- زمان مطالعه : 7 دقیقه
- توسط : رحمت الله ضیایی
- 0 نظر
در این مقاله، اقسام توحید از دیدگاه فرقه های مهم اسلامی و علمای علم کلام و فلسفه با توجه به منابع دینی، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
توحید در لغت
واژه توحید، مصدر باب تفعیل و از ریشه «وحد» است. یکى از معانى باب تفعیل، کسى یا چیزى را داراى وصفى دانستن است؛ براى مثال، «تعظیم» به معناى بزرگ دانستن است. بر این اساس توحید، به معناى یکى دانستن و یکتا شمردن است. در کتب لغت در این باره آمده است: «وحد: انفرد بنفسه؛ وحَدَ الشیئ: ای أفرَدَه؛ وَحَّدَ الله سبحانه: اقرّ وآمن بأنّه واحدٌ»؛[۱]«التوحید فی اللغه، الحکم بأن الشیئ واحد و العلم بأنه واحد».[۲]
البته در برخى کتاب های لغت، به این معناى توحید اشاره نشده است، بلکه مفاد آن را در وصف خداوند متعال و در برابر تثنیه و تثلیث ذکر کرده اند.[۳]
توحید در اصطلاح
توحید در اصطلاح، به معناى اعتقاد به وحدانیت و یکتایى خداوند در ذات، صفات و افعال و شریک برنگزیدن براى او در عبودیت است.[۴] البته این واژه در برخى منابع، در معناى گسترده ترى به کار رفته که شامل مباحث مربوط به اثبات وجود خدا، اوصاف الهى، مانند توحید، علم، قدرت و…، و افعال الهى نیز مى شود؛[۵]
در واقع این معانى از توحید، برابر با خدا شناسى است. همچنین این واژه، گاهى براى اشاره به همه مباحث اعتقادى، اعم از خدا شناسى، نبوت، امامت و معاد به کار مى رود و به معناى اصول دین است که در برابر فروع دین و اخلاق قرار می گیرد.[۶] گفتنى است در اینجا همان کاربرد و معناى اول مقصود است و این معنا را به صورت کلى همه فرق اسلامى پذیرفته اند؛ هر چند در حدود و ثغور آن اختلافاتى وجود دارد.
اقسام توحید
مباحث مرتبط با توحید بسیار گسترده و از ظرافتى خاص برخور دار است؛ از آن جایى که هر فرد مسلمان و موحد باید هم باور و اعتقاد موحدانه داشته باشد و هم در عمل موحدانه رفتار کند، متکلمین همواره مى کوشند که این مباحث را با تنظیم و دسته بندى دقیق در اختیار مردم گذارند. البته تقسیم بندى هاى متفاوتى مطرح شده که از شایع ترین و دقیقترین تقسیمات توحید، تقسیم آن به توحید نظرى و عملى است.
اقسام توحید بر اساس نظر و عمل
– توحید نظرى؛ یعنى انسان در حوزه نظر و اعتقاد باید باور موحدانه داشته باشد.
– توحید عملى؛ یعنى انسان در حوزه عمل باید رفتار موحدانه داشته باشد که البته رفتار موحدانه، مبتنى بر اعتقاد و باور موحدانه است.
اقسام توحید نظری
توحید در حوزه شناخت و معرفت (نظرى)، خود به گونه هاى مختلفى تقسیم مى شود که عبارت است از:
- توحید ذاتى: یعنى اعتقاد به یکتایى و بساطت ذات خداوند؛
- توحید صفاتى: یعنى اعتقاد به یکتایى خداوند در برخوردارى از صفات کمال و عینیت این صفات با ذات الهى.
- توحید افعالى: یعنى اعتقاد به بى نیازى خداوند در افعال خود و نیازمندى موجودات دیگر به او در انجام کارهایشان و تحقق همه پدیده ها با اراده و خواست حق تعالی.
اختلاف فرق در اقسام توحید
بیشتر فرق اسلامى، هر چند در تعریف و بیان حقیقت این تقسیم بندى با یکدیگر اختلاف نظر دارند، فى الجمله آن را پذیرفته اند. اما وهابیت در تبیین و دسته بندى اقسام توحید نظر دیگرى دارد. پیروان فرقه وهابیت در مباحث توحید، اهتمام ویژه اى به توحید در الوهیت دارند. صالح بن فوزان در شرح کلام محمد بن عبدالوهاب مى گوید:
«أما الذین یقولون إن التوحید هو الإقرار بأن الله هو الخالق الرازق المحیی الممیت … إلخ فهم غالطون غلطاً فاحشاً، و لم یأتوا بالتوحید المطلوب الذی دعت إلیه الرسل … ما بعث الرسل لتقریر توحید الربوبیه لأنَّ هذا موجود لکنه لا یکفی بل بعثهم لتوحید الألوهیه الذی هو إفراد الله تعالی بالعباده و هو دین الرسل کلهم من أوَّلهم إلی آخرهم.»[۷]
اما کسانى که مى گویند توحید یعنى اقرار به خالقیت، رازقیت، حیات دهنده و می راننده بودن خداوند، در اشتباهى روشن هستند و بیان نکرده اند آن توحید مطلوبى را که همه پیامبران به آن دعوت کرده اند … پیامبران براى بیان توحید در ربوبیت مبعوث نشده اند؛ زیرا این توحید در بین مردم وجود داشته، اما کافى نبوده است؛ بلکه آنان براى توحید در الوهیت که به معناى شایسته دانستن فقط خداوند براى عبادت است، مبعوث شده اند و این دین همه پیامبران، از اول تا آخر است.
عبدالرحمن ناصر السعدى در این باره می گوید:
«القرآن کله لتقریر التوحید و نفی ضده، و أکثر الآیات یقرر الله فیها توحید الألوهیه، و إخلاص العباده لله وحده، لا شریک له، و یخبر أن جمیع الرسل إنما أرسلت تدعوا قومها إلی أن یعبدوا الله و لا یشرکوا به شیئا، و أن الله تعالی إنما خلق الجن و الإنس لیعبدوه، و أن الکتب و الرسل بل الفطر و العقول السلیمه کلها اتفقت علی هذا الأصل، الذی هو أصل الأصول کلها، و أن من لم یَدِنْ بهذا الدین الذی هو إخلاص العباده و القلب و العمل لله وحده فعمله باطل.»[۸]
قرآن تماماا براى براى بیان توحید و نفى شرک است و بیشتر آیات، توحید در الوهیت و خالص بودن عبادت براى خداوند را بیان کرده اند و آیات خبر مى دهند که همه انبیا فرستاده شده اند تا قوم خود را به این فرا بخوانند که خدا را عبادت کنند و به او شرک نورزند. همانا خداوند جن و انس را خلق کرده است تا او را عبادت کنند و همانا همه کتب [آسمانى] و پیامبران، بلکه فطرت و عقل سلیم همگى بر این اصل اتفاق دارند و همانا کسى که متدین به این دین، یعنى خالص کردن عبادت، قلب و عمل براى خداوند نباشد، عملش باطل است.
اقسام توحید از نگاه وهابیت
در آثار فرقه وهابیت، توحید به سه نوع توحید در صفات، توحید در ربوبیت و توحید در الوهیت منحصر شده است. محمد بن عبدالوهاب توحید را به سه نوع تقسیم کرده است: توحید ربوبى، توحید الوهى و توحید اسماء و صفات.[۹]
عبدالوهاب توحید ربوبیت را به این معنا می داند که خداوند را در خلق و تدبیر یگانه بدانى و از فرشتگان، پیامبران و غیر ایشان، براى او در این امور شریکى قائل نباشى.[۱۰] وى در توضیح توحید در الوهیت می گوید:
توحید الوهیت عبارت است از این که افعال بندگان براى غیر او انجام نشود؛ مانند دعا، نذر، قربانى …[۱۱] او توحید اسما و صفات را همان توحید علمى مى داند.[۱۲] البته برخى شارحان، این سخن او را این گونه توجیه کرده اند که توحید اسماء و صفات، در حقیقت داخل در توحید ربوبیت است. ازاین رو برخى علما در تقسیم بندی هاى خود توحید را فقط به دو نوع تقسیم کرده اند: توحید در معرفت و اثبات که همان توحید ربوبیت و اسما و صفات یا توحید علمى است؛ و توحید در طلب و قصد، که توحید عملى و همان توحید در الوهیت است.[۱۳]
صاحب «شرح العقیده الطحاویه» نیز می نویسد:
التوحید یتضمن ثلاث أنواع: أحدها: الکلام فی الصفات و الثانی: توحید الربوبیه، و بیان أن الله وحده خالق کل شیء. و الثالث: توحید الالهیه، و هو استحقاقه سبحانه و تعالی أن یعبد وحده لا شریک له.[۱۴]
توحید سه نوع است: «توحید در صفات؛ توحید در ربوبیت؛ یعنى این که فقط خداوند خالق هر چیزى است و توحید در الوهیت؛ یعنى این که فقط خداوند شایسته عبادت و پرستش است.
در نقد این دیدگاه و این نوع تقسیم بندى باید گفت که در نگاه قرآنى باید به یگانگى ذات خداوند معتقد باشى (توحید ذاتى) و همه ما سوی الله را مخلوق او بدانى (توحید در خالقیت) و تدبیر و اداره امور عالم را مختص او بدانى (توحید در ربوبیت) و بر این باور باشى که لزوم بندگى و فرمانبردارى فقط مختص اوست (توحید در عبادت). توحید خالقیت و ربوبیت، گاهى ذیل عنوان توحید افعالى جاى می گیرد؛ زیرا خلق و تدبیر هر دو از مقوله تأثیرند و براساس تعالیم قرآنى، تنها موثر مستقل در هستى خداوند است.
اما از نگاه وهابیون، توحید در ربوبیت مفهومى عام دارد که نه تنها شامل توحید افعالى می شود، بلکه از دیدگاه دیگر مسلمانان مساوى با توحید نظرى است؛ به عبارت دیگر همه مسلمانان، اعتقاد به یکتایى خداوند در ذات، صفات و افعال را شرط موحد بودن مىدانند که به این، توحید نظرى گفته می شود؛ معمولا فرد با وجود چنین باورى، رفتار موحدانه خواهد داشت که همان توحید عملى است.
اما از نگاه وهابیت، توحید در ربوبیت که از اقسام توحید افعالى است و خود توحید افعالى از اقسام توحید نظرى به شمار می رود، برابر با کل توحید نظرى است. البته در آثار و منابع وهابیت، توحید افعالى با عنوان توحید ربوبى مطرح شده است: «توحید الربوبیه و هو توحید الله بأفعاله».[۱۵]
پی نوشت ها
[۱] . معجم الوسیط، ابراهیم مصطفى، ص ۱۰۱۶.
[۲] . موسوعه مصطلحات ابن خلدون والشریف محمد على جرجانى، رفیق عجم، ج ۲، ص ۱۲۴.
[۳] . ر. ک: تهذیب اللغه، محمدبن احمد، ازهرى، ج ۳، ص ۱۲۸؛ الصحاح تاج اللغه وصحاح العربیه، اسماعیل بن حماد جوهرى، ج ۱، ص ۵۴۵؛ لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور، ج ۱۵، ص ۱۶۶.
[۴] . ر. ک: هدایه الامه الى المعارف الأئمه، ابوجعفر خراسانى، ص ۳۴۷.
[۵] . ر. ک: سرمایه ایمان، عبدالرزاق لاهیجى، ص ۱۹؛ موسوعه مصطلحات علم الکلام الاسلامى، سمیع دغیم، ج ۱، ص ۳۹۸.
[۶] . ر. ک: شرح المقاصد، سعدالدین تفتازانى، ج ۱، ص ۱۶۴؛ تاریخ فلسفه اسلامى، سیدحسین نصر، ج ۱، ص ۱۳۶.
[۷] . شرح کتاب کشف الشبهات، صالح بن فوزان، ص ۱۲.
[۸] . القواعدالحسان فى تفسیر القرآن، عبدالرحمن بن ناصر السعدى، ج ۱، ص ۱۵.
[۹] . الرساله المفیده، محمد بن عبدالوهاب، ص ۳۹؛ الفتاوى و المسائل، همو، ص ۴۲.
[۱۰] . الرسائل الشخصیه، محمد بن عبدالوهاب، ص ۶۵.
[۱۱] . الرساله المفیده، ص ۴۱.
[۱۲] . الفتاوى و المسائل، همو، ص ۴۲.
[۱۳] . المجموع المفید شرح کتاب التوحید، عبد العزیز بن باز، ص ۶۱۸.
[۱۴] . شرح العقیده الطحاویه، ابن ابى العز الحنفى، ص ۷۸؛ ر. ک: الإرشاد إلى صحیح الإعتقاد، صالح بن فوزان، ص ۲۷.
[۱۵] . التمهید لشرح کتاب التوحید، الشیخ صالح آل الشیخ، ص ۱۱؛ رساله فى أسس العقیده، محمد بن عوده، السعوى، ج ۱، صص ۲۴- ۲۶.
منابع
- المعجم الوسیط، مصطفى، ابراهیم، دار الدعوه، استامبول، ۱۹۸۹ م.
- موسوعه مصطلحات ابن خلدون و الشریف على محمد الجرجانى، رفیق عجم، مکتبه لبنان ناشرون، اول، بیروت، ۲۰۰۴ م.
- تهذیب اللغه، محمد بن احمد ازهرى، اول، دار إحیاء التراث العربى، بیروت، ۱۴۲۱ ه. ق.
- الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، اسماعیل بن حماد جوهرى، تحقیق: احمد عبد الغفور عطار، دار الکتاب، مصر، بىتا.
- لسان العرب، محمد بن مکرم بن منظور، اول، دار الصادر، بیروت، ۲۰۰۰ م؛ همان، نشر ادب الحوزه، قم، بىتا.
- هدایه الامه الى معارف الائمه، ابوجعفر خراسانى، اول، مؤسسه البعثه، قم، ۱۴۱۶ ه. ق.
- سرمایه ایمان، عبدالرزاق لاهیجى، تصحیح: صادق لاریجانى، دوم، انتشارات الزهراء، بىجا، ۱۳۶۴.
- موسوعه المصطلحات علم الکلام الاسلامى، سمیع دغیم، اول، مکتبه لبنان ناشرون، لبنان، ۱۹۹۸ م.
- شرح المقاصد، سعد الدین تفتازانى، الشریف الرضى، قم، ۱۴۰۹ ه. ق.
- تاریخ فلسفه اسلامى، حسین نصر، اول، حکمت، تهران، ۱۳۸۳ ه. ش.
- کشف الشبهات، محمد بن عبدالوهاب، تحقیق: یاسر برهانى، طلعت مرزوق، اسکندریه، دارالایمان للطبع و النشر و التوزیع، بىتا.
- القواعد الحسان لتفسیر القرآن، عبدالرحمن بن ناصر آل سعدى، مکتبه الرشد، الأولى، الریاض، ۱۴۲۰ ه. ق.
- . الرساله المفیده، محمدبن عبدالوهاب، تحقیق: محمد بن عبدالعزیز المانع، ریاض، رئاسه اداره البحوث العلمیه و الإفتاء.
- الفتاوى و المسائل، تحقیق: صالح عبدالرحمن الأطرم و محمد بن عبدالرزاق الدویش، ریاض، جامعه الامام محمدبن سعود.
- الرسائل الشخصیه، محمد بن عبد الوهاب، المحقق: صالح بن فوزان ابن عبدالله الفوزان، محمد بن صالح العیلقى، جامعه الإمام محمد بن سعود، بىتا؛ (مطبوع ضمن مؤلفات الشیخ محمد بن عبد الوهاب، الجزء السادس).
- الرساله المفیده، محمدبن عبدالوهاب، تحقیق: محمد بن عبدالعزیز المانع، ریاض، رئاسه اداره البحوث العلمیه و الإفتاء.
- المجموع المفید شرح کتاب التوحید، عبدالعزیزبن باز، تحقیق: عبدالعظیم محمود عمران، مصر، مکتبه عباد الرحمن و مکتبه العلوم و الحکم، ۱۴۲۸ ه. ق.
- شرح الطحاویه فى العقیده السلفیه، صدر الدین علىبن على بن محمد بن أبى العز الحنفى، تحقیق أحمد محمد شاکر، وزاره الشئون الإسلامیه و الأوقاف و الدعوه و الإرشاد، المملکه العربیه السعودیه، الأولى، ۱۴۱۸ ه. ق.
- الإرشاد الى صحیح الإعتقاد و الرد على اهل الشرک و الإلحاد، صالحبن فوزان، عربستان، وزاره التعلیم العالى جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه، ۱۴۱۱ ه. ق.
- التمهید لشرح کتاب التوحید، الشیخ صالح آل الشیخ، دار التوحید، الطبعه الأولى، ۱۴۲۴ ه. ق.
- رساله فى أسس العقیده، محمد بن عوده السعوى، وزاره الشئون الإسلامیه و الأوقاف و الدعوه و الإرشاد، المملکه العربیه السعودیه، الأولى، ۱۴۲۵ ه. ق.
لطفا نظرتان را درباره این محتوا بنویسید
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی