ابن بابویه فقیه و مفسر و محدث

فقیه ومفسرومحدث ۱قرن های ۳ و ۴ ق .

ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه ، معروف به ابن بایویه ، اهل قم . ازآخرین عالمان ومشایخ آن عصربود که امکان ارتباط با امام حسن عسکری (ع) را یافته بودند . ابن بابویه ازخاندانی سرشناس واهل علم درقم بود . دورۀ آموزش علوم اولیه را دربین اعضای خاندان بابویه گذراند وسپس ازمحضربسیاری ازمشایخ عصرخود سود برد . زمانۀ اوبا تدوین انبوهی ازعلوم وتبویب بسیاری ازآثار ، به ویژه درزمینۀ فقه و حدیث ، مصادف بود . حضورشخصیت های مشهوری مانند سعد بن عبدالله اشعری و ابوالعباس حمیری ومحمد بن حسین ابی الخطاب وعلی بن ابراهیم قمی ابن بابویه را به مجالس درس ایشان کشاند وافزون براین مشایخ ازدیگرکسانی چون احمد بن ادریس وحمزه بن قاسم ومحمد بن احمد بن علی بن صلت کسب فیض کرد (خویی ، معجم میزان روایات اوازسعد بن عبدالله ، به نظرمی رسد بیش ازهمه تحت تأثیراوبوده و دورۀ صحبت وی را بیش تر درک کرده است .

یکی ازمهم ترین مباحث شایان توجه آن است که امام حسن عسکری (ع) طی نامه ای او را شیخ فقیه ومعتمدی ازیاران خویش یاد کرده است (بروجردی ، جامع الاحادیث ، ج ۷ ، ص ۱۲۲) . با چنین پیشینه ای ، ابن بابویه برای انتشاردانش مکتب قم وکسب علم مکتب عراق بارها به این دیارسفرکرد . زمانی که او این سفرها را آغازکرد ، در شمار مشایخ و بزرگان قم و از رؤسای امامی در آن دیار بود . در آن سر زمین افراد بسیاری چون ابو محمد هارون بن موسی تلعکبری و ابوالحسن عباس بن عمرکلوذانی ازمجلس او استفاده کردند وحتی ، بنا به نقلی ازخود کلوذانی ، هنگامی که ابن بابویه در۳۲۸ ق به بغداد رفت، ضمن آموزش، اجازۀ روایت همۀ آثارش را نیزازاستاد گرفت (نجاشی ، ص ۱۶۸ – ۲۶۱؛ مامقانی ، عبدالله ، ج ۲ ، ص ۲۸۳ ؛ شیخ عباس قمی ، ص ۲۱؛ شوشتری ، قاموس الرجال ، ج ۷ ، ص ۴۳۶) . خطیب بغدادی ازاین حضورابن بابویه وفرزندش ، شیخ صدوق ، دربغداد خبرداده است (ج ۳ ، ص ۳۰۳) . یکی ازرخدادهای مهم درزندگی ابن بابویه وشایان توجه درتاریخ شیعه درهمین سفراخیراوبه بغداد خبری است که نجاشی درضمن شرح زندگی نامۀ اوبیان داشته است . براساس این روایت ، ابن بابویه در بغداد  ، با حسین بن روح نوبختی ، سومین نایب خاص امام عصر(عج) درپاسخی خواستۀ اورا حاجتی برآورده یاد کرده ودرنامۀ ایشان آمده است : « زود باشد که خداوند دو فرزند آزاده به توعطا فرماید» . برهمین اساس است که گاه شیخ صدوق خود را متولد به دعای صاحب الامرمی خوانده است (نجاشی ، ص ۲۶۱؛ علامه حلی ، رجال ، ص ۹۴ ؛ کلباسی ، الرسائل الرجالیه ، ج ۲ ، ص ۲۳۹) .

علی بن حسین بن بابویه درطول زندگی علمی خود شاگردان بسیاری تربیت کرد و بسیاری ازبزرگان دانش شیعی ازجملۀ درس آموختگان محضراوبودند . مهم ترین روات وشاگردان اوفرزندانش ، شیخ صدوق وابوعبدالله حسین ، بودند که بیش ترین روایات شیخ صدوق نیزازپدرش بوده است . به جزایشان ، باید ازابن قولویه ، صاحب کتاب کامل الزیارات ، وابوالحسن احمد ارزنی نام برد (ابن قولویه ، ص ۵۹ – ۶۰ ؛ نجاشی ، ص ۱۷۵ ، ۱۹۲ ؛ ابن داوود ، رجال ، ص ۳۷) .

وثاقت ابن بابویه تردید ندارد ؛ چه ، وی ازبزرگان ومشایخ مورد وثوق امام عسکری (ع) بوده و بی شک توثیق ایشان برای شناخت اوکفایت می کند . افزون برستایش آن حضرت ، وی دارای چنان پایگاهی بوده که ، اگردرمبحثی فقهی وحدیثی روایت وحدیثی برای استناد وجود نداشت ویا اگردرمتن حدیثی شبه وارد می شد ،  فتاوی او که درشرایع گرد آمده درحکم مستند مورد استفادۀ عالمان قرارمی گرفت (شهید اول ، الذکری ، ص ۴ – ۵) . ازسوی دیگر ، یادکردهای رجالی اونیزهمیشه مورد استفادۀ عالمان  بعدی بوده است (سید علی خان مدنی ، الدرجات الرفیعه ، ص ۵۲۱) .

ابن بابویه آثاربسیاری تدوین کرده کرده وحتی شیخ صدوق اجازۀ روایت حدود ۱۰۰ اثرپدرخود را صادرکرده بود که این مقداربیانگرتعداد فراوان آثارعلی بن حسین است (ابن ندیم ، ص ۲۷۷) . تک نگارهایی چون الوضو والصلوه والنکاح ازآثارفقهی ابن بابویه است . به نظر می رسد درتألیفات وی سلسلۀ اندیشه حاکم برمحافل شیعی قم بسیارتأثیرگذاربوده است ومی توان او را ادامۀ دهندۀ دانش نیمۀ دوم قرن ۳ ق درقم دانست .

آثاری همچون الامامه والتبصره من الحیره ونیزکتاب قرب الاسناد ازشیخ حمیری ازاین دست آثارند که ادامۀ سبم نسل پیش ازابن بابویه است . دربین آثاراو ، کتاب های الاخوان و النسا والولدان شایان توجه است . کتاب مشهورالامامه والتبصره من الحیره ، که برجاى مانده وبه چاپ هم رسیده ، اثری کلامی با صبغۀ روایی است . اگرچه این اثرگاه ازبابت انتساب مورد نقد قرارگرفته ، ازمنظرجایگاه مهم کلامی امامی درمبحث امامت و حجت دارای شهرت فراوان است . توضیح آن که ، با توجه به مبانی اندیشۀ حجت نزد امامیه ، که درنیمۀ قرن ۳ ق وسرانجام با شهادت امام حسن عسکری (ع) نزد اثنا عشریه بیش ترمورد توجه قرارگرفت (صفار ، ص ۳۵۱؛ سید مرتضی ، الذخیره ، ص ۴۶۳ – ۴۶۴ ؛ نعمانی ، ص ۴۴ – ۴۶) ، زمینۀ ابن عقیده را مهیا کرد که ، به رغم ختم نبوت ، حفظ دین الهی و استمرار شریعت جز ازطریق استمرارحجت درقالب امامت بر روی زمین امکان ندارد . دراین منظر ، احتجاج الهی ازحضرت آدم ابوالبشرتا خاتم النبیین ، حضرت محمد (ص) ، استمرارداشته وازآن پس این امر وظیفۀ امام وقت دانسته شده است . هم چنین ، مفهوم وصایت ازآدم (ع) به پسینیان نیزموضوعیت یافته و علی بن بابویه درسرآغازکتاب الامامه والتبصره این سلسلۀ وصایت را تبیین کرده وتا مبحث عدم خلو زمین ازحجت ادامه داده است (ص ۲۱- ۲۵) . درواقع ، ابن بابویه را باید تدوین کنندۀ اندیشۀ حجت دانست و ازاین رو الامامه والتبصره ی او ازمهم ترین آثار آن عصربود . درطول تاریخ ، تألیفات و روایات ابن بابویه همواره مورد استناد ومراجعۀ عالمان پسین بوده است . (ابن ادریس ، ج ۱، ۵۵۱؛ محقق حلی ، ج ۱، ص ۷۴ ؛ نزهه الناظر ، ص ۱۸ ؛ علامه حلی ، تذکره الفقها ، ج ۲ ، ص ۵۴ ؛ همو ، مختلف ، ج ۱، ص ۱۹۰) .

1. پی نوشت ها:
2. بروجردی، سید حسن، جامع الاحادیث الشیعه، قم.
3. نجاشی ، احمد (۱۴۰۷ ق) .«الرجال ، به کوشش موسی شبیری زنجانی ، قم .
4. مامقانی ، عبدالله (۱۳۴۹ – ۱۳۵۱) . تنقیح المقال ، نجف ، ج ۱٫
5. قمی ، عباس (۱۳۹۷ق) . الکنی والالقاب ، تهران .
6. شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، تهران.
7. نجاشی ، احمد (۱۴۰۷ ق) .«الرجال ، به کوشش موسی شبیری زنجانی ، قم .
8. علامه حلی ، حسن بن یوسف (۱۳۸۱ق) . الرجال ، نجف .
9. کلباسی (۱۴۲۲ق) . الرسائل الرجالیه ، به کوشش محمد حسین درایتی ، قم ، ج ۲ .
10. ابن ابی داوود ، عبدالله (۱۲۵۵ ق) . المصاحف ، قاهره .
11. سید علی خان مدنی، الدرجات الرفیعه،قم.
12. ابن ندیم ، محمد بن اسحاق (۱۳۵۰) . فهرست ، به کوشش محمد رضا تجدد ، تهران .
13. صفار ، محمد (۱۴۰۴ق) .بصائرالدرجات ، تهران .
14. سید مرتضی، علی، الذخیره، به کوشش احمد حسینی، قم.
15. خطیب بغدادی ، احمد (بی تا) . الکفایه فی علم الروایه ، به کوشش ابوعبدالله سورتی وابراهیم حمدی مدنی ، مدینه ، المکتبه العلمیه .

۱۶. تاریخ بغداد ، قاهره ، ج ۱، ۴ .

 منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران