تجلی هنر شیعی

ناممکن بودن تجلی هنر شیعی بدون توجه به تفکرات و اعتقادات

«سید عبدالمجید شریف‌زاده» محقق و پژوهشگر پژوهشکده هنر اسلامی حوزه هنری و دبیر علمی نخستین همایش ملی هنر و تمدن شیعی در گفت‌وگو با خبرنگار آیین و اندیشه فارس درباره لزوم پرداختن هنرمندان به حماسه عاشورا بیان کرد: هنرِ هنرمندی که در تفکر اسلامی به ویژه تفکر شیعی فعالیت می کند، بدون توجه به مباحث تفکری و اعتقادی نمی تواند تجلی داشته باشد. یعنی هنرمندی که مسلمان و شیعه است، قطعاً بر اساس نوع اعتقادات و تفکراتش حرکت می کند؛ چرا که اساساً در هنر دینی، هنرمندان بر اساس اعتقادات شان حرکت و اثر خلق می کنند.

وی به هنرمندان معاصر دینی و غیر دینی اشاره کرد و گفت: در حقیقت برای هنرمندان دینی دوره معاصر هم این اتفاق رخ می‌دهد، حتی هنرمندان غیر دینی هم بر اساس تفکرات و اعتقادات شان عمل می کنند، منتهی آنها آثارشان غیر دینی و غیر الهی است، اما هنرمندان دینی آثار الهی خلق می کنند. به همین دلیل وقتی از هنرمند مسلمان شیعی سخن می گوییم، قطعاً آثار او از تفکر عاشورا منفک نیست.

حفظ اصول و مبانی اعتقادات یک هنرمند شیعه در آثارش اهمیت دارد

شریف‌زاده با تاکید بر بروز و ظهور اعتقادات هنرمندان در آثارشان، توضیح داد: زمانی که به حوزه هنر دینی وارد می شویم باید بروز و ظهور تفکرات و اعتقادات دینی را در آثار هنرمندان مشاهده کرد، همان طور که در طول تاریخ نیز شاهد این نوع نمود هستیم. حال این اثر می تواند ظاهری دینی داشته و یا نداشته باشد، یعنی این مساله به این معنا نیست که حتماً هنرمند دینی و شیعی در آثارش تجلی ظاهری از دین وجود داشته باشد، بلکه باید اصل و بطن اثرش نیز بر اساس تفکرات و اعتقادات دینی، بنا شده باشد. این نکته خیلی مهم است، چرا که حفظ اصول و مبانی اعتقادات یک هنرمند مسلمان شیعه اهمیت دارد.

وی با اشاره به اینکه الگوی ما آن چیزی است که گذشتگان انجام دادند، اظهار کرد: ما به تاریخ هنر اسلامی بر می گردیم به این جهت که از کارهای هنرمندان گذشته با خبر شویم و بدانیم که چگونه عمل کردند و از آنها برای حرکت به سمت آینده درس بگیریم و آنها را مبنای کار خودمان قرار دهیم. بنابراین وقتی به این گذشته تاریخی بر می گردیم، می بینیم که شیوه کار بسیاری از هنرمندان و نوع تفکر و اعتقادشان در آثارشان تجلی پیدا می کند؛ که این مهم گاهی در ظاهر اتفاق می‌افتد و گاهی بحث تفکر بنیادی است.

تفکر شیعی در جای جای شاهنامه موج می‌زند

این محقق و پژوهشگر هنر سنتی در ادامه با ذکر مثالی عنوان کرد: به عنوان مثال در شاهنامه، تفکر اعتقادی فردوسی در جای جای این اثر موج می زند و تفکر اعتقادی شیعی نیز به همین صورت در جای جای آن موج می زند. منتهی این موضوع به آن معنا نیست که دائماً نام ائمه اطهار (علیهم السلام) در شاهنامه با بیان شعری به چشم بخورد. عقل گرایی در تفکر شیعی یکی از ویژگی ها و اصول است، بنابراین وقتی فردوسی می گوید “به نام خداوند جان و خرد”، و واژه خرد را به کار می برد، در واقع از بحث و تفکر شیعی صحبت می کند، چرا که در تفکر شیعی هیچ چیزی بدون تفکر عقلانی و اعتقادی اتفاق نمی افتد؛ پس این موضوع، اصل است و شرایطی را در بر می گیرد.

تصویر کردن ظهر عاشورا به جای مجلس دهم داستان‌های شاهنامه

وی با اشاره به اینکه این اتفاق در هنرهای دیگر هم اتفاق می افتد، گفت: در جایی دیگر، هنرمند شاهنامه را نقاشی می کند، ولی وقتی به مجلس دهم از تصویر کردن شاهنامه می رسد، این موضوع را به یاد واقعه عاشورا و محشر کربلا، به صحنه ظهر عاشورا تبدیل می کند؛ در حالی که ممکن است در حال بازگو کردن داستان بهمن و فرامرز باشد. در حقیقت هنرمند به روز عاشورا التجا جسته و ذهن و فکر و تفکر و اعتقادش به این باور است و هر چیزی که به آن ربط پیدا کند، بلافاصله او را به یاد عاشورا می اندازد. این نوع تفکر در آثار هنرمندان در شکل های مختلف موج می زند و تجلی می یابد.

به گفته شریف‌زاده؛ هیچ کدام از این هنرمندان شاید در بقیه آثارشان به صورت مستقیم به عاشورا نپرداختند، اما وقتی به این نوع ویژگی ها و خصوصیات می رسیم، متوجه می شویم بیان تفکرات اعتقادی اسلامی و شیعی در تمام آثار آنها وجود دارد.

تاکید بر تجلی عاشورا و تفکر شیعه با نهادینه کردن تفکر شیعی

دبیر علمی نخستین همایش ملی هنر و تمدن شیعی متذکر شد: آن چیزی که باید به آن پرداخت و بررسی کرد، این است که این موضوع و تفکر اعتقادی اسلامی شیعی در بین هنرمندان ما معنای حقیقی پیدا کند و در جسم و جان شان بنشیند، آن وقت است که تمام ذهن و فکرشان همان مبانی و ویژگی ها می شود و دیگر نیازی به اصرار بر روی مبانی اعتقادی نیست؛ دقیقاً مثل چشمه ای می شود که خودش می جوشد و بروز می کند و به مقصد می رسد. مهم‌ترین نکته به اعتقاد من این است که نگاه و تفکر و اعتقاد شیعی به صورتی در میان جامعه و مردم و هنرمندان نهادینه شود؛ چرا که وقتی این اعتقاد نهادینه شود، همه در هر جایی که قرار دارند، تجلی این تفکر و اعتقاد خواهند بود.

هنرمندان سنتی در طول تاریخ بر مبنای اعتقادات شیعی حرکت کردند

شریف‌زاده با بیان اینکه هنرمندان واقعی معتقد، باید تا می توانند به مباحث شیعی مراجعه کنند، درباره بهره گیری هنرمندان از ظرفیت های پنهان موضوع عاشورا توضیح داد: اولین نکته ای که باید مدنظر داشت این است که زندگی ما باید با موضوعات اعتقادی شیعی مثل تفکرات عاشورایی گره بخورد و پیوند داشته باشد. بعد از آن، باید با چگونگی بروز و ظهور این موضوعات در هنرهای مختلف آشنا شد؛ بازگشت به گذشته و شناخت گذشته در اینجا بسیار به کار می آید و راهنما و الگوی خوبی است، چرا که از این طریق است که می توان آثار گذشته را مورد کنکاش قرار داده و نمونه های امروزی را با آنها مطابقت داد تا در پایان به این موضوع برسیم که چطور می توان از آنها برای فعالیت های جدیدمان الهام بگیریم.

وی با اشاره به اینکه بر روی این موضوعات خیلی کم کار شده است، خاطرنشان کرد: در این ارتباط متاسفانه به بحث هنرهای سنتی بیشتر بی توجهی شده است، چرا که هنرمندان سنتی ما، در طول تاریخ بر مبنای اعتقادات شیعی حرکت کرده اند و هنوز هم در بین هنرمندان ایرانی، هنرمندان سنتی هستند که بیشترین تفکرات و اعتقادات شیعی در آثار آنها تجلی یافته، نه اینکه در هنرهای جدید تجلی پیدا نکرده است، اما وقتی بسنجیم می بینیم که این تناسب خیلی متفاوت است و آثار هنرمندان سنتی بسیار بیشتر از آن چیزی است که در بین هنرمندان جدید غیر سنتی داریم.

اعتقاد تعزیه‌خوانان سبب تبلور هنر اسلامی در تعزیه شد

شریف‌زاده همچنین به بی توجهی به هنرمندان سنتی پیشکسوت اشاره کرد و درباره الگوسازی از این هنرمندان گفت: یکی از هنرمندان پیشکسوت سنتی که پدر دو شهید بود و عمده آثار  این هنرمند قلمزن کشور با موضوعات آیات الهی و احادیث و ائمه اطهار (علیهم السلام) و معصومین بوده و حتی به عنوان خادم قرآن کریم از او تجلیل شده بود، مرحوم «محمدرضا پوشیده نامجو» بود که حدود یک ماه پیش درگذشت و رسانه‌ها به ویژه صدا و سیما از این موضوع اطلاعی نداشتند! هنرمندان سنتی ما که هنر اسلامی تاکنون توسط اینها حفظ شده است، در گمنامی و بدون اینکه معرفی و شناخته شوند، از بین می روند، در صورتی که باید برای نسل جوان هنرمند کشور، توسط چنین اساتیدی الگوسازی شود.

وی در پایان افزود: تبلور هنر اسلامی در نمایش و تعزیه، به این دلیل بودکه هنرمند سنتی ما نمایش بازی نمی کرد بلکه با اعتقادش بازی می کرد و تعزیه خوان های ما اعتقاد داشتند که بازی کنند و در واقع مراسم اعتقادی‌اش را به جا می‌آورد.

منبع: خبرگزاری فارس