راهکارهایی برای تقریب و وحدت مذاهب اسلامی

این پژوهش، ضمن اشاره به موضوع همگرایی و تقریب مذاهب اسلامی به‌عنوان یک ضرورت انکارناپذیر در جهان اسلام، به مسئله بحران‌های ژئوپلیتیکی می‌پردازد و در انتها راهکارهایی را به جهت تقویت و گسترش وحدت و تقریب مذاهب میان شیعه و سنی، به‌منظور عبور جهان اسلام از بحران‌های ژئوپلیتیکی اشاره شده، ارائه می‌دهد.

مقدمه

متأسفانه در حال حاضر، دنیای اسلام، دچار بحران‌های گوناگون گشته است چنانچه مقام معظم رهبری دراین‌باره می‌فرمایند: امروز دنیای اسلام حقّاً و انصافاً گرفتار است. شما نگاه کنید وضعیت کشورهای اسلامی منطقه‌ی خود ما را، از پاکستان و افغانستان بگیرید تا سوریه و لبنان و فلسطین و از یمن بگیرید تا لیبی؛ حوادث گریه‌آور در منطقه در عراق و شام و یمن و بحرین و در کرانه‌ی غربی و غزّه و در برخی دیگر از کشورهای آسیا و آفریقا، گرفتاری‌های بزرگ امّت اسلامی است که سَرانگشت توطئه‌ی استکبار جهانی را در آن باید دید و به علاج آن اندیشید؛ ملّت‌ها باید آن را از دولت‌های خود بخواهند و دولت‌ها باید به مسئولیت سنگین خود وفادار باشند (پیام به مناسبت کنگره عظیم حج ۲۷ شهریور ۹۴)

عبور از بحران‌های کنونی جهان اسلام، نیازمند راهکاری اساسی است، راهکاری که بتواند؛ ضمن غلبه بر عناصر بحران‌ساز و عوامل تنش‌زای درونی و بیرونی، دست بیگانگان و قدرت‌های بزرگی که در پشت‌صحنه مدیریت این بحران‌ها قرار دارند را کوتاه نموده و زمینه استیلای نیروی برتر و متحد و پرقدرت منطقه‌ای به نام امت واحده‌ی اسلامی را بر اوضاع آشفته منطقه را فراهم نماید؛ از این منظر لازم و ضروری است که برای حل چالش‌ها و بحران‌هایی که گریبان امت اسلامی را گرفته است، راهکار ارائه و تبیین گردد، مبنی براین که چگونه در جهان بحران‌زده و پر تشتت اسلام و با چه روش‌هایی می‌توان شیعه و سنی را در عین حفظ عقاید مذهبی‌شان، در صف واحدى قرارداد و جهان اسلام را از بحران‌های کنونی مبتلا، رهایی بخشید. لذا این پژوهش، ضمن اشاره به موضوع همگرایی و تقریب مذاهب اسلامی به‌عنوان یک ضرورت انکارناپذیر در جهان اسلام، به مسئله بحران‌های ژئوپلیتیکی می‌پردازد و در انتها راهکارهایی را به جهت تقویت و گسترش وحدت و تقریب مذاهب میان شیعه و سنی، به‌منظور عبور جهان اسلام از بحران‌های ژئوپلیتیکی اشاره شده، ارائه می‌دهد.

همگرایی و تقریب مذاهب اسلامی

مقصود از تقریب مذاهب اسلامی، تقریب پیروان مذاهب اسلامی است؛ چراکه تقریب دو مذهب بدون در نظر گرفتن اتباع آن، معقول نخواهد بود. بدیهی است که تقریب به معنای دست شستن از ارزش‌های مذهبی نیست و هیچ‌یک از علمای اسلام چنین برداشتی از تقریب ارائه نکرده‌اند؛ بلکه همواره بر اصول ثابت ارزش‌های دینی و مذهبی تأکید داشته‌اند. محمدی عراقی می‌گوید تقریب همان نزدیک شدن به مشترکات مذاهب است و منظور از تقریب مذاهب اسلامی این نیست که شیعه، سنی شود و یا سنی، شیعه؛ بلکه مراد این است که چون مشترکات ما بسیارند، می‌توان در مهم‌ترین مسائل، حتی در مسائل فقهی، همفکری و همیاری نمود (محمدی عراقی،۱۳۸۷: ۱۰۷). بنابراین تقریب مذاهب اسلامی نزدیک شدن پیروان مذاهب اسلامی باهدف شناخت مشترکات یکدیگر و توسعه مشترکات به‌منظور دستیابی به برادری دینی بر اساس اصول مسلم و مشترکات اسلامی و نیز معذور نمودن همدیگر در امور مورد اختلاف است (نواب، سلماسی، ۱۳۹۳ :۲۳۵).

همگرایی که عبارت اخرای آن در زبان عربی تقریب است در یک‌صد سال اخیر موردتوجه علمای روشنگر اسلام همچون سید جمال‌الدین اسدآبادی قرار گرفت به‌گونه‌ای که در دانشگاه الا زهر مصر مرکز همگرایی مذاهب اسلامی به نام «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» تأسیس گردید که در آن حداقل گرایشات فقهی و مذهبی اسلامی حضور داشتند. یکی از بنیان‌گذاران دارالتقریب، مرحوم علامه محمدتقی قمی (ره) بود. ایشان درباره همگرایی دینی می‌گوید: «هدف ما اندماج مذاهب فقهی در یکدیگر نیست،‌ زیرا اختلاف امری است طبیعی… در این‌گونه اختلافات زیانی نبوده بلکه باعث توسعه فکری و فراهم آمدن تسهیلات و گشایش رحمت الهی خواهد بود. راهبردهای استراتژیک در این مرکز تعیین گردید که سرفصل‌های مهم آن عبارت بود از: تبیین باورها و برداشت‌های مشترک بین این دو و تطبیق و مقایسه آن با نکات اختلاف از جهت اهمیت، ایجاد آگاهی فرق اسلامی به پیامدهای تنش و درگیری، یافتن زبان مشترک برای همگرایی، معرفی تفرقه‌افکنان که قصد تبدیل اختلاف به یک نزاع تمام‌عیار را داشته‌اند، یادآوری فواید سکوت و خویشتن‌داری هر یک در راستای تحقق اصل وحدت اسلامی، این قبیل راهبردها به‌منظور کاستن فاصله مسلمانان مذاهب اسلامی و رفع بدبینی و خصومت صورت می‌گرفت. یکی از متفکران عرب به نام دکتر «محمد الدسوقی» (استاد دانشگاه قطر) مفهوم همگرایی و تقریب مذاهب را با این تعبیر بیان می‌کند: إنّ التقارب بین المذاهب هو فی جوهره: محاوله لکسر شوکه التعصب و جمع کلمه الأمه علی أصول عقیدتها والمبادئ الأساسیه لدینها یعنی: همگرایی، تلاش برای شکستن شوکت تعصب و پیوند زدن امت اسلامی بر اساس اصول عقیده مبادی، اساس دین است. به عبارت روشن‌تر همگرایی را اصل بنیادین دینی می‌داند. مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین آل‌کاشف‌الغطاء، همگرایی و تقریب فرق اسلامی را نه‌تنها به معنای هضم فرقه‌ای و سکوت فرقه مغلوبه نمی‌داند، بلکه می‌فرماید: » از عدالت به دور است که ما فرقه‌ای را که در انزوا و اتهام نهاده شده و از خود دفاع می‌کند به دلیل دفاع از حق خود به تفرقه‌افکنی و کینه‌توزی متهم کنیم بلکه باید سخن او را بررسی نماییم. اگر حق با اوست او را یاری دهیم وِالّا به استدلال او را قانع سازیم؛ بنابراین همگرایی ناظر بر رفتار متعهدانه متقابل مذاهب اسلامی به‌منظور صیانت از اصول مشترک اسلامی هست. در این رابطه، سیاست راهبردی برای مصونیت سامانه همگرایی، اصل احترام مذاهب به یکدیگر، برای پوشاندن حفره‌ها و خلأهای موجود، مهار تنش‌ها و پرهیز از سبّ و دشنام پیروان مذاهب نسبت به یکدیگر باید موردنظر باشد.(سارلی،۱۳۹۱ :۲)

جغرافیای جهان اسلام

جهان اسلام ازنظر جغرافیای شامل سرزمین‌های وسیعی می‌باشد که بدنه اصلی آن به شکل مستطیلی از کرانه‌های اقیانوس اطلس شروع و تا جنوب غربی و شمال شرقی آسیای مرکزی ادامه می‌یابد و ازنظر واحدهای کوچک‌تری چون این وسعتی که کشورهای اسلامی را در خود جای‌داده است، آلبانی را نیز شامل می‌گردد (زنجانی، ۱۳۸۴ :۲۳۵) جهان اسلام با بیش از ۳۱ میلیون کیلومترمربع، بالغ‌بر یک‌پنجم مساحت خشکی‌های زمین را در برمی‌گیرد.(صفوی، ۱۳۸۷ :۵۶) از یک دیدگاه مجموعه ۵۷ کشور اسلامی که به‌طور رسمی عضو سازمان اجلاس اسلامی هستند، به سه گروه: کشورهای آسیای (جنوبی، جنوب شرقی و مرکزی) با مساحت حدود ۹ و نیم میلیون کیلومترمربع، کشورهای آفریقایی با مساحتی حدود ۶.۸ میلیون کیلومترمربع و گروه کشورهای عربی با ۱۴ میلیون کیلومترمربع تقسیم می‌شوند.(صفوی،۱۳۸۷ :۷۳) غربی‌ترین کشور عضو سازمان اجلاس اسلامی کشور گویان در قاره‌ی امریکا و شمال آمریکای جنوبی و شرقی‌ترین آن، کشور اندونزی واقع در جنوب شرقی آسیاست. شمالی‌ترین کشور قزاقستان واقع در آسیای مرکزی و جنوبی‌ترین کشور اسلامی، موزامبیک در جنوب قاره آفریقاست.(گلی زواره، ۱۳۸۵: ۱۶)

بحران ژئوپلیتیکی جهان اسلام

کشورهای اسلامی همواره با چالش‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی و امنیتی مواجه بوده‌اند.(ولایتی، سعید محمدی،۱۳۸۹ :۱۶۱ (می‌توان اذعان داشت که با توجه به نشانه‌های موجود، هم‌اکنون بحران‌های ژئوپلیتیکی در میان کشورهای اسلامی منطقه به صورتی عمیق شکل‌گرفته است که به‌طورکلی در نمودار زیر به تصویر کشیده شده است.

با نگاه به این بحران‌ها، می‌توان بیان داشت که جهان اسلام دارای مناطق و مکان‌های بحرانی زیادی است که می‌توان آن‌ها را به دو گروه حاشیه‌ای و داخلی تقسیم کرد.(حافظ نیا، (۲۵۲:۱۳۷۹

الف بحران‌های برون منطقه‌ای (حاشیه‌ای)

این بحران‌های در حاشیه جهان اسلام و در سطح تماس قلمرو دنیای اسلام با دنیای غیراسلام به‌ویژه قلمروهای فرهنگی بروز نموده‌اند. درواقع، سطح اصطکاک جهان اسلام و غیر اسلام، تبدیل به منطقه بحرانی شده است. عمده‌ترین این بحران‌ها عبارت‌اند از:

۱ جنوب شرق اروپا (بوسنی و هرزه‌گوین) ۲. کشمیر ۳. قفقاز، آذربایجان و ارمنستان ۴. فلسطین ۵. فیلیپین

ب. بحران های درون منطقه‌ای (داخلی)

این بحران‌ها در داخل منطقه جهان اسلام مشاهده می‌شود که البته علت‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی مذهبی و … دارد. این بحران‌ها در صورت خفیف یا قوی، کوتاه‌مدت یا بلندمدت بین دو یا چند کشور مسلمان وجود دارد و منشأ آن، اختلافات مرزی و منابع زیرزمینی، مسائل قومی، تعارض منافع، رقابت و اساساً فرایندهای ژئوپلیتیکی است. نمونه چنین بحران‌هایی عبارت‌اند از: یمن و عربستان، عراق و سوریه، ایران و عراق، عربستان و عراق )حافظ نیا،۱۳۷۹: (۲۵۲

همان‌طور که ملاحظه می‌گردد، بحران‌های ژئوپلیتیکی بین کشورها و ملت‌های جهان اسلام رخنه نموده و در میان جوامع اسلامی به صورتی عمیق ریشه دوانیده است. همان‌طور که تبیین گردید بخش اعظم دلایل شکل‌گیری این بحران‌ها، ناشی از تعدادی عوامل واگرا بوده که درمجموع باعث گردیده در میان کشورهای اسلامی درگیری و موانع همگرایی به وجود آید و امروزه با یک بحران ژئوپلیتیکی گسترده در میان جوامع اسلامی مواجه باشیم.

نتیجه‌گیری و ارائه راهکار

می‌توان اذعان داشت که یکی از مهم‌ترین علت‌های بحران‌های کنونی جهان اسلام، نبود همگرایی و تقریب مذاهب میان مسلمانان (شیعه و سنی) و عدم همبستگی آن‌ها با یکدیگر است. ما در این بخش نهائی، مهم‌ترین راهکارها و مبانی پیوند و همگرایی میان جوامع اسلامی به‌منظور عبور جهان اسلام از بحران‌ها و افزایش تقریب مذاهب میان شیعه و سنی را استخراج و تدوین نموده‌ایم که در ذیل بخش‌های همگرایی مذهبی، همگرایی سیاسی-فرهنگی و همگرایی اقتصادی تبیین می‌نماییم و معتقدیم بهره‌مندی از آن‌ها می‌تواند، ضمن راه گشایی برای عبور از بحران‌ها، موجبات بازگشت شکوه قدرت و اقتدار مسلمانان را نیز فراهم آورد.

۱. همگرایی مذهبی

از مهم‌ترین شکاف‌های امروز جهان اسلام می‌توان به شکاف‌های مذهبی اشاره کرد. بدین معنا که مذاهب مختلف موجود در درون گفتمان اسلام اعم از شیعه و سنى یا فرقه‌های منشعب از آن‌ها، از آن حیث که ریشه در اصول اسلامى دارند، با یکدیگر نقاط مشترک بسیار دارند و لذا شایسته است در مقابل گفتمان‌های رقیب متحد قرار گیرند. حال‌آنکه در مقام عمل این نتیجه حاصل نیامده و گسست مهمى میان مذاهب مختلف تعریف‌شده و لذا مذاهب اسلامى در مقابل یکدیگر قرار داده‌شده‌اند. نتیجه آن‌که کشورهاى اسلامى با یکدیگر بیگانه و با بیگانگان نزدیک‌ترند. در رابطه با فراهم ساختن زمینه‌های همگرایى و تقریب در ابعاد دینى- مذهبى در بین کشورهاى اسلامى راهبردهاى ذیل ارائه می‌شود:

-عدم سب و جلوگیری از اهانت: یکی از عوامل خطرناک تفرقه و اختلاف، توهین و افترا به افراد جامعه و یا مذهب و اعتقاد دیگران است. راهکار اصولی در این زمینه نیز از بین بردن این عامل است. چنانچه قرآن کریم در سوره انعام آیه ۱۰۸ حتی دشنام دادن به سران کفر و نفاق را هم منع می‌فرماید…لذا لازم است که رهبران مذهبی هریک از مذاهب شرایطی را ایجاد نمایند که مانع از سب و ناسزاگویی طرفداران مذاهب به مقدسات یکدیگر گردند. رهبران مذاهب باید از اظهارنظرهایی که سبب تحریک هم‌مذهبان آنان می‌شود جلوگیرى کنند. درواقع رهبران و اندیشمندان مذاهب می‌باید در دو مرحله براى وحدت زمینه‌سازی کنند. اول، ایجاد زمینه‌های ذهنى، که اندیشمندان دینی باید فراهم کنند. دوم، توصیه‌های عملى و راهبردى، که نمی‌تواند از سوی علماى درجه سوم و حتى دوم مطرح شود. این اقدام براى آن‌که به نتیجه برسد باید از سوى بالاترین مقامات مذهبى، که مورد اعتماد مردم و هم‌مذهبان خود هستند، اعلام شود.

-بازخوانی مجدد متون اسلامی و انجام تحقیقات در ارتباط با آسیب‌های تفرقه و تشتت: جهت استقرار همگرایی بین فرق اسلامی و گذر از بحران‌ها، لازم است متون کلاسیک و قدیمی اسلامی دوباره بازخوانی شود. آنگاه به‌جای تکیه‌بر مفترقات مکتوب در متون کهن، موارد اتفاق فریقین اشاعه پیدا کند. این بازخوانی به‌ویژه در کتاب‌های تاریخی مرتبط با عصر خلفای راشدین، شروح مختلف کتاب‌های فقهی که در دوره‌های تاریخی مختلف نگارش یافته و بر مسئله‌ی تقریب و اتحاد امت اسلامی تأکید نموده، لازم است. از سویی انجام تحقیقات و انعکاس آن‌ها در قالب کتاب و مقاله جهت انعکاس آسیب‌هایی که مسلمانان در اثر اختلافات مذهبى در طول تاریخ متحمل شده‌اند نیز گامى جهت ایجاد زمینه‌های ذهنى در مسلمانان در راستاى تکیه‌بر عوامل وحدت‌بخش به‌جای تفرقه است. به‌عبارت‌دیگر، بیان تجارب تلخ اختلاف‌ها می‌تواند راه را براى ساختن ذهنیتى در جهت بی‌فایده بودن تکرار آن مسائل هموار کند و به نظر می‌رسد می‌تواند زمینه را برای وحدت و تقریب مذاهب اسلامی فراهم نماید.

-پرهیز از افراط‌گرایی، برائت از تندروها و نفی اقتدار و مقبولیت تندروها: یکی از سدهای اساسی وحدت و همگرایی و علل بحران‌های ژئوپلیتیکی جهان اسلام، همانا تندروهای هر یک از دو مذهب مذکور است. هر گروهی که به نام مذهب دچار جنایت‌های وحشتناک غیرانسانی می‌شود، پیرو واقعی آن مذهب به شمار نمی‌رود. یکی از مصداق‌های افراط‌گرایی؛ منش‌ها و شیوه‌های تکفیری سلفی گروه‌هایی مانند داعش است. یکی از نمادهای این موضوع، موضع‌گیری‌های تند و صدور فتوای حرمت جان و مال مسلمانان شیعه است که از مصادیق تلخ اقتدار این گروهای تندروست. پرهیز از افراطی‌گری و مهار افراطیون دینی و نفی اقتدار و مقبولیت آن‌ها در جهان اسلام از مسائلى است که باید لحاظ شود. از بین بردن زمینه‌های شکل‌گیری این حرکات و نفى خشونت، به‌عنوان ابزار این گروه گام نخست در مهار افراط‌گرایی این گروه‌ها می‌تواند باشد.

۲. همگرایی سیاسی و فرهنگی

– انجام کارهای وحدت آمیز با بهره‌مندی از اقشار فرهیخته و محبوب جهان اسلام: یکی از تأثیرگذارترین راهکارهای فرهنگی وحدت و تقریب، برنامه‌ریزی، و ایجاد انجمن‌ها از سوی اقشار مقبول و محبوب و فرهیخته جهان اسلام و انجام کارهایی در مسیر همبستگی و وحدت است. گرچه تلاش‌های فردی هرچند هم مصرانه و با جدیت باشد مثمر ثمر نیست و لازم است برای ایجادت تقریب و وحدت مذاهب و بازگشت اقتدار و همبستگی اسلامی، با برنامه و انجام کارهای تشکیلاتی واسازی از این افراد بهره برد. از راهکارهای آن می‌توان به پرداختن جمعی از نویسندگان، فرهنگیان و دانشمندان به مسئله‌ی وحدت و تقریب جهان اسلام و تولید کتاب‌ها و دیگر آثاری است که در این زمینه باشد و جامعه اسلامی را به همبستگی فرابخواند، اشاره داشت.

-ایده رهبری واحد: جان‌مایه این ایده، آن است که کشورهای اسلامی در کلیه امور سیاسی، اقتصادی، مذهبی و ملی خود آزاد و مستقل باشند و کسی در کار آن‌ها دخالت نکند، تنها آنان ازلحاظ تعهد به اسلام و در دفاع از اسلام و مسلمین در شعاع رهبری اسلامی، همه در یک صف واحد می‌ایستند. برای ایجاد این وحدت در جامعه، رهبری واحد و اطاعت و پیروی از سخن نخستین اصل است. یعنی قبل از هر راهکار دیگر و انجام فعالیت در مسیر همبستگی، شناسایی یک رهبر واحد، گردآمدن در کنار او و حرف‌شنوی از اوامر و دستورهای وی از اهم راهکارهای وحدت و تقریب مذاهب و عبور از بحران‌های ژئوپلیتیکی جهان اسلام است. امروزه اگر رهبری واحد سیاسی در تمام ممالک و جوامع اسلامی به خاطر تفکیک و تقسیم جغرافیایی ممکن نیست، دو راه‌حل دیگر وجود دارد:۱. همه کشورها و جوامع اسلامی شورایی متشکل از دانشمندان و فقها و مفتیان اعظمی که با اندیشه تقریبی هستند، تشکیل دهند و این شورا برای تقریب و همبستگی جوامع اسلامی بکوشد و در مسائل بزرگ و مبتلابه، فتوای دینی و مذهبی که متناسب با مصالح امت اسلامی است صادر کند ۲. جوامع اسلامی همچون سران کشورها که گاهی جلسه دارند به‌صورت اصولی واسازی شورایی تشکیل دهند و اعضای این شورا در مسائل مهم بین‌المللی و منطقه‌ای به شور و مشورت بپردازند و در سیاست خارجی‌شان موضع مشترک و واحدی اخذ کنند.

-نهادینه کردن ایده تأکید بر مشترکات: این راهکار، به مشترکات فرق و مذاهب اسلامى توجه دارد و روى آن تأکید می‌کند. اصولاً توسّل به مشترکات، اولین قدم هر نوع رابطه اجتماعى است. پس هنگامی‌که بین مسلمانان و اهل کتاب مشترکاتى اثربخش موجود است، مشترکات فرق مسلمان به‌مراتب بیشتر و اثرگذارتر است و می‌تواند راهکار مناسبی برای همگرایی شیعه و سنی برای عبور از بحران‌های ژئوپلیتیکی جهان اسلام باشد.

-مباحثه بر مفترقات (بررسی علمی اختلافات) همراه با حفظ احترام متقابل: در مسئله تقریب مذاهب، نباید منشأ تنش را نادیده گرفت؛ بلکه برعکس باید مستقیماً با آن روبرو شد. یکی از مهم‌ترین راهکارهای همگرایی و تقریب، مباحثه بر متفرقات با حفظ احترام متقابل به یکدیگر است. این راهکار بیان می‌کند، بررسى علمى این اختلافات همراه با حفظ احترام متقابل، می‌تواند عامل تقریب باشد؛ چراکه اولاً دو فرد و یا دو جامعه و یا دو مذهب ممکن است تفاوت‌ها و تمایزاتی داشته باشند راه همگرایی و مسالمت‌آمیز این است که نسبت به هم روابط احترام‌آمیز متقابل داشته باشند. دوما منبع رجوع در موارد اختلاف مسلمانان، یکى است و با یک‌زبان که زبان قرآن و رسول اکرم (ص) باشد سخن گفته می‌شود و سوما منطق مستدلی در پس مذاهب اسلامى نهفته است که گفتگوى علمى در موارد اختلاف را اثربخش می‌گرداند و ما شاهدیم که روزگارى سرزمین‌های اسلامى محل درس و مباحثات علمى علماى مذاهب بود و شاگردان هر مکتبى به‌خوبی با سایر مکاتب آشنا می‌شدند و از هم بسیار تأثیر می‌پذیرفتند. این روش درصدد است تا شناختى واقعى، مبتنى بر بحث و بررسی‌های عقلانى و ادلّه علمى و منطقى در کمال احترام به دست دهد تا مسلمانان در سایه آن، سوءظن‌ها را از بین ببرند و تابع تفکر، علم و برهان منطقى گردند، به هم نزدیک شوند و از تفرقه بپرهیزند و قطعاً بنایى که بر پایه استوار علم و تفکر برپا شود، بنایى نیست که کسى را یاراى صدمه زدن به آن باشد در آن بحران ایجاد گردد؛ لذا این راهکار خوب نیز می‌تواند همگرایی و تقریب مذاهب میان شیعه و سنی را افزایش دهد.

۳. همگرایی اقتصادی

حوزه‌ی اقتصادی نیز می‌تواند کشورها و مردم جهان اسلام را به همگرایى و تقریب بکشاند و چنانچه کشورهای اسلامی همگرایی اقتصادی داشته باشند این مسئله موجب همگرایی سیاسی و مذهبی کشورهاى اسلامى می‌گردد و آن‌ها را از بحران‌های ژئوپلیتیکی خارج خواهد ساخت. برخی راهکاری اقتصادی عبارت‌اند از:

– ضرورت تأسیس و راه‌اندازی شرکت‌های چندملیتى مسلمان براى حمایت از (منافع و نیازهاى مسلمانان، سرمایه‌گذاری و تقسیم فناورى میان مسلمانان) که به گسترش همبستگی و تقریب میان مسلمانان منجر می‌شود.

– با توجه به عدم موفقیت سازمان اجلاس اسلامى درزمینه همگرایى اقتصادى، تشکیل یک هسته‌ی مرکزى اولیه با شرکت کشورهاى داراى ظرفیت و استعداد لازم ازنظر متغیرهاى کلیدى اقتصاد کلان بین‌المللی بهترین روش براى شروع همگرایى و آماده‌سازی زمینه براى پیوستن سایرین به این هسته‌ی اولیه و درنهایت ایجاد بازار مشترک اسلامى است که پیشنهاد می‌گردد که می‌تواند درنهایت بر تقویت همکاری و همگرایی میان کشورهای مسلمان تأثیر گذارد.

منابع

۱. حافظ نیا، محمدرضا.(۱۳۷۹). مبانی مطالعات سیاسی اجتماعی، قم: سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشور.

۲. زرقانی، سید هادی؛ علمدار، اسماعیل (۱۳۹۵) بررسی و تحلیل بحران‌های جهان اسلام و چشم‌انداز آتی، مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی بحران ژئوپلیتیکی جهان اسلام

۳. زنجانی، عمید. (۱۳۸۴). حقوق اساسی تطبیقی؛ حقوق اساسی کشورهای غربی و کشورهای اسلام. ی نشر میزان. تهران.

۴. سارلی، ارازمحمد؛ (۱۳۹۱)همگرایی اسلامی ضرورت‌ها، نمادها و عوامل)؛ دوره اول، پیش‌شماره دوم، تابستان، فصلنامه علمی تخصصی حبل‌المتین

۵. صفوی، سید یحیی. (۱۳۸۷). وحدت جهان اسلام: چشم‌انداز آینده تهران. انتشارات شکیب. چاپ اول.

۶. گلی زواره، غلامرضا. (۱۳۸۵). جغرافیای جهان اسلام؛ آشنایی با کشورهای اسلامی و قلمرو اقلیت‌های مسلمان قم. موسسه انتشارات امام خمینی (ره). چاپ اول.

۷. محمدی عراقی، محمود، (۱۳۸۷)، بازخوانی اندیشه مذاهب اسلامی. دوماهنامه پژوهه شماره ۳۲

۸. منتظران، جاوید (۱۳۹۶)، راهکارهای همگرایی و تقریب مذاهب اسلامی در جهت عبور از بحران‌های جهان اسلام و شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی، سی و یکمین اجلاس وحدت اسلامی

۹. نواب، ابوالحسن؛ شاکر الماسی، مجید، (۱۳۹۳)، ظرفیت‌ها و چالش‌های تقریب مذاهب اسلامی در لبنان، فصلنامه علمی پژوهشی شیعه شناسی سال دوازدهم

۱۰. ولایتی، علی‌اکبر؛ سعید محمدی، رضا؛ (۱۳۸۹) تحلیل تجارب همگرایی در جهان اسلام، علوم سیاسی: دانش سیاسی: بهار و تابستان- شماره ۱۱ (علمی پژوهشی)

منبع: مرکز بررسی استراتژیک ریاست جمهوری