تفاوت بین مذهب و دین

بشر از زمانی که تاریخ گواهی می دهد، همراه با دین و مذهب زندگی کرده است. ظاهر دین و مذهب برای همگان از واژه های آشنا محسوب می گردند. اما در عین حال بین آنها تفاوت هایی وجود دارد که در این مقاله به این مطلب اشاره شده است.

دین در لغت معانی مختلفی دارد: دین یعنی طاعت و لذا خداوند متعال فرموده: «وَ لَهُ الدِّینُ وَاصِبًا أَفَغَیرَ اللَّهِ تَتَّقُونَ؛ و دین خالص همواره از آن او می باشد، آیا از غیر او می ترسید».(۱) دین به معنی جزاء نیز آمده است، قرآن کریم فرموده: «(خداوندی که) مالک روز جزا است مالک یوم الدین»،(۲) و نیز به معنای حکم آمده و لا تأخذکم بهما رأفه فی دین الله»،(۳) یعنی در حکم الهی.(۴)

دین در اصطلاح به قانون الهی اطلاق می شود که برای صاحبان عقل و فکر آمده است و دربرگیرنده اصول و فروعی می باشد.(۵)

مذهب نیز در لغت معانی مختلفی دارد: به معنای طریقه و روش به معنای رأی و به معنای اعتقادی که بر اساس آن فعلی را انجام می دهند آمده است.(۶)

در اصطلاح ادیان به همین معنای اخیری یعنی معتقدی که بر اساس آن فعلی را انجام می دهند، مذهب گفته می شود.(۷)

مذهب معمولا کار بردش اخص از دین است یعنی دین عام است و مذهب خاص. مثلا دین مبین اسلام عام است و شامل همه فرقه های اسلامی می شود و لذا شیعه و سنی همه بر این اعتقادند که اگر کسی به وجود خداوند و یگانگی او و نبوت پیامبر اکرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نماید، مسلمان است و آثار اسلام که در کتب فقه بیان شده بر آن مترتب است،(۸) ولی مذاهب منشعب از دین اسلام علاوه بر این اعتقادات، اعتقادات یا اعتقاد خاصی دارند که دیگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب شیعه معتقد به نصب الهی در امامت است، ولی مذهب تسنن چنین اعتقادی ندارد.

بر این اساس گاهی یک دین دارای چند مذهب است. بنابراین بین دین و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است یعنی دین شامل مذهب می شود و عام است و مذهب جزء دین است و خاص می باشد.

گاهی هم دین و مذهب را مترادف می دانند و از دین به مذهب تعبیر می کند. به عنوان نمونه یکی از نویسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند که تمام جوامع بشری بدون استثناء دارای نوعی مذهب بوده اند. جامعه شناس معروف غربی ماسموئل کنیک در کتاب جامعه شناسی، خود می گویند: «کلیه جوامع بشری دارای نوعی مذهب بوده اند… امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلکه تحقیقات دقیق نشان می دهد طوائف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده اند.

بعد سخن ویل دورانت را نقل می کند و می گوید: ویل دورانت پس از نقل عدم اعتقاد بعضی از اقوام نخستین به خدا و دین می گوید: با وجود این آن چه ذکر کردیم جزو حالات نادر است و این اعتقاد کهن که دین موضوعی است که عموم افراد بشر را شامل می شود با حقیقت توافق دارد این قضیه در نظر شخص فیلسوف از قضایای اساسی تاریخ و روانشناسی به شمار می رود… و به این مساله توجه دارد که دین از قدیمی ترین زمانها با تاریخ بشر همراه بوده است»(۹) ملاحظه می فرمائید که در کلام این دو جامعه شناس، مذهب و دین مترادف هم گرفته شده اند و منظور هر دو، مذهب به معنای عام می باشد.

در عرف مردم نیز هرگاه می خواهند افراد مقید به دین و متدین را توصیف کنند می گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد دین دار استعمال می نمایند.

حاصل آنکه دین و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای دین استعمال می شود.

پی نوشت ها

1. نحل:۵۲.
2. حمد:۴.
3. نور:۲.
4. الطریحی، معجم البحرین، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۵۱.
5. همان.
6. خوزی شرتونی، اقرب الموارد، قم، انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۷۵.
7. همان.
8. ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، ص۲۰.
9. مکارم شیرازی، ناصر، انگیزه پیدایش مذاهب، قم، انتشارات هدف، ص۸.

منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات حوزه