آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن

آلاءُ الرَّحمن ‎فی ‎تَفْسیر الْقُرآن، تفسیری ناتمام به زبان عربی شامل سه سوره اول قرآن مجید یعنی فاتحه ‎الکتاب، بقره، آل عمران و قسمت کمی از سوره نساء است. نویسنده این تفسیر محمد جواد بن‎ حسن بلاغی نجفی (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق)، مفسر، فقیه و متکلم امامی قرن ۱۴ هجری قمری است.

محمد جواد بلاغی

محمد جواد بن حسن بلاغی نجفی ربعی، (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق) از مفسران و شاعران شیعه قرن ۱۴ قمری بود. بلاغی نزد میرزا محمدتقی شیرازی و آخوند خراسانی شاگردی کرد و خود شاگردان بسیاری تربیت نمود. از مهم‌ترین شاگردان او می‎‌توان به سید شهاب الدین مرعشی نجفی و سید ابوالقاسم خوئی اشاره کرد.

بلاغی از علمای مجاهد عراق بود و در نهضت استقلال عراق شرکت کرد. وی آثار بسیاری در موضوعات گوناگون نگاشت. آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن از جمله آثار اوست. او به دلیل داشتن ذوق شعری چکامه‌هایی در ثنای اهل بیت سروده است. وی سرانجام در ۱۳۵۲ق درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن شد.

انگیزه نگارش

بلاغی، انگیزه و چگونگی نگارش این تفسیر را در نامه‌‎ای به شاگرد خود، میرزا محمدعلی اردوبادی، بدین شرح بیان کرده است:

به توفیق خدا… از ذیحجه ۱۳۴۹ق تألیف تفسیری درباره قرآن کریم، موافق اصول علم و مذهب شیعه را شروع کردم، زیرا که من دیدم اَهّمِ تفاسیر نزد ما، مثل تبیان و مجمع‎ البیان، در لغت و صرفِ کلمه و قرائات، و تفاسیر امثال عطا و مجاهد… و اشباههم بسیار بیانات کرده‎‌اند و… بحرانی… احادیث را بدون تحقیقی در آنها نقل می‎‌کند و در مزایای قرآن شریف بیاناتی نمی‎‌نماید.

او با توجه به این دیدِ انتقادی، تلاش کرده است تا در عین اختصار، حق مطلب را در تبیین و تفسیر مفاهیم و معارف قرآنی ادا کند.

ساختار کتاب

این تفسیر دارای دو بخش است. بخش اول، در ۳۹۲ صفحه دارای یک مقدمه و تفسیر سوره‌های بقره و آل عمران است. مقدمه این تفسیر دارای عناوین گوناگون و مطالبی به شرح زیر که در آن بررسی شده است: حقیقت اعجاز، دلالت آن بر حقانیت پیامبران، تنوّع معجزات، فلسفه فرستادن قرآن به عنوان یک معجزه برای اعراب جاهلی، امتیاز قرآن بر دیگر معجزات از جهات گوناگون (تاریخی، استدلالی، نداشتن تضاد و تناقض، تشریع یک نظام اجتماعی عادلانه، اشتمال آن بر اخلاق و علم غیب و جز آن)، چگونگی جمع آوری قرآن در یک مصحف و زمان آن، عدم تحریف لفظی قرآن به ‎ویژه از دیدگاه شیعه امامی، اختلاف قرائات، نیاز به تفسیر قرآن و شرایط و شئون آن، نقد تفسیرهایی چون الدُّر المنثور.

بخش دوم که شامل تفسیر سوره نساء تا آیه ۵۸ است. در پایان جزء دوم، به تفسیر آیه ۶ سوره مائده اختصاص دارد. بخش دوم این تفسیر در ۱۴۹ صفحه نگارش شده است.

محتوا

این تفسیر دارای مقدمه‌‎ای است که مطالبی بدین شرح در آن بررسی شده است: آلاءالرحمن مشتمل بر مطالب متنوعی است که از جمله آن‌هاست:

بقاء نفس پس از مرگ

شفاعت

جبر و اختیار

تعدد زوجات در اسلام

مُحکمات و متشابهات

وضع انجیل‌ها

نبوت مسیح

امر به معروف و نهی از منکر

میراث کلاله

میراث پیامبر(ص)

ازدواج موقت

حرمت میگساری و سابقه آن در ادیان پیشین

تیمم

وضو

روش نگارش

مؤلف آلاء الرحمن از بحث‌های خشک علمی، لغوی، منطقی، فلسفی و کلامی پرهیز کرده است، ولی گاهی، با بهره‌گیری از روش ترکیبی در زمینه‌‎های گوناگون، از فلسفه، لغت و روایات برای تبیین یک مفهوم استفاده کرده است. مفسّران پس از وی در ایران از پژوهش‌های او بهره گرفته‌‎اند.

مؤلف برخی از مآخذی را که در نگاشتن این تفسیر مورد استفاده وی بوده، در مقدمه یاد کرده است.

چاپ

از این تفسیر مجموعاً ۲ جزء در یک مجلد چاپ شده است که تا آیه ۵۷ از سوره نساء را شامل است. در پایان، جزء دوم آیه ۶ از سوره مائده نیز تفسیر شده است. چاپ اول این تفسیر در ۱۳۵۱ق/۱۹۳۳م در صیدا (لبنان) انجام یافته است.

فهرست منابع:

1. بلاغی، محمدجواد، آلاء الرّحمن ‎فی ‎تفسیرالقرآن، قم، مکتبه ‎الوجدانی، جاهای مختلف.
2. شریعتی، محمدتقی، تفسیر نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۸ش، صص۳۶، ۳۷ (مقدمه).
3. مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ص۵؛ معرفت، محمدهادی، التمهید ‎فی‎ علوم ‎القرآن، قم، مهر، ۱۳۹۶ق، ۱/ید.
4. واعظ خیابانی، علی، علماء معاصرین، به کوشش محمدباقر آقاخویی کلکته چی، تهران، مطبعه اسلامیه، ۱۳۶۶ق، صص۱۶۳-۱۶۴.