عوامل اختلاف و انشعاب امت اسلامی به فرقه های مختلف

بعد از رحلت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، امت اسلامی در اثر عوامل متعدد اجتماعی و غیراجتماعی به فرقه های مختلفی از جمله به شیعه و سنی تقسیم شد که در نتیجه آن، اسلام راستین در میان این فرقه ها برای اکثریت مردم نا آشنا و نامشخص گردیده و باعث حیرت و سردرگمی آنان شده است.

مذهب شیعه و سنی که در امت اسلامی پیروان زیادی دارند، اولین انشعابی است که در جامعه اسلامی به وجود آمد. این دو مذهب در بسیاری از آموزه های مهم دینی اتفاق نظر دارند؛ مثلا در توحید، نبوت، معاد، و قسمت بزرگ احکام دینی مثل نماز، روزه، حج و … و حتی در احکام جزیی آن ها وحدت نظر دارند. اما در برخی از موضوعات به ویژه مسئله امامت و برخی از احکام فقهی، با هم اختلاف دارند.

علت انشعاب امت اسلامی به شیعه و سنی

در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هیچ نوع اختلاف اعتقادی و سیاسی در امت اسلامی، لااقل در ظاهر وجود نداشت و همه مسلمانان با یک پرچم و یک هدف و یک عقیده در تحت رهبری و رسالت پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم) امت واحد اسلامی را تشکیل می دادند. لکن بعد از رسول الله آنچه که باعث تفرقه دربین امت اسلامی گردید اختلاف آنان در مسئله امامت و رهبری مسلمین بود.

اختلاف امت اسلامی با توجه به حدیث دوات و قلم که به حدیث قرطاس نیز معروف است، در لحظات آخر زندگی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بین پیامبر و عمر آغاز گردید. از این ‌رو در مقدمه صواعق المحرقه – نوشته­ یکی از علمای اهل سنت –  وقتی که این حدیث را از کتاب شرح مواقف نقل می کند-  می گوید این اختلاف بین رسول الله (صلی الله علی و سلم) و عمر در مسئله امامت و منصب خلافت بوده است.^[۱]

در کتاب الفرق بین الفرق یکی دیگر از عالمان اهل سنت نیز می گوید: اختلاف امت اسلامی برای بار اول در مسئله امامت بوده است. انصار اعتقاد به امامت سعد بن عباده داشته و قریش اعتقاد داشتند که امامت از آن قریش است.^[۲]

پس از وفات پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) عده معدودی از اصحاب بر اساس آیات قرآن کریم در مسئله امامت از سخنان و سفارشات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پیروی نمودند و بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به امامت امام علی (علیه السلام) و سایر اهل بیت (علیهم السلام) معتقد شدند.

این دسته از مسلمین توسط خود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) شیعه نامیده شدند^[۳] و بعد از رحلت آن حضرت بر همین نام تا امروز باقی ماندند.

اما برخی از اصحاب مهاجر و انصار بلا فاصله بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در سقیفه بنی ساعده جمع شده و بعد از مشاجرات و مجادلات قبیله ای ابوبکر با بیعت عمر به عنوان خلیفه و امام مسلمین انتخاب شد و زمام سیاسی  امت اسلامی را به دست گرفت.^[۴] پیروان این جریان بعدها به اهل سنت معروف شدند.

 عوامل فرقه سازی در امت اسلامی

پس از آنکه جامعه اسلامی به دو مذهب شیعه و سنی تقسیم شدند، فرقه های دیگری نیز از این دو مذهب به وجود آمدند و امت اسلامی را به فرقه های متعددی دیگری تقسیم کردند. تفرقه و فرقه سازی در میان یک امت عوامل زیادی دارد. از سوی دانشمندان اسلامی عوامل و زمینه هایی برای تفرقه و فرقه سازی بیان گردیده که به برخی از آن ها اشاره می شود:

۱. یکی از عوامل اساسی تعصبات قومی و گرایش‌های حزبی است. در صدر اسلام قبیله قریش و بنی امیه در مقابل قبیله بنی هاشم که امام علی (علیه السلام) از این قبیله بود قرار داشت. قبیله بنی امیه راه و مسیرش را از قبیله بنی هاشم جدا نمود و باعث ایجاد فرقه های متعددی از قبیل مرجئه، حشوبه و امثال آن گردید.

۲. جهل و نادانی از عوامل دیگری تفرقه و فرقه سازی است. به این معنا که برخی از مسلمانان و حتی عالمان دینی به علت جهل نسبت به مفاهیم قرآنی و دینی، مطالبی را در جامعه علمی القا نموده که باعث به وجود آمدن فرقه هایی شده است. فرقه های خوارج و امثال آن ها از این عامل ناشی شده است. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در توصیف این طایفه فرموده است:

«هم یقْرَءُونَ الْقُرْآنَ لَا یجَاوِزُ تَرَاقِیهُمْ یمْرُقُونَ‏ مِنَ الدِّینِ کَمَا یمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیه» ^[۵] یعنی آنان قرآن را تلاوت می کنند اما از گلوهای شان بالاتر نمی رود و از دین خارج می شوند همانگونه که تیر از کمان خارج می شود.

۳ . عامل دیگری که باعث اختلاف و فرقه سازی شده است کوتاه شدن دست مسلمانان از احادیث نبوی است. در صدر اسلام خلیفه دوم تدوین و نقل احادیث نبوی را ممنوع نمود و بخش عظیمی از احادیث نبوی در طول چندین سال از بین رفت و سپس زمانی که این مانع برطرف گردید، نفوذ احادیث جعلی و ساختگی به نام احادیث نبوی در متون دینی باعث ایجاد تفکرات انحرافی در جامعه اسلامی گردید و در نتیجه فرقه ها و مکاتب منحرف با اساس همین احادیث جعلی به وجود آمده اند.

۴ . سیاست مداران و حاکمان برای حفظ منافع خود نیز از عوامل فرقه گرایی و تفرقه در امت اسلامی به شمار می آید. چنانکه امروز مشاهده می شود حتی قدرت های کشورهای غیر اسلامی نیز در ایجاد فرقه ها در جامعه اسلامی نقش داشته اند. مثلاً وهابیت یکی از فرقه هایی است که توسط انگلیس ایجاد گریدیده و از سوی قدرت های استکباری حمایت می شود. در گذشته هم تقابل حشویه و معتزله از سوی حکام بنی عباس دامن زده می شد و تفرقه و اختلاف را در امت اسلامی دامن می زدند.

۵ . افراد منافق و سودجو در میان مسلمانان از عوامل دیگر ایجاد فرقه در امت اسلامی است. مثلا سران غلات در میان شیعیان در صدر اسلام باعث ایجاد فرقه های غالیه شده و از این طریق باعث گمراهی برخی از مسلمانان گردیده اند.

۶. از عوامل مهم و علمی اختلاف بین امت اسلامی که باعث ایجاد فرقه های کلامی شده است تلقی و فهم متکلمان اسلامی از قرآن است. با توجه به اینکه اکثر امت اسلامی از اهل بیت (علیهم السلام) فاصله گرفته و از تعالیم آن ها بی بهره شدند، قران را با ذوق و استعداد خود فهمیده و باعث ایجاد فرفه های کلامی شده اند. اگر امت اسلامی اهل بیت (علیهم السلام) را به عنوان مرجع دینی و علمی خود می پذیرفتند این اختلافات به وجود نمی آمد.

در مستدرک حاکم از زید بن ارقم نقل شده که رسول خدا (صلی الله علیه و سلم) در بین مکه و مدینه زیر درختان بزرگ فرود آمدند و مردم آنجا را جارو کردند و پیامبر بعد از استراحت نماز عشا را اقامه کرد و سپس برای ایراد خطبه ایستادند و بعد از حمد و ستایش خداوند فرمود:

«ای مردم من در میان شما دو چیز بر جای می گذارم که اگر از آن دو متابعت کنید هرگز گمراه نمی شوید و آن دو کتاب خدا و اهل ‌بیتم عترتم است. سپس سه بار فرمود آیا می دانید که من نسبت به مومنین از خود شان اولی هستم مردم گفتند بلی. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و سلم) فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه».^[۶] یعنی هر کی من مولا و پیشوای او هستن این علی مولا و پیشوای اوست.

امت اسلامی بعد از وفات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به جای اینکه به قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) متمسک شوند تا از گمراهی نجات یابند از هوا و هوس خود پیروی کردند و رفته رفته گرو ه ها و فرقه هایی را به وجود آوردند که باعث گردیده امروز مسلمانان مشکلات و چالش های متعددی داشته باشند.

این ها برخی از عوامل اختلاف و فرقه سازی در امت اسلامی بوده است و ممکن است امور  دیگری هم در این مسئله نقش داشته است و یا پس از این مسائلی برزو کند که باعث اختلافات بیشتری بین مسلمانان گردد.

جمع بندی

از آن چه بیان شد این نتیجه حاصل گردید که اسلام در ذات خود هیچ عامل اختلاف ندارد؛ بلکه دین اسلام  بر وحدت و یک پارچگی امت اسلامی تاکید می کند. به همین دلیل قرآن فرموده است : «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا؛[۷] و همگى به ریسمان خدا [قرآن و اسلام، و هر گونه وسیله وحدت‏]، چنگ زنید، و پراکنده نشوید»

پس عقاید و تعالیم دین اسلام چیزی نیست که باعث اختلاف و فرقه سازی باشد؛ بلکه این مسلمانان جاهل و برخی از بدخواهان و سودجویان اقتصادی، سیاسی و اجتماعی هستند که امت اسلامی را به گروه ها و فرقه های مختلفی تقسیم کرده اند.

نویسنده: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] . الصواعق المحرقه، مقدمه، ص (هـ ) .

[۲] . الفرق بین الفرق، ص۱۳.

[۳] . مصباح المتهجد، ص ۱۶؛ کنز العمال، ج ۱۳ ، ص۱۵۶ ، حدیث ۳۶۴۸۳.

[۴] . صحیح بخاری، ج ۲، ص ۲۹۱؛ جامع الاصول،ج ۴، ص۴۷۰.

[۵] . إعلام الورى بأعلام الهدى، ص۳۲.

[۶] . حا المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۸.

[۷]. سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.

منابع

۱. ابو منصور، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالوفاق الجدیده دوم، ۱۹۷۷ م.

۲. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دارصعب، بی تا .

۳. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیه، اول، ۱۴۱۱ق.

۴. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، بیروت، موسسه فقه الشیعه، اول ۱۴۱۱ ق

۵. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، تهران، اسلامیه، چ۳، ۱۳۹۰ق.

۳. مبارک بن اثیر، جامع الاصول، بیروت، احیاء التّراث العربی.

۵. متقی هندی، کنز العمال، بیروت، موسسه الرساله.

۷. هیتمی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقه، مقدمه، ص (هـ ) مصر، مکتبه القاهره، بی تا.