تاریخ پیدایش مذهب ماتریدی

یکی از فرقه های کلامی اهل سنت فرقه ماتریدیه است. اهل سنت آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و هند از نظر کلامی پیرو این فرقه هستند. این فرقه همزمان با فرقه اشاعره تأسیس شده است.

در این نوشتار کوتاه، به تاریخچه علم کلام در جامعه اسلامی اشاره شده تا در ضمن آن، تاریخ و چگونگی پیدایش مذهب ماتریدی نیز خود به خود آشکار گردد.

پیروان ابومنصور محمد بن محمد بن محمود را ماتریدی یا «ماتریدیه» گویند. وی از ائمه بزرگ کلامی سنت و جماعت به شمار می رود. ابومنصور منسوب به «ماترید» محله ای در سمرقند است. وی با ابوالحسن اشعری (متوفی۳۲۴ هجری) هم عصر بوده و با او در مسائل کلامی اختلافاتی داشت. ماتریدی به سال ۳۳۳ هجری قمری درگذشت.(۱)

از روزی که مسائل کلامی در محیط اسلامی به صورت ساده مطرح شد در میان مسلمانان دو گروه پدید آمد:

یکی گروه اهل حدیث که آنان را «حشویه» و «سلفیه» و «حنابله» می نامند. این گروه کلیه عقاید خود را از ظواهر آیات و قسمت اعظم آن را از حدیث می گیرند و برای عقل و خرد ارزشی قائل نیستند و همچون یهودیان و مسیحیان که تورات را قدیم و مسیح را ازلی می دانند به قدیم و ازلی بودن قرآن قائل می باشند و بر رؤیت خدا در روز رستاخیز اصرار می ورزند.(۲)

گروه دیگری که در این عصر پا به عرصه وجود نهاد فرقه معتزله است که به عقل و خرد بهاء و ارزش داده، حدیث و روایتی را که با حکم خرد مخالف باشد طرد می نمایند و عقاید خود را از نصوص قطعی کتاب و سنت و حکم خرد می گیرند.(۳)

سالها نبرد فکری میان این دو گروه برقرار بوده و پیروزی هر گروه بر گروه دیگر، در گرو حمایت فرمانروایان وقت بود که جانب یکی را می گرفتند و در تضعیف دیگری می کوشیدند.

این نزاع، تا آغاز سال ۳۰۰ هجری به صورتی چشمگیر ادامه داشت. ولی در آغاز قرن چهارم، دو شخصیت در دو منطقه، سر بلند کردند و مکتبی را که در حقیقت مکتب معتدلی میان اهل حدیث و مکتب معتزله بود، پدید آوردند.

یکی از این دو نفر ابوالحسن اشعری (۲۶۰ـ۳۲۴ هجری) است که در عراق از مذهب اعتزال توبه کرد و خود را یار و یاور احمد بن حنبل معرفی نمود، و در عین حال، در مذهب ابن حنبل تصرفاتی پدید آورد و به تدریج طریقه او به نام فرقه اشاعره مذهب رسمی اهل سنت گردید.(۴)

نفر دوم ابومنصور ماتریدی سمرقندی (۲۵۰ـ۳۳۳ هجری قمری) بود که در مشرق جهان اسلام، به جانبداری از اهل حدیث برخاست و درست همان کاری را انجام داد که همتای او «اشعری» انجام داد و عجیب این که این دو بنیانگذار در حالی که در یک عصر می زیستند و در یک مسیر گام بر می داشتند، از کار یکدیگر آگاه نبودند!

منطقه شرق اسلامی در آن روز، مرکز بحث های کلامی بود؛ همان طور که بصره زادگاه اشعری نقطه برخورد آرای عقاید مختلف بشمار می رفت و افکار بیگانگان به هنگام فتوحات اسلامی، از کشورهای مختلف به صورت افکار وارداتی به جهان اسلام منتقل شده بود.

از نظر فقهی مذهب حنفی در خراسان رواج کامل داشت، در حالی که مردم بصره بیشتر شافعی مذهب بودند. از این جهت، حنفی ها گرایش فراوانی به ماتریدی پیدا کردند در حالی که شافعی ها بیش از همه به اشعری گرویدند.

ماتریدی قسمت اعظم اندیشه های کلامی خود را از ابوحنیفه گرفته و از کتاب «فقه اکبر» او که مربوط به عقاید است متأثر می باشد.(۵)

فرقه ماتریدیه از نظر اعتقادی در مسائل زیر با اشاعره مخالف است و انگیزه اصلی اختلاف ماتریدیه با اشاعره گرایش آنان به احکام عقل در بعضی از مسائل اعتقادی می باشد.

۱. حسن و قبح اشیاء عقلی است.

۲. خداوند به کسی تکلیف «ما لا یطاق» نمی کند.

۳. تمام افعال خداوند مبنی بر مصالح است.

۴. ایمان کم و زیاد نمی شود.

۵. در حال یاس از حیات هم توبه مقبول است.

۶. انسان در افعال خود دارای قدرت و اختیار است و این قدرت و اختیار در پدید آمدن آن افعال عامل موثری است.

این اهم مسایلی است که ماتریدیه آنها را قبول دارد اما اشاعره با تمام این عقاید مخالف می باشند.(۶)

بنابراین در طریق ماتریدی عقل از قدرت بیشتری برخوردار است در حالی که اشاعره به نقل پایبندترند و در حقیقت مکتب اشعری مکتبی است میان اعتزال و اهل حدیث و مکتب ماتریدی مکتبی است میان معتزله و اشاعره.(۷)

پی نوشت ها

1. الامین، شریف یحیی، معجم الفرق الاسلامیه، دارالاضواء بیروت، چاپ اوّل ۱۴۰۶ هجری قمری.
2. استاد سبحانی، جعفر، فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، انتشارات توحید قم، چاپ اول ۱۳۷۳ هجری شمسی، جلد چهارم صفحه ۵.
3. همان.
4. همان، جلد چهارم صفحه ۶.
5. فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، جلد چهارم، صفحه ۶.
6. مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم ۱۳۷۲ هجری شمسی، صفحه ۳۸۰.
7. فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، همان، جلد ۴، صفحه ۱۴، بنقل از تاریخ المذهب الاسلامیه ابوزهره.

منبع: سایت اندیشه قم