تربیت دینی فرزندان بخش دوم

د) توجه به ویژگی‌هاى فرزندان

هر انسانى از شخصیتى مستقل و هویتى مخصوص به خود برخوردار است؛ بر این اساس، باید همواره ویژگیهاى ثابت و متغیر، علایق، انگیزه ها و هیجانات فرزندان خویش را مورد مطالعه قرار دهیم و بر مبناى آن به برنامه ریزى تربیتی بپردازیم. این انتظار برخى از والدین که مى خواهند فرزندانشان همچون خودشان و نسخه اى کپى شده از آنها باشند صحیح و به جا نیست.

در حدیث شریف آمده است که «راه‌هاى وصول به خداوند به عدد جان‌هاى آدمیان است.» بنابراین، نمى توانیم برنامه ای ثابت و غیرقابل تغییر براى تربیت دینى فرزندان مان در نظر گرفته، بر همگان به طور یکسان پیاده کنیم؛ بلکه باید با توجه به متغیرها و در پرتو ثوابت به روشى مناسب براى تربیت دینى فرزندمان نایل آییم:

برنامه مناسب تربیت دینى = متغیرهاى شخصى فرزندمان + مفاهیم و الگوهاى ثابت دینى

بر همین اساس، در حل مشکلات و ناهنجارى‌هاى کودکان و نوجوان باید ابتدا کلید شخصیت آنها را شناسایى کرده، به نقاط ضعف و قوت آنها پى ببریم و سپس با بررسى علل انحرافشان، به درمان مناسب بپردازیم. در این میان طبیعى است که گاه به خطا مى رویم؛ از این رو، چه نیکو است که با ثبت تجربیات خویش اطلاعات دقیق‌ترى از شخصیت و روحیات فرزندمان به دست آوریم.

فرزند یکى از اندیشمندان مذهبى نقل مى کرد که پس از مرگ پدر در لوازم شخصى او به مجموعه اى از دفترها و یادداشت ها برخوردم که نکات دقیق و جالب توجهى از روحیات، عواطف و ابعاد مختلف(مثبت و منفی) من و دیگر خواهران و برادرانم در آن ثبت شده بود و تجربیات مختلفى را که پدرم در خلال تربیت ما به دست آورده بود ـ چه موفق و چه نا موفق ـ در آن دفترها نگاشته بود. آنچه در این میان مهم است، پیگیرى مستمر و پرهیز از خستگى و بى تفاوتى در شناخت فرزندمان و برنامه ریزى مداوم در تربیت وى است.

حقوق فرزندان و مسئولیت‌هاى والدین

خداوند سبحان در برابر اعطاى ولایت فرزندان به والدین، مسئولیت هایى ویژه بر دوش آنها نهاده است که از آنها به حقوق فرزندان تعبیر می شود. امام سجاد (علیه السلام) در رساله حقوق که به تبیین وظایف و مسئولیت‌هاى مختلف انسانها مى پردازد، بخش خاصى را به حقوق فرزند اختصاص داده، در عباراتى کوتاه و بسیار پربار چنین مى فرماید:

اما حقى که فرزندت بر تو دارد، آن است که بدانى او از تو و وابسته به تو است؛ خوب و بدش در این دنیا به تو باز مى گردد و به یقین تو در مقابل ولایتى که بر او دارى مسئول هستى به تربیت نیکوى او بپردازى و به سوى خداوند راهنمایى اش کنی. و در انجام وظایف الهى و حقوق خود بر او یارى اش رسانی، که تو در مقابل این تکلیف از پاداش و مجازات برخودار خواهى بود. پس درباره فرزندت چنان رفتار کن و تلاش نما که اثرى نیکو پس از خود بر جاى گذارى و در مقابل پروردگارت توان پاسخگویى را داشته باشی.

شگفت آن است که برخى از خانواده ها نسبت به غذا و پوشاک و سلامتى جسمانى فرزندان خویش اهتمام فراوان مى ورزند، ولى به تربیت و دیندارى و بیماریهاى روحى و روانى آنها توجهى نمى کنند و به تعبیر امام حسن مجتبى (علیه السلام): «شگفتا از کسى که در غذاى جسم خویش اندیشه مى کند ولى به غذاى روح خود نمی پردازد».

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حقوق اساسى فرزندان را در وصیتى به امام علی (علیه السلام) چنین بر مى شمارد:

اى علی! حق فرزندان بر والدینشان آن است که نام نیکو بر آنها نهاده و آنان را به حسن ادب مزین سازند و در محیطى سالم پرورش شان دهند. اى علی! نفرین خداوند بر پدر و مادرى که زمینه نافرمانى فرزندان و بى احترامى آنها نسبت به خودشان را فراهم سازند و رحمت الهى بر پدر و مادرى که فرزندان خویش را بر نیکوکاری به والدین یارى رسانند.

والدین با عمل به چهار توصیه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مى توانند زمینه صلاح فرزندانشان را فراهم آورده، از نافرمانى آنها و گستاخى شان جلوگیرى نمایند:

۱ـ آنچه را کودک در حد توان خود انجام داده است، از او بپذیرند.

۲ـ آنچه انجام آن براى کودک، سنگین و طاقت فرسا است از او نخواهند.

۳ـ او را به گناه و سرکشى وادار نکنند.

۴ـ به او دروغ نگویند و در برابر او به اعمال سبک و احمقانه دست نزنند.

با بررسى آیات و روایات، مى توان اهم حقوق فرزندان یا مسئولیت‌هاى والدین را در موارد ذیل بر شمرد:

۱ـ نام نیکو

نخستین حق و یکى از مهمترین حقوق فرزند آن است که براى او نام نیکو، با معنا و زیبا انتخاب کنیم؛ چرا که نام انسان در روح و روان وى تأثیر می گذارد و مى تواند او را به جانب محتوا و مضمون آن نام سوق دهد. بر همین اساس، آدمی از نام زیبا مسرور گشته، به آن افتخار مى ورزد و از نام بد رنج برده، از آن شرمشار مى گردد.

حال چه خوب است از میان نام هاى نیکو، نامى را برگزینیم که همواره الگویی والا و عینى را در مقابل ما قرار دهد. نام هاى امامان و پیامبران و انسان هاى نیک در پیوند فرزندانمان با آن قهرمانان تاریخ تأثیرى فراوان دارد. بر همین اساس، امام حسین بن على (علیه السلام) براى تمام فرزندان خویش نام مبارک فاطمه و على را برگزیده بود تا یادآورى مکرر آنها در عصر غربت آن دو شخصیت بزرگ، زمینه باز تولید آن قهرمانان را فراهم آورد و افراد و جوامع را از شعاع هاى وجودیشان بهره مند سازد.

۲ـ مهر و محبت

والدین باید محبت خویش را به فرزندانشان اظهار نموده و تنها به دوستى قلبى بسنده نکنند؛ زیرا براى کودکان فقط آنچه قابل مشاهده و لمس است معنا و مفهوم مى یابد. محبت‌هاى والدین باید در نوازش ها، بوسه ها، آغوش گرفتن ها، تبسم ها و حتى نوع نگاه ها و آهنگ سخنانشان نمود و ظهور داشته باشد.

بر همین اساس پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مى فرماید: «نگاه محبت آمیز پدر به فرزند عبادت محسوب می شود.» و «هر کس فرزند خویش را ببوسد خداوند براى او ثوابى در نظر مى گیرد و هر کس فرزندش را شاد گرداند، خداوند او را در قیامت شاد مى سازد.» امام صادق (علیه السلام) نیز مى فرماید: «خداوند بنده اى را به دلیل محبت بسیار به فرزندش مورد رحمت خویش قرار مى دهد.» همچنین در روایتى دیگر از موسى (علیه السلام) نقل مى فرماید که او از خدا پرسید:

«پروردگارا چه عملى نزد تو نیکوتر است؟» خداوند در پاسخش فرمود: «محبت به کودکان؛ چرا که من فطرت آنها را بر یگانگى خویش قرار داده ام و لذا اگر آنها را بمیرانم از روى رحمتم به بهشت جایشان دهم.»

۳ـ محیط سالم

یکى از نکاتى که در روایات به آن سفارش بسیار شده، انتخاب محیطى سالم براى رشد کودکان و به حداقل رساندن عوامل منفى تأثیر گذار بر آنها است. انتخاب محله مناسب، مدرسه خوب، اطرافیان و دوستان شایسته و …… همگى تأثیر به سزایى در تربیت فرزندان داشته و از مسئولیتهاى مهم والدین به شمار مى روند. چرا که محیط گناه آلود، روان را فاسد و مسموم ساخته، خانه دل را تاریک مى نماید. شاید به همین دلیل است که مسلمان حق ندارد و در محیط آلوده اى که قادر به حفظ دین و عقیده خود در آن نیست، زندگى نماید و کمترین وظیفه او، مهاجرت از آن محیط مسموم است.

یکى از امورى که در سالم سازى محیط رشد فرزندانمان تأثیر فراوان دارد، آموزش محرم و نامحرم، کنترل معاشرتها با جنس مخالف و جدا سازى بستر خواب فرزندان است. معاشرت مختلط دختران و پسران در مجالس عروسی، میهمانى ها و… تأثیر فراوانى بر تغییر روحیه دینى و بینش معنوى آنها خواهد گذاشت.

این مسأله در مورد دختران اهمیت بیشترى دارد؛ زیرا آنها زودتر از پسران به بلوغ می رسند. بستر کودکان نیز باید در شش سالگى از هم جدا شود. رعایت این اصول به تدریج سبب مى شود هر یک از پسران و دختران، نقش مردانه و زنانه مناسب را یافته و برای دوران بحران زاى بلوغ آماده گردند. نوه امام خمینى (رحمت الله) عاطفه اشراقى در این باره خاطره اى شنیدنى دارد:

از مسائلى که امام زیاد به آن توجه داشتند، محدود بودن روابط زنان و مردان بود. یادم است که ده سال بیش نداشتم و با برادرها و پسرخاله هایم بازى مى کردم و در عین حال حجاب نیز به سر داشتم. امام یک روز مرا صدا زد و فرمود: «شما هیچ تفاوتى با خواهرتان ندارید، مگر او با پسرها بازى مى کند که شما این کار را مى کنید.» از آن روز به بعد، دیگر من در بازى پسرها شرکت نمى کردم.

محیط درونى خانه نیز باید از هر گونه عوامل منفى در تربیت فرزندان تهى باشد؛ روابط جنسى والدین به هیچ وجه نباید در معرض دید فرزندان قرار گیرد. به تدریج باید به کودک آموزش داد که در اطاق خاص خود بخوابد و براى رفتن به اطاق والدین اجازه بگیرد. قرآن کریم نیز در آیه ۵۸ و ۵۹ سوره نور به این امر تصریح نموده است. در روایات حتى از هم بسترى در مکانى نزدیک به محل خواب نوزادان نیز نهی شده و انجام این عمل، موجب پیدایش انحراف جنسى در بزرگسالى آنها شمرده شده است.

۴ـ آموزش قرآن

در روایات از آموزش قرائت قرآن، به عنوان یکى از وظایف والدین در تربیت فرزندانشان یاد شده است. بر همین اساس، امام على (علیه السلام) به معلمى که «بسم الله الرحمن الرحیم» را به فرزندان خردسالش آموخته بود، به گنجایش دهان استاد، طلا و جواهر و هدیه داد.

امام حسن عسکرى (علیه السلام) نیز در روایتى ثواب آموزش قرآن به فرزندان را تشکیل دهنده بخش بزرگى از نامه اعمال والدین مى شمارد. این سفارش‌ها همگى از آن رو است که قرائت قرآن در جوانى موجب آمیختگى مفاهیم آسمانى آن با روح و روان کودک گشته و ذهن و اندیشه وى را قرآنى و الهى مى گرداند و در نتیجه، ضمانتى درونى در مقابل انحرافات اخلاقى و اجتماعى بدو مى بخشد.

۵ـ آشناسازى با مفاهیم و معارف اسلامی

افزون بر قرائت قرآن، باید معانی، مفاهیم، داستان ها و مثل های قرآن را به کودکان مان بیاموزیم و در کنار آن با روایات و احادیث معصومین (علیه السلام) آشنایشان سازیم و براى لحظه لحظه زندگى الگویى عملى در مقابل چشمانشان قرار دهیم.

امام على (علیه السلام) در این باره چنین توصیه مى کند: «از دانش ما به کودکان تان بیاموزید که خداوند بدین وسیله منافعى به ایشان رساند.» امام صادق (علیه السلام) نیز به شیعیان خویش سفارش مى کند که نو نهالان خود را پیش از آنکه افکار و اندیشه‌هاى انحرافی، گمراهشان سازد، با احادیث اهل بیت آشنا سازند.

چه نیکو است که پدران و مادران هر شب و یا دست کم هر هفته در جمع خانواده چند آیه یا حدیث و یا برخى اشعار سازنده و داستان هاى مفید را بخوانند و درباره آن به صحبت بنشینند. مهمترین موضوعاتى را که فرزندانمان باید با آنها آشنا باشند، مى توان بدین ترتیب فهرست کرد:

ـ خداشناسی: معرفى خدا و صفات او، عدالت و حکمت الهى در آفرینش جهان و توضیح درباره بلاها و امتحانات.

ـ راهنماشناسی: شناخت پیامبران و فلسفه نبوت و آشنایى با امامان و کارکردهاى آنان.

ـ معادشناسی: رستاخیز، حسابرسی، برزخ، قبر، کیفر و پاداش.

انسان شناسی: رابطه انسان با خدا و جهان هستی، نظارت خدا برا انسان، خلافت انسان در زمین.

۶ـ محبت به پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام)

وظایف والدین تنها به آموزش برخى مفاهیم و ایجاد پاره اى از نگرشها محدود نمى شود، بلکه بر آنها است که برخى گرایشهاى مثبت را به فرزندان خود القا کنند و در جان هایشان رسوخ دهند. محبت به خوب ها و خوبى ها و نفرت از بدها و بدیها ایمن سازى قوى و مؤثرى در مقابل هر گونه زشتى و گناه بوده، محرکى به سوی کمال و ترقى معنوى به شمار مى رود.

محبت به معصومین (علیهم السلام) آنان را به حقایقى عینى و الگوهایى عملى مبدل ساخته، امکان همانند سازى با آنها را فراهم مى آورد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتى مى فرماید: «فرزندان خود را بر دوست داشتن پیامبرتان و محبت به اهل بیت او تربیت نمایید.»

۷ـ آموزش احکام شرعی

آشنا ساختن کودکان با وظایف و تکالیف شرعى آنها نیز یکى از مسئولیت‌هاى مهم والدین است که با نزدیک شدن آنها به سن بلوغ، ضرورت بیشترى می یابد. فرزندان ما باید پیش از بلوغ به تدریج با احکام مورد نیاز همچون طهارت و نجاست، وضو، غسل، نماز، روزه و …….. آشنا شوند و روش مراجعه به توضیح المسائل را فرا بگیرند. همچنین، از خجالت‌هاى بى مورد در پرسش از مسائل شرعى بپرهیزند.

۸ـ ازدواج به موقع

یکى از وظایف مهمى که در روایات بر دوش والدین نهاده شده، پیشگیرى از انحرافات جنسى فرزندان است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حقوق فرزندان بر والدین را اینگونه مى شمارد: نام نیکو، آموزش هاى لازم و ازدواج به موقع. چه نیکو است که پدران و مادران از یک سو با مراعات نکات تربیتى از بلوغ زودرس فرزندان ـ که در اثر عوامل مختلفى مانند معاشرت با جنس مخالف، مشاهده فیلم هاى نامناسب، دوستى های ناشایست و ……. پدید مى آید ـ جلوگیرى کنند و از سوى دیگر، با آموزش‌هاى لازم، سن بلوغ عقلى آنها را پایین آورند و به حد واقعى خویش که مقارن با بلوغ جنسى است، برسانند. سپس زمینه ازدواجى ساده و پاکیزه را براى آنها فراهم آورند.

بخش اول

منبع: رواق اندیشه جلد ۱۴؛ مرکز پژوهش هاى اسلامى سازمان صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران