‏داند. از همنشینى گنهکاران و همکارى با ستمگران و همسایگى فاسقان بگریزید. از فتنه ‏هاى آنان حذر کنید، از درگاهشان دور شوید و بدانید هر که با دوستان خدا مخالفت کند به آیینى غیر از دین خدا گراید، بى‏اعتنا به دستورهاى ولى خدا مستبدانه رفتار کند، به آتشى فروزان در آید؛ آتشى که طعمه‏ اش بدنهائى است که شقاوت بر آنها غلبه کرده است.

پس اى صاحب دیدگان عبرت گیرید، شکر کنید که خدا شما را هدایت کرده و بدانید که نمی توانید از قدرت خدا گریخته به قدرت دیگرى پناهنده شوید، به زودى اعمالتان بر خدا عرضه گردد و به سوى او محشور شوید، پس از موعظه بهره گیرید، و آداب شایستگان و صالحان را بپذیرید.^[۶]

نتیجه گیری

زهد سلاحی است در قلب مومن در برابر لذت های گذرای دنیوی و مکر های حسودان و ستمگران تا خود را به سلامت به ساحل نجات برساند. زهد، انسان را از معصیت خدا نیز حفظ می کند و باعث می گردد که انسان در برابر دیگران تکبر نورزد و استکبار نجوید. زهد مورد تایید اسلام بر پایه اعتدال و میانه روی است و زاهد از نعمت های الهی به صورت درست و منطقی استفاده می کند اما در برابر دنیا و لذت های آن مقاوم بوده و فریب آن را نمی خورد.

پی نوشت ها

[۱]. نهج البلاغه، حکمت ۴۳۹.

[۲] .حدید، ۲۳.

[۳] شهید مطهرى، مجموعه آثار استاد شهید مطهرى ، ج۱۶، ص ۷۰، تهران، صدرا، بی‌تا.

[۴] . ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، ص ۲۵۲ – ۲۵۵، مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.

[۵] . فاطر، ۲۸.

[۶] . ابن شعبه حرانى، حسن بن على، ترجمه تحف العقول، ص۴۰۲ – ۴۰۵، ترجمه: احمد جنتی، قم، انتشارات آل علی (علیه السلام)‏، چ۱، ۱۳۸۲ش.

منابع

1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
4. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، ترجمه تحف العقول، ترجمه: احمد جنتی، قم، انتشارات آل علی علیه السلام‏، چ۱، ۱۳۸۲ش.
5. شهید مطهرى، مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، تهران، صدرا، بی‌تا.