فرزند آوری، فرهنگ فراموش شده خانواده های ایرانی

فرزند آوری و داشتن جمعیت جوان و کارآمد، یکی از دغدغه های مهم جوامع  امروزی است که از ابعاد و زوایای گوناگون قابل طرح و بررسی است. در این نوشتار به پاره ای از آن ها اشاره می شود.

فرزند آوری از نگاه سیاسی

به لحاظ سیاسی، جمعیت جوان با نشاط و کارآمد، خاستگاه و بستر قدرت و توانمندی یک جامعه قلمداد می شود. در عرصه بین الملل و در دکترین سیاسی و تعامل و رقابت جوامع با یکدیگر، همواره فزونی جمعیت به عنوان مهمترین مولفه قدرت و یکی از عوامل تاثیرگذار در زمینه توسعه و پیشرفت در نظر گرفته شده و در مقابل، نقصان در فرزند آوری و کاهش جمعیت جوامع با کاهش و افول توانمندی و قدرت سیاسی آنان همراه بوده است.

فرزند آوری از نگاه جامعه شناسی

از منظر جامعه شناختی، کشورهایی که با کاهش زاد و ولد مواجه بوده و فرزند آوری و رشد جمعیت پایینی دارند، با افزایش تعداد سالمندان مواجه می شوند و رشد جمعیت آنان به صفر رسیده و یا در برخی موارد منفی می ‌شود.

بدیهی است اگر در طولانی مدت، فرزند آوری و رشد جمعیت جامعه ای صفر شود، ساختار و شکل توزیع سن شهروندان به صورت استوانه در می آید.

در رشد جمعیت منفی، گروه‌ های سنی پایین، لاغرتر و کوچکتر شده و این مساله علاوه بر اینکه از حیث کمیت و شاخص تعداد جمعیت، آسیب زا و نگران کننده است، فشار زیادی را نیز بر منابع اقتصادی و اجتماعی وارد می سازد و تهدیدی جدی برای رشد و پیشرفت جامعه محسوب می شود.

پر واضح است که در حالت پیری جمعیت کشور قادر به تامین زندگی و حمایت عاطفی و روحی مناسب از سالمندان نخواهد بود.

تاثیر کاهش نرخ رشد جمعیت بر نهاد خانواده

از سویی دیگر خانواده نیز به عنوان نخستین نهاد اجتماعی، به طور مستقیم از کاهش نرخ جمعیت و فرزند آوری آسیب جدی می بیند. بر اساس یافته های پژوهشی و مشاهده های بالینی، نبودن فرزند در محیط خانواد‌گی از عوامل مهم ناپایداری در زندگی مشترک است.[۱]

فرزندان، به ویژه خردسالان، پیوند دهنده‌‌ پدر و مادر به یکدیگر و عاملی مهم در تعمیق روابط عاطفی میان همسرانند و بی فرزندی و حتی در مواردی کم فرزندی، باعث به وجود آمدن تزلزل در بنیان خانواده و بی علاقگی زوجین به هم و زندگی مشترک می شود.

پژوهش های انجام شده در ایران نشان می دهد که خانواده های بی فرزند، بیش از هر خانواده‌‌ دیگری در معرض فروپاشی قرار دارند.[۲]

عوامل موثر در کاهش نرخ رشد جمعیت

عوامل گوناگونی در نرخ رشد جمعیت و روند کاهش آن در جامعه نقش دارند که به برخی از مهمترین آن ها اشاره می شود:

تغییر نگرش ها و ارزش ها

آنچه امروز به طور مشترک و با شتابی معنادار و چشمگیر در همه جوامع مشاهده می شود تغییر نگرش ها و ارزش ها و غلبه فردگرایی و اولویت تمایلات و خواسته های فردی بر مصالح حیاتی بشر است.

با وجود روشنی فواید و ثمرات پرشمار وجود فرزند برای خانواده و به تبع آن جامعه، برخی ضرورت فرزند آوری را زیر سوال برده و به تبلیغ و ترویج معادل هایی نظیر نگهداری حیوانات می پردازند و آن را از نگهداری فرزند آسانتر و راحت تر مطرح می کنند؛ حتی گاهی فرزند و فرزند آوری را دردسر زندگی دانسته و او را مانعی در مسیر رشد و پیشرفت والدین در عرصه های گوناگون علمی، اجتماعی و اقتصادی عنوان می کنند.

مشکلات اقتصادی

مشکلات کمرشکن اقتصادی و کاهش چشمگیر درآمد خانواده ها و تنگناهای دشوار معیشتی نیز یکی از موانع جدی بر سر راه فرزند آوری و تمایل زوج ها به تعدد فرزند است که شاید در این دو دهه اخیر به نخستین عامل بازدارنده افزایش جمعیت و عدم تمایل همسران و خانواده های ایرانی به فرزند آوری بیشتر تبدیل شده باشد.

اقدامات هدایت شده جهانی

اقدامات و سیاست های راهبردی برخی کشورها و تشکل های مخفی جهانی نظیر موسسه سلطنتی امور بین ‌الملل، شورای روابط خارجی، جامعه بیلدربگر ها، فراماسونری و صهیونیسم از جمله علل دیگر ترویج کم فرزندی و بی فرزندی و کاهش رغبت جوامع به تولید نسل و فرزند آوری عنوان شده است.

این محافل با طراحی و برنامه ریزی های بلندمدت و حساب شده روی موضوع کاهش جمعیت جهان سرمایه گذاری کردند تا زمینه نفوذ و اقتدار هر چه بیشتر خود بر مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ملل جهان را فراهم آورده، سرنوشت ملت ها و کشورهای مستقل جهان را به میل و اراده خود تغییر دهند.

دکتر جان کولمن [۳] ضمن برشمردن اهداف این تشکل ها می نویسد: «آنها بر این باورند که برای تحقق مسئولیت آسمانی که بر عهده آنان گذارده شده است باید از راه ایجاد جنگ های محدود و موضعی در کشورهای پیشرفته و به وجود آوردن گرسنگی و بیماری در کشورهای جهان سوم، موجبات مرگ حدود سه میلیارد انسانی را که اصطلاحا مصرف کنندگان بی مصرف نامیده اند فراهم شود».[۴]

فرزند آوری از نگاه اسلام

از دیدگاه اسلام، فرزند آوری امری اصیل، فطری و بسیار مطلوب است. هدف اصلی دین اسلام از ازدواج و تشکیل خانواده، ایجاد آرامش در انسان و دوستی و محبت میان زوجین است و تولد هر فرزند می تواند باعث افزایش پیوند و عمیق تر شدن عشق و محبت میان همسران باشد و تاثیرات مثبت سازنده و ماندگاری را در زندگی مشترک آنان ایجاد نماید.

از دیدگاه اسلام، فرزند از ارکان مهم خانواده محسوب شده و در آیات و روایات، از آن با تعابیر زیبا و دلنشینی نظیر میوه دل، نور چشم و مایه خوشبختی یاد شده و عامل ثواب و پاداش اخروی و جلب رحمت و غفران الهی عنوان شده است. در ادامه بطور اختصار به برخی از آیات و روایات اشاره می شود:

فرزند آوری در آیات قرآن

1. وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا؛[۵] و کسانی‌‏اند که می‌‏گویند پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنى چشمان [ما] باشد و ما را پیشواى پرهیزگاران گردان.
2. وَ زَکَرِیَّا إِذْ نادى‏ رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ؛[۶] و زکریا را یاد کن آن هنگام که پروردگار خویش را ندا داد: پروردگارا! مرا تنها مگذار که تو از همه بازماندگان بهتری.
3. رَبِّ هَبْ لی‏ مِنَ الصَّالِحینَ؛[۷] پروردگارا! به من از صالحان [فرزندان صالح‏] ببخش.
4. الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَهُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً؛[۸] مال و فرزند، زینت زندگى دنیاست و باقیات صالحات [ارزش هاى پایدار و شایسته‏] ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش تر است.

در این آیه، موقعیت مال و ثروت و نیروى انسانى که دو رکن اصلى حیات دنیاست مشخص شده اند و فرزندان در کنار اموال به عنوان شکوفه ها و گل هایى معرفی می شوند که بر شاخه هاى درخت زندگی می رویند.

داشتن فرزند و فرزند آوری در کنار برخورداری از اموال، یکی از مهمترین سرمایه هاى زندگى دنیاست؛ چرا که براى رسیدن به هر مقصودى از مقاصد مادى حتما مورد نیاز است و به همین دلیل آنها که بر تخت قدرت مى نشینند، در کنار مال اندوزی، سعى در جمع آورى این نیرو نیز مى کنند؛ مخصوصا در زمان هاى گذشته هر کسی فرزندان بیشترى داشت خود را نیرومندتر احساس مى کرد چرا که آنها یکى از دو رکن اصلى قدرت او را تشکیل مى دادند.[۹]

لازم به ذکر است اگرچه این آیه اموال و فرزندان را زینت زیست دنیوی می داند اما به تصریح بخش انتهایی آیه، این امور، زینت هایی زودگذرند که اگر از طریق قرار گرفتن در مسیر «اللَّه» رنگ جاودانگى نگیرند، بی ارزش و بى اعتبارند.[۱۰]

1. ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّهَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً؛[۱۱] سپس شما را بر آنها چیره مى‏ کنیم و شما را به وسیله دارایی ها و فرزندانى کمک خواهیم کرد و نفرات شما را بیشتر [از دشمن] قرار مى دهیم.
2. وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً؛[۱۲] و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغ هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد.

در این آیه از تعبیر «یمددکم بـ…» برای اشاره به نعمت فرزند اشاره شده است. کلمه «امداد» به معناى رساندن مدد به دنبال مدد دیگر است و مدد به معناى هر چیزى است که آدمى را در رسیدن به حاجتش کمک کند و مشخص است که برخورداری از فرزندان در کنار تملک اموال نزدیکترین کمک هاى ابتدایى براى رسیدن جامعه انسانى به هدف هاى خویش است.[۱۳]

در اینجا توجه به این نکته ضروری است که لغت شناسان، «ابن» و «بنون» را در تمام موارد به معنای پسر و پسران نمی دانند[۱۴] بلکه همانند آیات فوق، این واژه ها می‌تواند به معنای فرزندان باشد که در این صورت، هم شامل پسران و هم شامل دختران خواهد بود.

فرزند آوری در احادیث

1. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: با دختر باکره ای که فرزندآور است ازدواج کنید و با زن نازای زیبا ازدواج نکنید زیرا من به فزونی جمعیت شما در روز قیامت مباهات می کنم.[۱۵] بدیهی است تشویق به ازدواج با زن فرزندآور و بیان مباهات به فزونى جمعیت، بیانگر مطلوبیت فرزند آوری است.
2. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بر تعداد فرزندان بیافزایید تا در روز قیامت به فزونی شما بر امت ها تفاخر کنم.[۱۶]
3. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: فردی نزد پیامبر آمد و عرض کرد: دختر عمویی دارم که از نظر زیبایی، خوش اخلاقی و دینداری مورد پسند من است ولی نازاست. پیامبر فرمود: با او ازدواج نکن زیرا یوسف بن یعقوب وقتى با برادرش ملاقات کرد گفت: برادر جان! چگونه توانستى پس از من ازدواج کنى‌؟ عرض کرد: پدرم به من دستور داد و فرمود: اگر مى ‌توانى فرزندانى داشته باشى که بر روى زمین با تسبیح الهى سنگینى کنند، حتما این‌کار را انجام بده.[۱۷]
4. جابر بن عبدالله نقل می کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بهترین زنان شما زن فرزندآور با محبت و با عفت، گرامی در میان خانواده، متواضع در مقابل شوهر، آرایش کننده برای شوهر و خودنگهدار در مقابل غیر اوست.[۱۸]

نتیجه گیری

اصل فرزند آوری و داشتن اولاد فراوان، از امور مورد تاکید اسلام است و در آیینه قرآن و روایات، فرزندانی که در چارچوب اصولی تربیت فرزند، پرورش یافته اند، در دنیا زینت، مایه استعانت، امداد، قدرت و غلبه و برتری مومنان و در آخرت مایه مباهات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) معرفی شده اند.

بنابراین به منظور تثبیت هژمونی و حفظ بافت جمعیت جوان بانشاط و پویا در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور و در راس آن نهاد خانواده، برنامه ریزی کلان در راستای ترویج و نهادینه سازی فرهنگ فرزند آوری در خانواده های ایرانی امری ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد.

نویسنده: حسین فاضلی

پی نوشت ها

[۱] . آسیب شناسی اجتماعی خانواده و طلاق؛ ص۱۴۳

[۲] . طلاق، پژوهشی در شناخت واقعیت و عوامل آن؛ ص۶۹

[۳] . John Coleman

[۴] . رسانه ملی و تغییر سیاست جمعیتی؛ مسئله شناسی راهبردها و سیاست ها؛ ص۴۰

[۵] . فرقان/۷۴

[۶] . انبیاء/۸۹

[۷] . صافات/۱۰۰

[۸] . کهف/۴۶

[۹] . تفسیر نمونه؛ ج۱۲؛ ص۴۴۵

[۱۰] . همان

[۱۱] . اسراء/۶

[۱۲] . نوح/۱۲

[۱۳] . ترجمه تفسیر المیزان؛ ج۲۰؛ ص۴۵

[۱۴] . لسان العرب؛ ج‌۱۴؛ ص۸۹.؛ مجمع البحرین؛ ج۱؛ ص۲۵۲

[۱۵] . کافی؛ ج ۵؛ ص۳۳۳

[۱۶] . مرأه العقول؛ ج۲۱؛ ص۶

[۱۷] . وسائل الشیعه؛ ج۲۰؛ ص۵۳

[۱۸] . تهذیب الاحکام؛ ج۷؛ ص۴۰۰

منابع

• قرآن کریم.
• محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ تحقیق و تصحیح علی اکبر غفارى و محمد آخوندى؛ دار الکتب الاسلامیه؛ تهران؛ ۱۴۰۷ق؛ چاپ چهارم.
• محمد بن حسن‏ طوسی؛ تهذیب الاحکام؛ تصحح: حسن موسوی خرسان؛ دار الکتب الاسلامیه‏؛ تهران‏؛ ۱۴۰۷ ق‏.
• سیدمحمدحسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه محد باقر موسوی؛ دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم؛ ۱۳۷۴؛ چاپ پنجم.
• باقر ساروخانی؛ طلاق، پژوهشی در شناخت واقعیت و عوامل آن؛ موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران؛ ۱۳۷۷.
• ناصر مکارم شیرازی؛ تفسیر نمونه؛ دار الکتب الاسلامیه؛ تهران؛ ۱۳۷۱؛ چاپ دهم.
• ابراهیم شفیعی ‌سروستانی؛ رسانه ملی و تغییر سیاست جمعیتی، مسئله شناسی راهبردها و سیاست ها (مجموعه گفت ‌وگو)؛ ناشر: دین و رسانه (وابسته به اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران)؛ ۱۳۹۲؛ چاپ اول.
• ابن منظور محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت؛ دار صادر؛ چاپ سوم؛ ۱۴۱۴ق.
• محمد حسین فرجاد، آسیب‌شناسی اجتماعی خانواده و طلاق، انتشارات منصوری، ۱۳۷۲.
• محمد باقر مجلسی؛ مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول‏؛ تصحیح سید هاشم رسولى محلاتى؛ دار الکتب الاسلامیه؛ تهران‏؛ ۱۴۰۴ ق‏.
• شیخ حر عاملى؛ وسائل الشیعه؛ انتشارات موسسه آل البیت (علیهم السلام‏)؛ قم‏؛ ۱۴۰۹ ق‏.
• طریحی فخر الدین؛ مجمع البحرین؛ تحقیق سید احمد حسینی؛ تهران؛ کتابفروشی مرتضوی؛ چاپ سوم؛ ۱۳۷۵ ش.