مدرسه علمیه جهانگیرخان (قم)

مدرسه جهانگیرخان یا جانی‌خان از مدارس علمیه حوزوی در شهر قم. این مدرسه که در مقابل مسجد جامع قم قرار دارد، دارای حیاطی کوچک است که بیست حجره آن را احاطه کرده و در جلوی هر حجره، ایوانی است که با مقرنس‌های گچی و آجری و کتیبه‌هایی به نام‌های الله و پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی (ص) تزیین شده است. در نام مدرسه و این‌که چرا به جهانگیرخان شهرت یافته اختلاف است. این مدرسه در فهرست آثار ملی ثبت شده و دارای موقوفات فراوانی است.

نام مدرسه چنان‌که در منابع تاریخی آمده و در وقف‌نامه آن نیز ذکر گردیده، «مدرسه جانی‌خان» است و شهرتش به جهانگیر خان، بدون مأخذ و سند بوده و سخن میرزا عباس فیض پیرامون تعمیر مدرسه در عهد صفوی توسط جهانگیرخان، مدرّس مدرسه شاه اصفهان قاقد مدرک است.

در وقف‌نامه سال ۱۳۱۷ق که حدود دویست سال بعد از عصر صفوی نگارش شده، باز هم از مدرسه با عنوان «جانی‌خان» یاد شده است.

از این مدرسه با نام مدرسه ناصری نیز یاد می‌شود چون بخشی از مخارج طلاب و روشنایی مدرسه از جانب ناصرالدین شاه پرداخت شده بود.[۱] این مدرسه امروزه با نام جهانگیرخان شناخته شده و در کاشی‌کاری جدید در سال ۱۳۸۳ش، نام جهانگیرخان بر سر در ورودی مدرسه نگاشته شده است.

تاریخچه بنا

فیض قمی در گنجینه آثار قم، بنای مدرسه را هم‎دوره بنای مسجد جامع و در اواسط قرن هشتم دانسته است.[۲] هم چنین ناصر الشریعه در تاریخ قم، بنای مدرسه را قبل از دوره صفوی می‌داند.[۳] و حسین مدرسی طباطبایی، معتقد است بنای مدرسه متعلق به قرن یازده و دوره صفوی است.[۴]

میرزا عباس فیض قمی معتقد است این مدرسه یک بار در زمان صفوی از سوی عالم این عصر میرزا جهانگیر خان مدرّس مدرسه شاه اصفهان تعمیر شد و دارای کتاب‎دار و کتابخانه گردید.[۵]

مدرسه، در دوره صفوی و قاجار معمور و آباد بوده است. سید علی بن محمد باقر موسوی خوانساری رساله «مشکاه الصواب فی شرح خلاصه الحساب» خود را به خواهش بعضی دوستان از طلاب، در شب پنجشنبه دهم ربیع الاول سال ۱۲۲۱ ق، در مدرسه جانی خان قم به پایان برده است و این مطلب، دایر بودن مدرسه را در تاریخ مذکور می‌رساند.[۶]

ولی در نیمه دوم قرن سیزدهم و در حدود سال ۱۲۷۷ ق، چون مدرسه رو به خرابی نهاده بود، «میرزا نصراللَّه مستوی گرکانی» به تجدید بنای مدرسه همت نمود و آن را به مدرسه ناصری موسوم ساخت. در وقف‌نامه‎ای که فرزندان گرکانی تهیه کرده‌اند، تصریح شده که مدرسه را بنا نمود و از این تعبیر معلوم می‌شود که بنای قبلی، تخریب شده بوده است.

بانی مدرسه

از بانی مدرسه چندان اطلاع دقیقی در دست نیست و نظرات مختلفی در این باره نقل شده است. فیض قمی معتقد است، بانی مدرسه و مسجد یکی است و او سلطان جانی خان،[یادداشت ۱] پادشاه تاتار ترکستان است.[۷] [۸]

حسین مدرسی طباطبایی ضمن نقد این دیدگاه معتقد است مدرسه جانی خان از آثار جانی خانِ شاملو، از امرای شاه صفی و شاه عباس ثانی است. طایفه شاملو، در قم خدماتی کرده‌اند که بنای مدرسه مؤمنیه از آن جمله است و از این رو احتمال می‌رود بنای مدرسه جانی خانِ قم مربوط و منسوب به جانی خان شاملو باشد.[۹]

شرایط و قوانین مدرسه

برخی از شرایط و قوانین مدرسه که در وقف‌نامه آن آمده است به این شرح می‌باشد:

[یکم] و در حجرات مدرسه مکتب‌دار اطفال جایز نیست بنشیند.

[دوم] و همچنین اگر از برای طلاب مهمان وارد شود زیادتر از سه شب مأذون نیست بماند.

[سوم] و غیر از محصل علوم دینیه هر علم و کار دیگر هم در آنجا جایز نیست.

[چهارم] و هر طلبه که کار نکند و درِ حجره خود را قفل کند برود و گاهی بیاید و در سرِ هر ماه مطالبه شهریه کند البته او را در مدرسه راه ندهند مگر اینکه صاحب عیال باشد و بالضروره شبها به خانه خود برود به هیچ وجه از آمدنِ روز و کارکردن، مسامحه نداشته باشد جایز است.

[پنجم] و دیگر زیادتر از دو نفر در هر حجره جایز نیست منزل کند اما از برای مباحثه در روز هر قدر کم و زیاد از خارج بیایند جایز است.

کتیبه سنگی سر در ورودی مدرسه

بازسازی و تعمیرات

این مدرسه بارها تعمیرات اساسی شده، بنا بر آن‎چه در وقف‎نامه آمده، مدرسه قبلی به کلی از بین رفته و در نتیجه عمارت امروزین مدرسه، بنای به جای مانده از حدود سال ۱۲۸۷ق بوده، چرا که تاریخ وقف‌نامه سال ۱۳۱۷ق است.

مدرسه از سال تجدید بنا در دوره قاجار و بعد در دوره پهلوی اول دایر بود و در زمان شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه قم نیز در این مدرسه درس برقرار بوده است و برخی از مدرسان و اساتید همچون میرزا محمدعلی ادیب تهرانی، سدهی اصفهانی و شیخ ابوالحسن فقیهی پایین شهری در این مدرسه تدریس داشته‌اند.[۱۰] [۱۱] و بنابر نقل زریاب خویی، امام خمینی نیز در این مدرسه سکونت داشته است.

یکی دیگر از بازسازی‌ها، در زمان آیت الله بروجردی واقع شد به گونه‌ای که زیر حجره‌ها خالی گردید تا از رطوبت ایمن باشد. کتیبه سنگی که در سر در ورودی مدرسه نصب شده است اشاره به تعمیرات سال ۱۳۷۳ ق، دارد. بعد از این تعمیرات، آیت اللَّه سید حسین بُدلا از طرف آیت اللَّه بروجردی مسئولیت و مدیریت مدرسه را عهده‌دار شد.

در سال‎های اخیر نیز مدرسه مجدداً تعمیرات اساسی شده است. بخش عمده این تعمیرات توسط اداره اوقاف و امور خیریه استان قم و با هزینه موقوفات گسترده مدرسه انجام شده است. در طبقه فوقانی، حدود ده حجره اضافه شده و دو باب مغازه و حمام مجاور مدرسه خریداری شده و داخل مدرسه گردیده و چندین سالن و مدرَس، به صحن مدرسه اضافه شده است.

پی نوشت ها:

1. مدرس طباطبایی، مدارس قدیم قم.
2. گنجینه آثار قم، ص۴۶۰ – ۴۸۵.
3. تاریخ قم، ص۳۱۳.
4. تربت پاکان، ج ۲، ص۱۲۱.
5. گنجینه آثار قم، ص۴۶۰.
6. فهرست الهیات، ج ۱، ص۳۹۸.
7. گنجینه آثار قم، فیض، ص۴۶۰ – ۴۸۵.
8. گنجنامه، ج ۵، ص۱۶۰.
9. حسین مدرسی طباطبایی، «مدارس قدیم قم».
10. گنجینه دانشمندان، ج ۲، ص۳۴۴.
11. گفتگو با استاد علی اصغر فقیهی»، کوثر،ش ۱۶، تیر ۱۳۷۷.

منابع:

سلیمانی آشتیانی،مهدی؛ وقف نامه و تاریخ مدرسه جانی خان قم، بهار ۱۳۸۹ – شماره ۶۹.

مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاکان، قم، مهر، ۱۳۳۵ش.

فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، قم، مهر، ۱۳۴۸ش.

شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، قم، امیر، ۱۳۷۰ش.

گفتگو با استاد علی اصغر فقیهی، کوثر، تیر ۱۳۷۷ – شماره ۱۶.

مدرسی طباطبایی، حسین، مدارس قدیم قم، مجله وحید، سال دهم.