متکلمان معروف شیعه

 در مذهب شیعه امامیه عالمان دینی در حوزه های مختلفی پرورش یافته و خدماتی ارزنده را ربا دین اسلام انجام داده اند. یکی از حوزه های دینی حوزه کلام و مسائل اعتقادی است که عالمان شیعی برای دفاع از کیان اعتقادی و اثبات مسائل آن زحماتی را متحمل شده و آثار با ارزش علمی و کلامی را بر جای گذاشته اند.

در سه قرن اول هجری که عصر ائمه بوده، شاگردان و یاران آنان، متکفل ترویج عقاید حق بوده اند که از بعضی آنها آثاری به صورت علمی مدون به یادگار مانده و بسیاری دیگر در قالب احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام از طریق آنان به ما رسیده است. هشام بن حکم، مفضل بن عمر از اصحاب امام باقر علیه السلام شخصیت های بارزی در علم عقاید و کلام می باشند و توحید مفضل کتابی است که از مفضل بن عمر به یادگار مانده است.

قرن چهارم و پنجم هجری، که قریب به زمان ائمه علیه السلام است، قرن ظهور متکلمین بزرگ شیعه، و پایه گذاران مکتب کلامی شیعه است. در این قرن عالمانی همچون، ابن بابویه، معروف به شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن جنید، نوبختی‌ها، کلینی، سید رضی، سید مرتضی، شیخ طوسی  ظهور کرده‌اند و نقش مهمی را در تبیین مسائل کلامی اهل بیت علیه السلام و تحکیم ریشه های اعتقادی شیعه داشته اند. در اینجا به معرفی این شخصیتهای علمی شیعه و برخی از آثار آنان اشاره می کنیم:

۱. شیخ صدوق (۳۰۶ـ۳۸۱ ه‍ )

شیخ صدوق محمد بن علی از علمای بزرگ امامی است، از میان آثار سیصد گانه او که به جا مانده است می توان به «التوحید» که در مورد توحید الهی و صفات و افعال باری تعالی نگاشته شده، اشاره کرد. این کتاب با تحقیق سید هاشم حسینی تهرانی، در سال ۱۳۸۷ ه‍ . ق توسط جامعه مدرسین قم به چاپ رسیده است. اثر دیگر کلامی وی «الاعتقادات فی دین الامامیه» است که در زمینه عقاید شیعه به بحث پرداخته است.

شیخ صدوق برای جمع آوری حدیث در راستای حفظ آثار اهل بیت: به شهرهای ری، بغداد، نیشابور، مرورود، سمرقند، فرغانه، بلخ، ایلاق و… مسافرت کرد و در این شهرها از اساتید و مشایخ علم و دانش، بهره‌های علمی فراوانی برد و احادیثی را که در نزد حدیث دانان موثق بود، جمع آوری نمود.^[۱]

شیخ صدوق پاسدار اسلام و مکتب تشیع بود. او هنگامی که در خراسان احساس کرد مردم نسبت به امر غیبت امام معصوم ـ علیه السلام ـ دچار سردرگمی هستند و از راه حق منحرف شده اند، در صدد برآمد آنها را راهنمایی کند و در این راه تلاش ها و کوشش های فراوانی کرد. او در این رابطه حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ را در خواب دید و حضرت به او دستور داد کتابی پیرامون غیبت امام معصوم (ع) تألیف کند. به همین جهت کتاب «کمال الدین و تمام النعمه» را در موضوع غیبت به رشته تحریر درآورد.

این عالم بزرگ در راستای حفظ و گسترش احادیث و فقه شیعه کتاب های متعددی تألیف کرد که مهم ترین آنها کتاب «من لا یحضره الفقیه» از کتاب های چهارگانه شیعه است. وی در این کتاب یک دوره فقه شیعه را به صورت حدیث از زبان امامان معصوم : گردآورده است.

او هم‌چنین به منظور نشر و گسترش اعتقادات شیعی و حفظ جامعه اسلامی از شبهات منحرفان، کتاب هایی در این زمینه نوشت که به عنوان نمونه می توان به دو کتاب «توحید» و «اعتقادات» اشاره کرد.

مرجعیت فتوا: شیخ صدوق علاوه بر اینکه استاد حدیث و فقه بود، مرجعیت فتوا نیز داشت. از شهرهای مختلف و حوزه های علمی، سؤال هایی در زمینه های فقه، اعتقادات و… از وی می شده و او به آنها جواب می‌داد. شاهد این مطلب کتاب هایی است که مرحوم صدوق در پاسخ سؤالاتی که از وی شده، نوشته است از قبیل:

الف) جواباتُ المسائل الوارده علیه من «واسط».

ب) جواباتُ المسائل الوارده علیه من قزوین.

ج) جوابات مسائل وردت من مصر و…

۲. شیخ مفید (۳۳۶ـ۴۱۳ ق)

شیخ مفید محمد بن نعمان معروف به ابن معلم، از محققین بزرگ امامی است، تألیفات وی در کلام و اصول فقه فراوان است، او در عکبری در ده فرسخی بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در آن جا به خاک سپرده شد، از وی حدود ۲۰۰ اثر باقی است که در زمینه اعتقادی می توان به «اوائل المقالات»، «الاعتقادات» و «تصحیح اعتقادات الامامیه» اشاره کرد. که هر کدام از آثار و تألیفات ایشان دارای ویژگی های خاصی است که برخی از آنها عبارتند از:

الف) دفاع از مکتب اهل بیت علیهم السلام

ب) توجه به نیازهای زمان: با توجه به ارتباطی که با عالمان مذاهب دیگر و هم چنین مردمان و شیعیان نقاط دور دست عراق و ایران داشت به برخی از نیازهای زمان آگاه می شد و بر همان اساس به تألیف و تدوین آثار اقدام می‌کرد.

ج) تأثیر گذاری بر دانشمندان به خاطر غنای و استواری اندیشه های ایشان.

د) جامعیت

ه) تمرکز در مباحث فکری کلامی

امّا نقش کلیدی شیخ مفید در تفکر کلامی مکتب امامیه که باعث تثبیت و تقویت آن شد در دو محور بوده:

الف) تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت:. این به خاطر آن بود که پس از آغاز دوره غیبت کبری و انقطاع کامل شیعیان از امام غائب، کلیت مکتب را به خاطر وجود برخی انحرافات عمدی و غیر عمدی دچار مشکل کرده بود.

ب) ایجاد شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل. این روش راهکاری بود برای جمع میان عقل گرایی معتزله و پیروان آنان از شیعه (مانند بنی نوبخت) و نص گرایی شیخ صدوق.

شیخ مفید دانشمند ذوفنون و بلند آوازه، در میان علمای بزرگ اهل سنت نیز از مقام علمی والایی برخوردار بوده به طوری که ابن ندیم از علمای بزرگ اهل سنت و معاصر شیخ مفید در فهرست خود می نویسد: «ابن المعلم ـ ابوعبدالله» ریاست متکلمین شیعه در عصر ما به وی رسیده است. او در علم کلام (عقاید و مذاهب) به روش مذهب شیعه بر همه کس پیشی دارد. دانشمندی باهوش و با فراست است، از کتاب های او دریافتم که دانشمندی عالیقدر است.^[۲]

۳. سید مرتضی (۳۵۵ ـ ۴۳۶ق. )

سید مرتضی از نوادگان حضرت علی بن أبی طالب۷ تولد و وفات او هر دو در بغداد بوده است. او به فنون مختلف و علوم گوناگون عصر خویش آراسته و در تمامی آنها به قدرتی وافر دست یافته بود. او پس از تدریس اصول و استخراج حقایق و حل مشکلات علمی و رسیدن به مرتبه‌ای والا در فقاهت و فتوی، عهده دار ریاست طائفه شیعیان امامیه پس از «شیخ مفید» گشت. طالبان علم و جویندگان حقایق از اطراف و اکناف دنیای اسلام به سویش روی آوردند. او در راستای فرو نشاندن عطش آنان و رفع مشاکل عقیدتی و کلامی آنان، کتاب ها نوشت. «مسائل دیلمیه»، «مسائل طوسیه»، «مسائل مصریه»، «مسائل موصلیه» و غیر آن هر کدام نام کتاب یا رساله ای مستقل است که توسط او در همین زمینه نگاشته شده است.

او در علم کلام و احتجاج با مخالفین قدرتی چشم گیر داشت. کتاب‌های «شافی»، «امالی مرتضی»، «ابطال القیاس»، «الانتصار فی الفقه»، «انقاذ البشر»، «تقریب الاصول»، «تکمله الغرر و الدرر»، «تنزیه الانبیاء»، «الحدود و الحقایق»، «الخلاف فی اصول الفقه»، «دیوان شعر» و ده ها کتاب دیگر در تفسیر آیات و حقایق وحی و مسائل مختلف عقیدتی و فقهی تنها بخشی از فیوضات آن وجود گرامی است که تنها معدودی از آنها به دست ما رسیده است. عدد کتاب ها و رسائل سید مرتضی که ذکری از آنها در کتب مختلف شده است بیش از هفتاد مجلّد است.

او علاوه بر تألیفات کتب، همّت بسیاری بر تربیت و تعلیم شاگردان زبده داشته، و در طول عمر سراسر تلاش و خدمت خود، هزاران نفر از جویندگان علوم الهی و معارف اهل بیت: را از سر چشمه زلال و پر فیض حکمت و دانش خویش سیراب ساخت.

در عظمت او کافی است که بزرگانی همچون «شیخ طوسی» و «سلاّر دیلمی» و «ابو صلاح حلبی» و «کراجکی» و… به دست توانای او و با کمک های علمی و تربیتی او، به اوج قلّه های دانش و فرهنگ شیعی دست یافته اند.

آن بزرگوار در ربیع الاول سال ۴۳۶ هجری قمری در بغداد به دیدار الهی شتافت، و فرزندش بر جنازه اش نماز گزارد و در خانه اش مدفون گشت. بعدها جسد مطهّرش را به آستان مقدس امام حسین۷ در کربلا انتقال دادند.^[۳]

۴. شیخ طوسی (۳۸۵ـ۴۶۰ق.‍)

محمد بن حسن ملقب به شیخ طوسی مفسر و کلامی بزرگ امامی است، وی از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آن جا اقامت گزید، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پایان عمر پربارش در آن جا بود، چندین بار کتب وی سوزانده شد ولی با این حال آثار زیادی از وی باقی مانده است که می توان در زمینه کلام به: «الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد» اشاره کرد، وی از شاگردان شیخ مفید ـ رحمه الله علیه ـ و سید مرتضی (ره) بوده است.

شیخ طوسی از اندیشمندان بزرگ جهان تشیع به شمار می رود؛ که در نزد دانشمندان و علماء شیعه و سنی، تدوین کننده اساس نامه مکتب پویا و پرافتخار تشیع در فرهنگ و تمدن اسلامی به شمار می رود. علامه حلی در این زمینه چنین می‌گوید: «زعیم شیعه جعفری که فقیهی عالیقدر و بلند مرتبه و عالمی موثق و راستین به شمار می رفت و از علم اخبار، رجال فقه اصول کلام و ادب آگاهی کامل داشت و جامع جمیع فضایل بود در تمام فنون اسلامی تألیفاتی از خود بر جای نهاد وی اصول و فروع و عقاید را اصلاح کرد و خود نیز در علم و عمل جامع کمالات نفسانی بود».^[۴]

هم چنین علامّه سید مهدی بحرالعلوم که خود از پیشوایان مکتب جعفری و از با تقواترین علمای جهان اسلام است، در مورد وی می‌گوید: محمد بن حسن طوسی، سرآمد طائفه امامیه و پرچمدار شریعت اسلام و پیشوای مذهب شیعه بعد از ائمه معصومین: است. او در آنچه متعلق به دین و مذهب است، مورد اعتماد ماست. او محقق اصول و فروع و تهذیب کننده معقول و منقول است. شیخ الطائفه ما و رئیس شیعه علی الاطلاق است.^[۵]

یکی از خصوصیات شیخ طوسی این است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را به خاطر اتقان علمی که داشت، تحت تأثیر آرا خود قرار داده بود، به طوری که هیچ یک از فقها و متکلمین و مفسرین در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمی‌کردند؛ ولی بعدها با درخششی برخی از فقها از نسل آن فقیه بزرگ، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فقهی و کلامی و تفسیری جدید طلوع و تجلی نمود.

پس از درگذشت سید مرتضی علم الهدی به سال ۴۳۶ و شروع مرجعیت شیخ طوسی، سلاجقه در سال ۴۴۷ با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن، حکومت آل بویه را برانداختند. و شیخ طوسی که تا این سال در بغداد بود و مجلس درس خود را در همان شهر تشکیل می داد، به نجف رفت و حوزه علمیه نجف را تأسیس کرد و دوازده سال آخر عمر خویش را در نجف و در جهت رونق حوزه نجف صرف کرد که با تدریس و تحقیق در علوم اسلامی و جذب دانشمندان از نقاط مختلف، حوزه علمی جدیدی را در آنجا به وجود آورد و پایه های استوار این مرکز بزرگ را بنا گذاشت، به گونه ای که پس از گذشت هزار سال از آن تاریخ، هنوز اصالت علمی خود را حفظ کرده است و بر تارک تاریخ می درخشد. از این روی شیخ را باید مؤسس اولین دانشگاه تشیع دانست و با افتخار تمام از فداکاری ها و تلاش این فرزانه روزگار یاد کرد.

شیخ طوسی با تألیف کتاب ارزشمند مبسوط در «فقه تفریعی» و نیز با تألیف کتاب مسائل الخلاف در فقه تطبیقی و مقارن، برتری فقه شیعه را بر فقه مذاهب اهل سنت به اثبات رساند. فقه شیعه پس از شیخ طوسی توانست در برابر فقه اهل سنت ظهور کند و تفوق و برتری خود را نشان دهد. گستره خدمات شیخ به تألیف کتاب های فقهی محدود نمی‌شود. دو کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه یعنی تهذیب الأحکام و الأستبصار، کتاب های الرجال و الفهرست در دانش رجال و کتاب عده الأصول در علم اصول فقه محصول تلاش های علمی این دانشمند بلند آوازه شیعی است. تفسیر تبیان اثر بسیاری ارزشمند دیگری از این دانشمند شیعی است.

گذشته از آثار گران بها و ارزشمند علمی که از شیخ طوسی به یادگار مانده است، دانشمندان چیره دستی در حوزه درسی وی پرورش یافته اند. بر اساس نوشته گروهی از اندیشمندان شیعه، شاگردان شیخ بیش از سیصد دانشمند مجتهد بوده اند.^[۶] به همین خاطر القابی همچون «شیخ الطائفه»، «شیخ الإمامیه» و «امام الفرقه بعد الأئمه المعصومین: را به وی نسبت داده‌اند.

۵. ابن شهر آشوب مازندرانی (۴۸۸ـ۵۸۸ ق.)

محمد بن علی بن شهر آشوب السروی المازندرانی، در مازندران متولد و جهت تحصیل به سوی بغداد عزیمت و سپس به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا به دیار باقی شتافت، مهم ترین اثر گران بهای او که همواره مورد استناد علما است، کتاب «مناقب آل أبی طالب علیه السلام» است که در سه مجلد به چاپ رسیده است، وی از محضر بزرگانی چون شیخ طبرسی صاحب کتاب «الاحتجاج» کسب فیض نموده است.

۶. ابو منصور طبرسی

از سال وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست، جز این که او را متوفی حدود ۶۴۰ ق. ذکر کرده اند، از وی کتاب «الاحتجاج» به جای مانده است، او از اهالی طبرستان ایران، و هم عصر خواجه نصیر طوسی بوده است و کتاب وی مشتمل بر احتجاجات نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیه السلام و اصحاب و یاران آنان است.

۷. سید بن طاووس حسنی (۵۸۹ـ۶۶۴ق. )

نسب وی حسنی است و اصالتاً  مدنی و محل تولد و نشو و نمایش حلّه و جایگاه علمی او در بغداد معروف است، وی در زمان خلفای عباسی زندگی می کرد، از بزرگان زیادی کسب فیض نموده و به جایگاه شایسته معنوی و علمی نائل گردیده است، وی در راه تلاش و رفع شبهه از عقاید مؤمنین، حق بزرگی به گردن همه دارد، از وی کتبی همچون: «کشف المحجه لثمره الحجه»، «إقبال الاعمال»، «الیقین»، «المجتنی من دعاء المجتبی»، «الطرائف» و … به یادگار مانده است.

۸. ابن میثم بحرانی (۶۰۱ـ۶۸۹ ق.)

کمال الدین‏  میثم‏  بن على بن میثم البحرانی از فقها و متکلمین امامی است که در کوفه متولد و در حله ساکن بود و نسب او به میثم تمّار می‌رسد، از وی نیز آثار گرانبهایی در کلام به یادگار مانده، که از آن جمله می توان به «قواعد المرام فی علم الکلام» و «النجاه فی القیامه» می توان اشاره کرد.

۹. نصیر الدین طوسی (۶۷۲ ق )

محمد بن حسن طوسی نابغه روزگار و افضل حکماء و متکلمین زمان خویش است، او تلاش فراوانی در حفظ عقیده و جان شیعه نموده و آثار و برکات زیادی از خود بر جا گذاشته. رصد خانه مراغه از آثار او و تألیفات گران بهایی مانند: «تجرید الاعتقاد» که در اصول پنج گانه اعتقادی شیعه است، از خود به یادگار گذاشته است، وی در سال ۶۷۲ در روز غدیر دار فانی را وداع و در بقعه کاظمیه آرمید.^[۷]

در قرن هشتم و نهم نیز مانند قرون گذشته مذهب شیعه شاهد ظهور بزرگانی همچون شهید اول، علامه حلّی، فخر  المحققین، ابن فهد حلّی و فاضل مقداد بوده است که در زمینه کلام می توان به آثار علّامه حلی مانند: «شرح تجرید» ایشان بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر و «کشف الیقین» و «نهج الحق» و «کشف الصدق» اشاره کرد و کتاب «منهاج الکرامه» کتابی است که به صورت نقد و بررسی عقاید اهل سنت نگاشته شده است.

قرن دهم و یازدهم هم شاهد ظهور بزرگانی همچون، مقدس اردبیلی، ظهیر الدین همدانی و سلطان العلماء و بسیاری از علمای دیگر بوده است ولی آثار کلامی مهمی در این عصر منتشر نشده است.

در قرن دوازدهم و سیزدهم و چهاردهم نیز همانند قرون قبل مدافعانی از اعتقادات شیعه ظهور کرده و تلاش های فراوانی را مبذول داشته و در مقابل هجمه بیگانگان متحمل زحمات کثیری گردیده اند. سید شرف الدین حسینی عاملی، از علمای جبل العامل، مؤلف کتابهای گران‌سنگ «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه فی تألیف الامه»؛ و شیخ محمد رضا مظفر مؤلف کتاب «عقائد الامامیه»؛ علامه امینی مؤلف مجموعه گرانقدر «الغدیر»، «سیرتنا و سنتنا»، «ایمان أبی طالب »؛ و محمد جواد مغنیه از علمای جبل العامل لبنان دارای آثار پربار «الشیعه فی المیزان»، «هذه هی الوهابیه» و …؛ سید علی میلانی، دارای آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» که در شرح «عبقات الانوار» میرحامد حسین نگاشته، سید محسن امین پدیدآور کتاب «کشف الارتیاب»؛ جعفر سبحانی دارای آثار پربار از جمله: «الالهیات»، «الملل و النحل»، «فی ظلال التوحید»، «العقیده الاسلامیه» و … شیخ آصف محسنی مولف صراط الحق از متکلمین این قرون به شمار می آیند.

پی نوشت:

[۲]. فهرست ابن ندیم، ص۳۶۶.

[۳]. امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام، علم الهدی، علی بن حسین، انتشارات تحقیقات و نشر معارف اهل بیت (ع).

[۴]. التبیان، انتشارات داراحیاء التراث العربی، ص۹، به نقل از کتاب خلاصه الأقوال فی معرفه أحوال الرجال علامه حلی.

[۵]. همان.

[۶]. تاریخ فقه و فقها، حسن طارمی راد، چاپ دوم، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۷ ـ ص۲۱۵.

[۷] . شرح تجرید، با تحقیق زنجانی، انتشارات شکوری، طبع چهارم، ۱۳۷۳. ه‍ .ش، ص۵.