اعمال تنبیه برای کودک در انضباط دهی و برقراری مقررات

نقش قاطعیت و صلابت در تربیت کودک‏

اعمال مقررات و انضباط دهى

برخى می پندارند که کودکان باید تا سن هفت سالگى کاملاً آزاد و رها باشند و به دلخواه عمل کنند و براى اثبات عقیده خویش به پاره اى از روایات و نظریات روانشناسى استناد می کنند. در حالى که آنچه از اینگونه منابع فهمیده می شود این است که کودکان باید تا قبل از هفت سالگى از تعلیم و تعلم وتنبیه رها باشند، تا روح تشنه خود را با بازى سیراب نمایند.

منظور از تعلیم نیز، آموزش به صورت کلاسیک و مدون به آن ترتیبى که بعد از هفت سالگى لازم است، می باشد. البته کودک خود در این سنین، با هوش سرشار و کنجکاوى فراوانى که دارد به صورت طبیعى آنچه را لازم است می آموزد و نباید با تعلیم مصنوعى و قانونمندانه، کودک را از لذت جستجو و کشف محروم ساخت. اما ایجاد روح قانون پذیرى و عادت دادن کودکان به نظم و انضباط و رعایت مقررات منافاتى با آزادى کودکان ندارد.

دانشمندان تربیتى معتقدند که شش سال اول زندگى هر فردى مهمترین دوران تربیت بوده و رفتار و منش هر فردى در طول زندگى تداوم خلقیات و عاداتى است که در همان سال هاى اولیه شکل گرفته است.

بنابراین در تربیت همانگونه که محبت و اکرام ضرورى است، انضباط و ایجاد برخى محدودیت ها نیز لازم است. در این زمینه نقش پدر بسیار بااهمیت بوده و بلکه ضرورى‌تر از نقش مادر است و لذا در خانواده باید پدر به عنوان عامل کنترل و رعایت نظم و انضباط شناخته شود و لزوماً باید کودکان این حالت را حس کنند. به گونه اى که در حضور پدر پرهیز بیشترى از بدرفتارى داشته باشند. پدر باید همواره این هراس را در خانواده حفظ کند بدون آن که به خشونت و آزار فرزندان متوسل شود.

شهید مطهرى (ره) در این باره می گوید: «نقش ترس، این نیست که عامل رشددهنده باشد. ترس، عامل فرونشاندن است. عامل رشد دادن و پرورش دادن استعدادهاى عالى نیست ولى عامل جلوگیرى از رشد استعدادهاى پست و جلوگیرى از طغیان هاست.» (۱)

اگر در تربیت فقط از محبت استفاده کنیم، کودک در امیال خود غرق خواهد شد گاهى دلسوزى بیجا و بیش از حد پدر، قاطعیت منطقى را از او سلب می کند. اگر بنا باشد قاطعیت و اقتدار پدر را از تربیت سلب کنیم در نهایت فرزندانى لوس، پرتوقع، خودخواه و تنبل پرورش داده ایم.

البته منظور از انضباط آموزى به کودکان، وضع قوانین و مقررات خشک و دست و پاگیر نیست و ظرفیت کودکان تحمل این سختگیرى ها را ندارد. بلکه بیشتر به معناى پرهیز از عادت هاى زشت و ایجاد عادات پسندیده در کودکان است. مثلاً تسلیم شدن در برابر گریه و شیون کودکان و تن دادن به خواسته هاى نامعقول شان، نوعى بى انضباطى است که باعث رشد عادات ناپسند کودک می گردد.

ژان ژاک روسو می گوید: «مطمئن ترین راه در بدبخت کردن اطفال این است که هر چه می خواهند به زور بگیرند. هر چه خواسته هاى کودک زودتر و آسانتر برآورده گردد، خواهش هایش زیادتر خواهد شد. آنگاه کار به جایى می رسد که به واسطه عدم قدرت و برخلاف میل خود نمى توانید خواسته هاى او را برآورید.

صدمه اى که طفل از این برآورده نشدن تقاضایش که برخلاف عادت اوست، متحمل می شود بیشتر است از محرومیت از آنچه که میل دارد به دست آورد. به طورى که اگر از ابتدا با ایجاد محدودیت محرومش می کردید، این صدمات را نمى دید. بچه لوس و پرتوقع اول عصاى شما را می خواهد، وقتى گرفت ساعت تان را مطالبه می کند، سپس مرغى را که در آسمان می پرد و ستاره هایى که می درخشند! می خواهد.

چگونه می توانید او را راضى نگهدارید … کودکانى که عادت کرده اند همه کس را در برابر خود به تسلیم و دست به سینه ببینند، هنگامى که وارد جامعه شدند، خیلى سرخورده و متعجب می گردند. زیرا حس می کنند که همه در برابر آنها مقاومت می نمایند سنگینى جهانى که گمان می کردند می توانند به میل خود آن را حرکت دهند، آنها را خرد می کند … .

روزگار به زودى به آنها می فهماند که قابلیت و توانایى واقعى آنها تا چه حد است. به زودى می فهمند که هیچ کارى از ایشان ساخته نیست. به ناامیدى و خوارى و ذلت تن می دهند و بى غیرت و ترسو و پست می شوند و به اندازه اى که خود را بزرگ می دیدند در نظر خویش کوچک می شوند.» (۲)

بنابراین بر عهده والدین است که با قاطعیت، محدودیت هاى لازم را براى کودکان ایجاد کنند و گاهى آنها را از برخى مزایا محروم سازند. و در این خصوص پدر متخصص تر از مادر است زیرا همان طور که مهر و عاطفه در وجود مادر بیش از پدر تجلى می کند، قاطعیت و اقتدار نیز باید بیشتر از سوى پدر اعمال شود به عبارت دیگر:

«کودک، محدودیت می خواهد و به آن احتیاج دارد. این محدودیت را آدم قابل اعتماد و با اقتدارى باید اعمال کند. محدودیتى که پدر ایجاد می کند با اغماض بیش از حد مادر، روى هم، نوعى تعادل به وجود می آورند.» (۳)

دسته بندى مقررات

براى آن که روشن شود که پدر چه موقع باید محدودیت ایجاد کند و بر چه اساس انضباط برقرار سازد، بهتر است ابتدا قوانین و مقررات را بر اساس میزان اهمیت شان دسته بندى کرد. از این طریق او مبناى درستى در تعیین میزان قاطعیت نیز می یابد. برخى از قوانین، قطعى و لازم الاجرا بوده و کودک به هیچ عنوان نباید از آن قوانین تخلف کند.

بر پدر نیز لازم است که در اینگونه موارد، قاطعانه موضع گیرى کرده و به کودک بفهماند که هیچ گونه نرمشى از خود در این زمینه نشان نخواهد داد. در این صورت وقتى کودک بعد از چند تجربه مکرر می بیند که اصرار و خواست او بى تأثیر است، چاره‌اى جز تسلیم نمى یابد. در مقابل، قوانین دیگرى نیز هست که هر چند مطلوب والدین هستند، اما جاى نرمش و انعطاف پذیرى نیز دارند و امکان دارد که در این دسته از مقررات، با توجه به شرایط مختلف، گاهى اوقات با انعطاف پذیرى بیشترى عمل کرد.

شایسته است که اصل عملى در تشخیص و تمیز این دو دسته از مقررات، براى سلامت جسم و روح کودک بر مبناى علم و دین قرار گیرد. آنجا که مصالح جسمانى و منافع مادى در تقابل با مصالح تربیتى و معنوى قرار گرفت، اولویت را با معنویات بدانیم مگر این که خطرى جدى جسم کودک را تهدید کند.

متأسفانه بیشتر والدین در این زمینه سلیقه‌اى عمل می کنند و با تفکر خود که ناشى از نوع جهان بینى و نگرش ایشان به زندگى است، در این زمینه جهت گیرى می کنند. به عنوان مثال یک پدر مبتلا به وسواس ممکن است قواعد مربوط به نظافت را جزء قوانین دسته اول بداند و یک پدر خوشگذران تفریح و مسائل مادى را مهمترین مسئله در تربیت قرار دهد و این صحیح نیست.

اجراى قاطعانه

بعد از روشن شدن دایره تکالیف، اگر پدر می خواهد قانونى را اجرا کند، باید ساده و دوستانه اما قاطعانه و مطمئن آن را بیان کند به طورى که کودک بفهمد که پدر حتماً می خواهد به سخن او عمل شود زیرا کودکان، تحت تأثیر اطمینانى که در سخن، لحن صدا و اعمال پدر وجود دارد، قرار می گیرند. (۴)

اگر بعد از مدتى کودک دچار فراموشى و غفلت گردید، تذکر سودمند است. اما باید از اصرار و ابرام پرهیز کرد. زیرا اصرار نشان دهنده ضعف است و کودک را جرى می کند، اما اگر اصرار لازم شد، نباید با شکست مربى خاتمه یابد.

اگر شما هرگز به چیزى اصرار و ابرام نکنید، مگر این که آن را انجام دهید بچه خیلى زود خواهد فهمید که در چنین موارد مقاومت بى فایده است و بدون دردسر فرمان شما را اطاعت خواهد کرد. اما براى پیشرفت این روش لازم است که اصرار و ابرام پیشه نسازید مگر این که واقعاً علت مهمى داشته باشد و شما را به اصرار ناچار سازد. (۵)

تهدید نیز از دیگر عواملى است که استفاده مکرر آن ناپسند بوده و تأثیر منفى دارد. اما گاهى اوقات چاره‌اى از آن نیست. در تهدید یک نوع تلقین منفى وجود دارد. زیرا می گوییم اگر این کار را انجام ندهى، چنین و چنان خواهم کرد و به این روش تخلف را به او گوشزد می کنیم.

همچنین تهدید، کودک را تحریک می کند که با تخلف، والدین را بیازماید، تا ببیند آیا واقعاً تهدید را عملى می سازند یا نه! بنابراین چه بسا که با تهدید و اصرار کودک به سمت لجبازى سوق داده شود. اگر می خواهید کودک را تهدید کنید به تنبیهى تهدید کنید که حاضر به انجام آن باشید. (۶)

ضمناً تهدید کردن به امور وحشتناک و غیر واقعى، شاید براى یکى دو بار، کودک را به اطاعت از شما وادارد، اما به زودى اثر خود را از دست خواهد داد و آنچه باقى می ماند ترس و خیال پردازى آن است. به عنوان مثال برخى کودکان را به چیزهاى هولناک و خشن تهدید می کنند. مانند تهدید کردن کودک به تسلیم او به مأموران زندان و یا تحویل او به دیو یا جانور درنده که او را بخورد. اینگونه تهدیدها ابتدا یک حالت عصبى خطرناک ایجاد می کند و بعد کودک را نسبت به تمام گفته ها و تهدیدهاى بزرگترها شکاک و ناباور می سازد. (۷)

بنابراین براى سخن گفتن قاطعانه، نیازى به اصرار و تهدید و بالا بردن صدا نیست. بلکه قاطعیت از عزم پدر و اطمینانى که در سخن دارد ناشى می شود.

تنبیه به قصد بیدارى

اگر در معناى واژه تنبیه که همان بیدار کردن و متوجه ساختن متخلف به خطا و تخلف خود می باشد، تأمل کنیم. در می یابیم که تنبیه امرى ضرورى و لازم در تربیت است. اما اگر از تنبیه همان معانى به ذهن رسد که با خشونت و آزار مترادف است، باید اعتراف کنیم که تنبیه هیچ اثر مثبتى در تربیت ندارد.

تنبیه باید به قصد بیدارى دل باشد نه تهدید جسم. پس تا زمانى که جنبه بیدارسازى تنبیه اطمینان بخش نباشد باید از آن پرهیز کرد. (۸)

اما تنبیه به معناى خشونت براى بازدارى به عنوان یک روش در حذف رفتار نامطلوب غالباً بى تأثیر است. (۹)

همچنین باید تنبیه متناسب با خطا و از روى عدالت باشد و قصد مربى از تنبیه انتقام گرفتن نباشد. کودک نباید احساس کند که پدر از او متنفر است بلکه باید به گونه اى با او رفتار شود که بفهمد عملى که انجام داده زشت و منفور است نه خود او.

تنبیه بدنى و عواقب خطرناک

تنبیه، صورت هاى مختلف دارد: محروم کردن، محدود نمودن، بى اعتنایى و قهر و … و بالاخره منفورترین شکل تنبیه – که مخصوصاً در دوران کودکى شدیداً از آن منع شده – تنبیه بدنى است.

متأسفانه در دوران گذشته، بسیارى از پدران وظیفه خود را در اعمال انضباط و کنترل فرزندان از طریق آن انجام می دادند به همین علت اطفالى که با روش هاى قدیم تربیت شده اند، از کودکان امروزى که تنبیه نمى شوند، خیره سرتر و نافرمان ترند. تنبیه بدنى اصلاً صحیح نیست. فقط صورت خفیف آن، کم زیان تر است. (۱۰)

پدرانى که از تنبیه بدنى اطفال خود ابایى ندارند، باید توجه داشته باشند که تحقیر و تخریب شخصیت کودک از بدترین پیامدهاى این نوع تنبیه است. کرامت انسانى با تنبیه بدنى سازگار نیست. تربیت کردن و عبرت گرفتن از راه زدن در شأن حیوانات است حضرت امیر (علیه السلام) می فرماید: عاقل، به تربیت پند گیرد و حیوانات، به زدن. (۱۱)

کتک زدن کودکان مخصوصاً در حضور دیگران، آبروى کودک را در معرض خطر قرار می دهد و در صورت تکرار، دیگر کودک از ارتکاب اعمال ناپسند ابا نمى کند. فقط با حفظ آبروى کودک می توانیم انگیزه خوددارى از کارهاى ناپسند را در او تقویت نماییم.

کسى که شخصیتش در نظرش ارزشمند گردید، عزت نفس و شخصیت خود را با خطا و معصیت خوار نمى گرداند. (۱۲)

معمولاً کسانى که در محیط هاى خانوادگى خود به روش هاى تند و خشن خو کرده اند، تنبیه و خشونت را تنها وسیله تربیت می شناسند.

این حقیقت مبین آن است که خشونت در تربیت کودکان چه اثر درازمدتى دارد و چه بسا کودکانى که به همین علت بزهکار شده اند. برخى معتقدند که:

«از کودکان کتک خورده، بعدها یا آدم هاى ضعیف و هیچ کاره بار می آید یا آدم هاى قلدرى که تمام مراحل زندگى به دلیل هیجانات روحى دوران کودکى انتقام جو باقى می مانند.» (۱۳)

تنبیه بدنى اغلب به تنبیه بیشتر و شدیدتر می انجامد و فاصله میان پدر و کودک را هر روز بیشتر می کند. بکار گرفتن این روش مانع بکار گرفتن روش هاى دیگر که سازنده‌تر و پایدارترند می شود. خیلى از پدرها فقط براى انتخاب یک راه گریز کاهلانه دست به تنبیه بدنى می زنند. با این روش پدر نمى تواند دلیل رفتار نامطلوب کودک را بفهمد نیز نمى تواند راهى بیابد که از تکرار آن رفتار جلوگیرى کند و به جاى تأثیر بدنى که به هرحال ناپایدار است، تأثیر روانى پایدارى در کودک باقى می گذارد.

محرومیت، تنبیه مناسب

اسلام، مکرر از زدن کودکان نهى فرموده و به مهربانى و رفتار نیکو با آنها سفارش کرده است. شخصى از تنبیه کودکان سؤال نمود و معصوم در جواب او فرمود: کودک را نزنید با او قهر کنید ولى قهرتان طولانى نشود. (۱۴)

یکى از روش هاى توصیه شده در تنبیه، محروم کردن طفل از توجه و محبت است که لزوماً باید کوتاه مدت باشد. اگر یک سابقه عاطفى قوى بین کودک و پدر وجود داشته باشد قهر کوتاه مدت او با کودک، تنبیه مؤثرى خواهد بود. محرومیت، انواع دیگرى نیز دارد که محرومیت طبیعى طفل به واسطه اشتباه خودش از یک امتیاز و یک نعمت از بهترین آنهاست. اجبار کودک به جبران نمودن برخى از خطاهایش که امکان جبران در مورد آنها است نیز یکى دیگر از روش هاى مثبت هر تنبیه است. مثل اجبار کودک براى تمیز کردن اتاق از اسباب‌بازى‌هایش.

ملامت نیز می تواند روش خوبى در تنبیه باشد به شرط آن که در آن، زیاده روى نشود و موجب لجباز شدن کودک نگردد.

پی نوشت ها

۱- مرتضى مطهرى، تعلیم و تربیت در اسلام، ص ۶۰؛

۲- محمدعلى سادا، همان، ص ۵۹؛

۳- ویلیام سیند، همان، ص ۱۳۵؛

۴- عبدالعظیم کریمى، همان، ص ۴۷؛

۵- راسل، همان، ص ۱۵۱؛

۶- همان، ص ۱۵۰؛

۷- همان.

۸- عبدالعظیم کریمى، همان، ص ۳۶؛

۹- همان، ص ۳۶؛

۱۰- راسل، همان، ص ۱۵۹؛

۱۱- نهج البلاغه، نامه ۳۱ / ۸؛۱، ص ۵۳۶؛

۱۲- بحار، ج ۹۵، ص ۱۲۰؛

۱۳- عبداللَّه مجوزى، چرا تنبیه، ص ۳۰؛

۱۴- بحار، ج ۹۷، ص ۹۹؛

منبع: پیام زن؛ شماره ۲۱۱؛ انسیه نوش آبادى