اربعینیات درباره مهدی موعود

اشاره:

یکی از سنتهای پسندیده و خدمتهای شایسته ای که از دیر زمان برآمدن خورشید جهانتاب اسلام تاکنون در میان محدّثان با درایت و عالمان شریعت و سالکان طریقت، به کثرت معمول بوده و مشتاقانه رواج پیدا نموده است؛ اهتمام به تألیف آثاری با عناوینی همچون اربعین، اربعون حدیثا، اربعون کلمه، الاربعین عن الاربعین من الاربعین و گرد آوردن دفاتر معرفت و برگهای زرّینی در قالب چهل حدیث با ویژگیهای مشترک، یا یکسان، یا درباره یک موضوع و یا موضوعات گوناگون است.

فراوانی و شمارگان اربعینیات

با مراجعه به فهرست نسخه های خطّی منتشر شده از کتابخانه های ایران و جهان و تأمّل در آمار کتابهای چاپی امروز به آثار پُرشماری از این دست برمی خوریم؛ چنانکه تنها در ذریعه از هفتاد و شش اربعین۱ و در فهرست کتابهای حدیثی دارالکتب ظاهریه دمشق از چهل و شش اربعین و در جلد نخست فهرست نسخه های خطّی دارالکتب مصر از صد و چهل اربعین و در جلد دوم از پانزده عنوان اربعین سخن به میان آمده است تا آنجا که مجموع عناوین نگارشهای چهل حدیثی را تا هزار هم گفته اند.۲

ریشه ها و انگیزه ها

چهل حدیثها با هر نیت و یا انگیزه ای که پدید آمده باشد بخش پُر ارج و قابل توجهی از منابع حدیثی مسلمانان را به خود اختصاص داده است.۳

اما گویی سبب اصلی پرداختن به آن، وجود و نمود توصیه به «حفظ» چهل حدیث از سوی پیامبر اکرم(ص) باشد که فرمود:

«مَن حَفِظ مِن أمّتی أربعین حدیثا ـ ممّا یحتاجون مِن أمر دینهم ـ بعثه اللّه فی یوم القیامه فقیها عالما.

از امّت من هر آنکه چهل حدیث پیرامون آنچه در امر دین بدانها نیازمند است به حافظه سپارد، خداوند نیز وی را در روز رستخیز در شمار دانشمندان و دین پژوهان برخواهد انگیخت.

این روایت ـ که در زمره احادیث مشهور۴ وارد شده و بعدها نیز به تواتر۵ آن از طریق شیعه۶ و سنّی۷ حکم داده شد ـ آنچنان موجب رونق کار و بار اربعین نگاری شد که حتّی عالِمانی همانند شرف الدین نووی و ملاّ اسماعیل خواجویی، از جمله گواهی دهندگان به ضعف سند این حدیث۸، خود دست به جمع آوری و نگارش چهل حدیث بردند.

روشن است که مدتها پس از این، به علت وجود روایتهایی که در مضمون و الفاظ، تفاوتها و شباهتهایی با حدیث حاضر داشت و از دیگر ضبط های آن به جای «من حفظ»: من حمل، من کتب، من نقل؛ به جای «دینهم»: دینها؛ به جای «عالما فقیها»: فی زمره الفقهاء والعلماء، و کنت له یوم القیامه شافعا و شهیدا، ادخل من أیّ باب الجنّه شئت، کتب فی زمره العلماء و حُشر فی زمره الشهداء بود، علمای حدیث در معنا کردن آن اختلافهای فراوان نمودند و در تأویل آن به احادیث دیگر روی آوردند.

ولی آنچه مسلم می نماید تأکید یکسان همگی اینگونه احادیث بر عدد «چهل»۹ و ترویج و نشر پیام شریعت و نگاهداری آن از نابودی در قالب چهل آوای خواندنی با کتابت است۱۰ و در یاد سپردنی که مراتب از بر خواندن، شناخت مفاهیم، عمل به آن، کوشش در عدم تحریف، تحمل و ضبط حدیث، بنا بر ضوابط علم درایه را شامل می شود.۱۱

نخستین چهل حدیث

در هر دانشی توجه به دانستن نخستین روی آورندگان به آن و قلمزنان درباره آن شاید به خاطر گفته «الفضل للمتقدم» نه تنها بی فایده نیست که از دیرباز بشر را به کنجکاوی واداشته است. درباره اولین چهل حدیثی که فراهم آمد هر چند که باید به کتابخانه ها و فهرستهای هر یک مراجعه نمود ولی نتیجه به دست آمده نیز چندان مورد اعتماد نخواهد بود؛ چه، امکان بازماندن نسخه ای از ورود به کتابخانه ها و یا درج در فهرستها و یا از میان رفتن آن ناممکن نیست.

به هر روی و با آنکه شیعیان و بسیاری دیگر آغاز نهضت شکوهمند اربعین نگاری را از زمان حیات رسول خدا(ص) دانسته و عبداللّه بن مبارک مروزی (متوفای ۱۸۱ق) را به عنوان یکی از پایه گذاران اصلی این مجموعه ها شناسانده اند۱۲؛ نخستین نسخه های اربعین حدیث ـ براساس اطلاعات موجود از نسخه های موجود ـ را می توان در اربعین۱۳ ابوالحسن محمد بن اسلم بن سالم کندی طوسی (متوفای ۲۴۲ق) از ثقات محدثان خراسان و اربعین حافظ ابوالحسن مؤیّد بن محمد بن علی قرشی طوسی (متوفای ۲۴۲ق) از پیشوایان محدثان سراغ گرفت. هر دو نسخه در دارالکتب ظاهریه موجود است و از آن رو که بدون تاریخ نگارش هستند و با توجه به تاریخ درگذشت نویسندگان آنها، باید هر دو را ـ با هم ـ به عنوان نخستینها معرفی و ثبت نمود.۱۴

شیوه نامه های فراهم آوری چهل حدیث

چهل حدیثهای آغازین هدفی جز جمع آوری «چهل» حدیث و شرح و توضیح کلمات و ترکیبات مشکل نداشت، ولی بعدها فراهم آورندگان این آثار ـ بنابر ذوق و شیوه بینش دینی ـ هر یک در گزینش روایات، شیوه هایی اختیار کردند و جانب خاصی را در نظر گرفتند و به موضوعات و مباحث ویژه ای توجه نشان دادند؛ چنانکه جمعی در اصول و فروع و احکام دین، عده ای در جهاد، برخی در ادب، بعضی در مواعظ و خطب، و گروهی در زهد۱۵ اربعینهایی نگاشتند.

اربعون حدیثا من اربعین کتابا لاربعین اماما عن اربعین شیخا متصلین باربعین صحابیا۱۶ و اربعین من مدن الکبار عن اربعین صحابیا لاربعین تابعیا۱۷ از نمونه های موفق زمانه خویش بودند و پس از آن، ابن عساکر چهل حدیث از چهل شیخ از چهل شهر مختلف شنید و سپس آنها را در دو جزء به رشته تحریر کشید.۱۸ عافقی از راویان چهل قبیله و رهاوی از راویان چهل شهر به گردآوری چهل حدیث پرداختند.۱۹ ابن زهره پیرامون حقوق برادران دینی، محمد مهدی تنکابنی درباره متعه، جعفر بن محمد تهرانی در مسح دو پا و دلدار علی هندی در موضوع فضیلت دانش، چهل حدیث گرد آوردند. عبدالرحمان بن احمد بن حسین خُزاعی الاربعون فی فضائل علیٍ امیرالمؤمنین را پرداخت.۲۰

برخی محدثان، موضوعی خاص را انتخاب کرده و چهل حدیث از چهارده معصوم(ع) درباره آن آوردند. گروهی به تنوع در احادیث گراییدند و یا چهارده چهل حدیث نگاشتند و یا با انتخاب چهل موضوع، برای هر موضوع چهل حدیث نگاشتند.

عده ای مضمون چهل حدیث را در ابیاتی به نظم کشیدند. دسته ای از فقیهان که آهنگ پدید آوردن کتابی فقهی داشتند آن را در قالب چهل حدیث عرضه نمودند تا علاوه بر وظیفه علمی، مصداق روایت مذکور نیز شده باشند. بسیاری کتاب اربعینشان را به روایاتی در فضل و فضیلت، فضائل و مناقب و اثبات خلافت و امامت خاندان پیامبر(ص) اختصاص دادند، به صورتی که تنها در فضائل امیر مؤمنان بیش از هفتاد اربعین به دست ما رسیده است.۲۱

از میان این تعداد چشمگیر می توان به اسعد بن ابراهیم بن حسن حلّی اشاره کرد. وی به نگارش اربعون حدیثا فی الفضائل والمناقب پرداخت و دلیل آن را گفته شافعی و احمد بن حنبل دانست.

گفتار احمد بن حنبل براساس الهامی از جانب رسول خدا(ص) در خواب بود که:

من امتم را به چهل حدیث راجع به سنت فرمان دادم؛ آیا فضائل اهل بیتم در شمار سنت نیست؟۲۲

اربعینیات درباره امام مهدی(ع)

در میان بازار گرم و پویای جمع چهل حدیث، دانشوران شیعه و اهل سنت بسیاری از چهل حدیثهای خود را به سخنان، گفته ها، فضائل و مناقب بی شمار امام غائب اختصاص داده و به عنوان یکی از عمده ترین و بارزترین مسائل دینی مورد نیاز مردم بدان نگریسته اند. آنان به دلیل مقید بودن به عدد «چهل»، تنها به گوشه هایی بسیار محدود از احادیث، سخنان، فضائل، شؤون و مقامات امام زمان(عج) اشارت کرده ولی در عوض با گزیده گویی و ایجاز درخشان، آثار دایره المعارف گونه ای را پدید آورده اند. در این مجال می توان ـ برای نخستین بار ـ به فهرستی توصیفی از اینگونه اربعینیات به ترتیب تاریخی چنین اشاره نمود:

۱ ـ الاربعون حدیثا فی امر المهدی:۲۳ ابو نعیم احمد بن عبداللّه اصفهانی (۳۳۴-۴۳۰ق)؛ مجموعه ای از چهل حدیث با سلسله اسناد خود از رسول اکرم(ص) که کهن ترین اربعین درباره امام زمان(عج) به شمار می رود.

متن آن با حذف سند در اعیان الشیعه۲۴ از سید محسن امین عاملی، بحارالانوار۲۵ از محمد باقر مجلسی، حجت بالغه از سید عبدالحجت بلاغی، عرف الوردی فی اخبار المهدی۲۶ از جلال الدین سیوطی، غایه المرام از سید هاشم بحرانی۲۷، حدیقه الشیعه۲۸ از مقدس اردبیلی، کشف الغمه۲۹ از علی بن عیسی اربلی و نامه دانشوران ناصری۳۰ درج، و نقل ها و آگاهی هایی از آن در کشف المخفی فی اخبار المهدی از یحیی بن حسن بطریق۳۱، اربعین ماحوزی۳۲ و احقاق الحق۳۳ ذکر شده است.

رساله مورد بحث را نباید با نگارش دیگر ابونعیم با نام ذکر المهدی و نعوته و حقیقه مخرجه و ثبوته و یا نعوت المهدی و خروجه و ما یکون فی زمانه و مدته شامل چهل و نه روایت از پیامبر(ص) و صد و هفت روایت دیگر درباره امام مهدی ـ که ابن طاووس از آن گزارشی ارائه نموده است۳۴ ـ یکی دانست.۳۵

اربعون حدیثا فی أمر المهدی در قرن ششم در حوزه علمیه ابوعلی صدفی در شهر «مُرسیه» به عنوان کتاب درسی تدریس می شده و از جمله حافظ عیاض بن موسی یحصبی در ۳۲ سالگی به سال ۵۰۸ ق. آن را نزد ابوعلی صدفی خوانده است.۳۶.

نسخه ها: ۱. کتابخانه سید محمد صادق آل بحرالعلوم در نجف، به کتابت همو؛ ۲. کتابخانه ای شخصی در قم؛ ۳. کتابخانه علی قلی میرزا در تهران؛ ۴. کتابخانه فخرالدین نصیری در تهران، کتابت فخرالدین، پایان کتابت در ۱۸ رجب سال ۸۳۸ ق.۳۷؛ ۵. کتابخانه مرحوم ملک زاده.۳۸

۱-۱. ترجمه أربعون حدیثا فی أمر المهدی، ابونُعیم، مترجم: ابوالحسن علی بن حسن زواره ای (م۹۴۷ق).

این ترجمه در ضمن ترجمه کشف الغمه، مسمّی به ترجمه المناقب درج شده و نسخه هایی از آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه آیت اللّه مرعشی موجود است.

۱-۲. ترجمه أربعون حدیثا فی أمر المهدی، ابونُعیم، مترجم: میرزا محمد ملک الکتاب.

به همراه اکسیرالتواریخ، بمبئی، ۱۳۰۸ق چاپ شده است.

۱-۳. دیگر ترجمه های أربعون حدیثا فی أمر المهدی، ابونُعیم، از آنجا که این اربعین در کتابهای دیگری که ذکر آنها گذشت درج شده است پس به عنوان مثال ترجمه آن را می توان در جلد هفتم نامه دانشوران ناصری، حدیقه الشیعه، ترجمه های بحارالانوار و همگی ترجمه های کشف الغمّه یافت.

۱-۴. حجّت بالغه در ترجمه و شرح أربعون حدیثا فی المهدی از ابونُعیم، سیّد عبدالحجّت بلاغی (متوفای ۱۳۹۷ق)، چاپخانه خواجه، ۱۳۸۳ق، ۲۶۸ص، وزیری.

۲. الاربعون فی ذکر المهدی من آل محمد، حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد عطار همدانی مُقری (۴۸۸-۵۶۹ ق).

ابن ابی الرضا در الاجازه الکبیره۳۹ از آن یاد نموده و نقلهایی از آن در ذخائرالعقبی فی مناقب ذوی القربی۴۰ از محبّ الدین طبری (متوفای ۶۹۴ق.) و فرائد السمطین۴۱ از ابراهیم بن محمد جوینی (متوفای ۷۳۰ق.) آمده و حسن بن ابی الحسن دیلمی در قواعد عقائد آل محمد از آن اقتباس نموده است.

۳. اربعون حدیثا فی المهدی، سراج الدین محدث بغدادی قزوینی (قرن ششم).

سید حیدر آملی در جامع الاسرار۴۲ از آن یاد کرده است.۴۳

۴. کفایه المهتدی فی معرفه المهدی، سیّد محمّد میرلوحی اصفهانی۴۴ (زنده در ۱۰۸۵ق)۴۵. ترجمه، تفسیر و شرح چهل حدیث از کتاب اثبات الرجعه نوشته فضل بن شاذان (متوفای ۲۶۰ق.).

ارزشهای کفایه المهتدی را که توسط علی اکبر مهدی پور در دست تصحیح است ظاهرا باید در استفاده از منابعی که هم اکنون مفقود شده اند همچون کتب فضل بن شاذان و فرج الکبیر محمد طرابلسی جستجو نمود.

نسخه ها: ۱. کتابخانه الزهراء، بدون شماره، با تصحیح و مهر مؤلف، ۲. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ۸۳۳، ۱۲۶ برگ، به خط مؤلف۴۶؛ ۳. کتابخانه میرزاحسین نوری؛ ۴. کتابخانه سید آقا بن سید اسداللّه بن سید حجه الاسلام اصفهانی، کتابت محمد مؤمن بن عبدالجواد در ۷ ربیع الثانی ۱۰۸۵ق؛ ۵. کتابخانه وزیری یزد، شماره ۵۱۲، کابت اسماعیل بن شاه قلی در ۱۱۰۶ق، ۱۲۹ برگ.

۴-۱. گزیده کفایه المهتدی، سید محمد میرلوحی، تلخیص توسط یکی از شاگردان میرلوحی.

نسخه: کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، شماره ۱۱۲۲.

۴-۲. گزیده کفایه المهتدی، سیدمحمد میرلوحی، تلخیص توسط گروه محققان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول ۱۳۷۳ش، بیست و هفت + ۳۶۴ص، رقعی.

شیوه نامه محققان این اثر در گزینش مطالب، حذف ایرادها و اعتراضهای میرلوحی بر علامه مجلسی و باقی گذاردن دیگر مطالب بوده است که البته در مقدمه از ذکر این شیوه گزینش خودداری نموده اند.

۵. کشف الحق (الاربعین)، میر محمد صادق خاتون آبادی (متوفای ۱۲۷۲ق.)، اصفهان، [چاپ اول [۱۳۷۳ق، ۲۳۶ص، وزیری؛ به تصحیح و تعلیق داوود میرصابری، تهران، مؤسسه امام مهدی، [چاپ دوم [۱۳۶۱ش، ح+ ۲۳۹ص، وزیری.

این کتاب به اربعین خاتون آبادی شهرت داشته و به شرح چهل حدیث در دو بخش «قیام» و «رجعت» پرداخته و تألیف آن در ۱۲۶۳ ق. به انجام رسیده است.

۶. اربعینیات، حسین عندلیب زاده همدانی (۱۲۸۷ش…).

وی برای هر یک از امامان، اربعینی نگاشته و آخرین جلد مجموعه را به امام زمان(عج) اختصاص داده است.

۷. تبیین المحجه الی تعیین الحجه، میرزا محسن بن محمد مجتهد تبریزی (متوفای ۱۳۵۲ق.)، تهران، ۱۳۴۶ق، ۴۱۸ص، رقعی.

۸. چهل خبر در علامات ظهور مهدی منتظر، احمد هروی، یزد، گلبهار، چاپ اول ۱۳۶۸ق، ۵۴ص، رقعی.

متن عربی و ترجمه فارسی چهل حدیث درباره نشانه های آخرالزمان.

۹. الاربعون حدیثا فی من یملأ الأرض قسطا و عدلاً، هادی نجفی، قم، نشرالهدایه، چاپ اول محرم ۱۴۱۱ق، ۹۱ص، وزیری.۴۷

این کتاب توسط محمدرضا زادهوش زیر عنوان چهل حدیث درباره دادگستر جهان به فارسی ترجمه شده و آماده انتشار است.

۱۰. چهل حدیث انتظار فرج حضرت مهدی، محمود شریفی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول ۱۳۷۰ ش، ۷۲ص، پالتویی.

این کتاب که بیست و دومین چهل حدیث منتشر شده توسط این ناشر به شمار می رود، شامل چهل حدیث درباره انتظار است.

۱۱. یوسف ناپیدای فاطمه زهرا، محمد خادمی شیرازی، تهران، میقات، چاپ اول ۱۳۷۰ش، ۸۴ص، وزیری.

شامل متن عربی و ترجمه فارسی چهل حدیث.

۱۲. شناخت امام عصر، احمد سیاح، تهران، نشر اسلام، چاپ اول ۱۳۷۰ش، ۱۲۸ص، رقعی.

متن و ترجمه سی آیه از صد و سی و سه آیه ای از قرآن کریم که به ظهور امام غائب تفسیر و تأویل شده؛ متن و ترجمه چهل حدیث در فضائل و مناقب امام زمان(عج) به نقل از منتخب الاثر و یوم الخلاص؛ چهل قصیده و غزل در مدح امام زمان.

۱۳. قیرخ حدیث [چهل حدیث از حضرت مهدی] : گروه نویسندگان، ترجمه از عربی به ترکی به صورت صفحه مقابل، حسین سرخابلی، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول ۱۳۷۱ش، ۳ + ۲۱ص، رقعی.

۱۴. چهل حدیث پیرامون نور یزدان، علی اکبر مهدی پور، قم، حاذق، چاپ اول ۱۳۷۲ش، ۱۲۰ص، رقعی.

احادیث این کتاب از چهل کتاب اهل سنت که فصلی از کتابشان را به امام زمان(عج) اختصاص داده اند استخراج شده و به ترتیب زمانی پیش رفته است.

۱۵. چهل حدیث پیرامون یوسف زهرا، علی اکبر مهدی پور، قم، حاذق، [چاپ اول[ ۱۳۷۲ش، ۱۲۰ص، رقعی.

احادیث این کتاب از چهل کتاب که توسط چهل نویسنده اهل سنت پدید آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداخته اند و از هر کتاب تنها یک حدیث استخراج شده و به ترتیب زمانی پیش رفته است.

۱۶. چهل حدیث از «غیبت» فضل بن شاذان، علی اکبر مهدی پور، قم، حاذق، چاپ اول ۱۳۷۳ش، ۱۲۰ص، رقعی.

با هدف بازسازی و احیای متن مفقود کتاب غیبت از فضل بن شاذان از کتابهای مختصر اثبات الرجعه و کفایه المهتدی استخراج شده است.

۱۷. چهل حدیث در پرتو چهل آیه در فضائل حضرت ولی عصر، گروه نویسندگان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول [۱۳۷۴ ش]، ۸۳ص، پالتویی.

این کتاب که پنجمین چهل حدیث منتشر شده توسط این ناشر به شمار می رود، شامل چهل آیه از قرآن مجید که با عنایت به چهل حدیث به امام زمان(عج) تأویل شده است می گردد.

۱۸. چهل حدیث در فضائل حضرت ولی عصر، گروه نویسندگان، تهران، خانه کتاب ایران، چاپ اول ۱۴۱۶ق، ۶۸ص، پالتویی.

احادیث از منابع هر دو گروه شیعه و سنی استخراج شده است.

۱۹. چهل حدیث سیره مهدوی، محمود مدنی بجستانی، قم، نشر معروف، ۱۳۷۷ش، ۸۰ص، پالتویی.

۲۰. چهل حدیث پیرامون مهدی آل الرسول، علی اکبر مهدی پور، چاپ نشده است.۴۸

احادیث این کتاب از چهل کتاب که توسط چهل نویسنده اهل سنت پدید آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداخته اند و از هر کتاب تنها یک حدیث استخراج شده است.

۲۱. چهل حدیث پیرامون مهدی فاطمه، علی اکبر مهدی پور، چاپ نشده است.۴۹

احادیث این کتاب شامل چهل حدیث از چهل صحابی پیامبر اکرم(ص) می شود.

علاوه بر چهل حدیثهای مذکور که به صورت مستقل و اختصاصی به امام زمان پرداخته اند می توان از دو دسته دیگر از چهل حدیثها سخن به میان آورد: اربعینهایی که به جمع چهل حدیث از چهارده معصوم پرداخته و چه بسا صفحاتی را به احادیثی از امام عصر و یا روایاتی درباره ایشان اختصاص داده اند؛ و دسته دیگری که به گردآوری چهل حدیث از «هر یک» از معصومان روی آورده و در حقیقت، چهارده «چهل حدیث» را در مجموعه ای گرد آورده اند.

بدیهی است که مجموعه های گروه نخست از بحث و دامنه این کتابشناسی خارج اند اما کتابهای دسته دوم، از آن جهت که در حقیقت اربعینی مستقل را در ضمن مجموعه ای آورده اند، لازم می سازد تا به نمونه هایی از آنها اشاره کنیم:

۲۲. از هر معصوم چهل حدیث، محمدعلی کوشا، قم، سینا، [چاپ اول[ ۱۳۷۳ش، ۳۲۰ص؛ قم، سینا، ویرایش دوم، چاپ دوم ۱۳۷۴، ۳۵۰ص.

ارائه متن و ترجمه فارسی چهل حدیث از چهارده معصوم به همراه شرح زندگانی هر یک از معصومان.

۲۳. سیره و سخن پیشوایان، محمدعلی کوشا، قم، پارسایان، ۱۳۷۶ش، ۳۸۲ص.

زندگانی چهارده معصوم را آورده و از هر یک چهل حدیث نقل نموده است.

۲۴. گلواژه های پاکان، ناصر پاک پرور، تهران، مدرسه، ۱۳۷۶ش، ۲۷۶ص، وزیری.

تنظیم و ترجمه چهارده چهل حدیث از چهارده معصوم(ع).

۲۵. الاربعون حدیثا عن کل معصوم، علی پناه اشتهاردی، تصحیح کمال کاتب، قم، مؤسسه سیده معصومه، چاپ اول شوال ۱۴۲۰ق، ۲۵۹ص، وزیری.

متن عربی چهل حدیث از چهارده معصوم(ع) در چهارده بخش فراهم آمده و گاه با شرح و توضیح اندکی از سوی مؤلف همراه است. أربعون حدیثا عن الامام المهدی المنتظر در صفحات ۲۲۱ تا ۲۴۰ درج شده است.

پی نوشت:

۱ .ذیل اربعون حدیثا، ج۱، صص ۴۰۹-۴۳۴؛ ذیل رساله فی اربعین حدیثا، ج۱۱، صص۵۰-۵۳؛ ذیل چهل حدیث، ج۵، صص۳۱۴-۳۱۵؛ ذیل شرح اربعین حدیثا، ج۱۳، صص۶۹-۷۰.

۲ .زندگانی سردار کابلی، ص۱۳۵.

۳ .دلیل مؤلفات حدیث الشریف، ج۲، ص۶۵۹ و…؛ کشف الظنون، ج۱، صص۵،۵۲-۶۱؛ ج۲، ص۱۵۶۹ و…

۴ .مرآه العقول، ج۱، ص۳۴.

۵ .شرح کافی، مازندرانی، ج۲، ص۲۲۸؛ مجلسی به «مستفیض» بودن (الاربعین، ص۱۰؛ ذریعه، ج۱، ص۴۰۹)؛ شیخ بهایی به دو وجه مشهور و متواتر (اربعین، ص۴۱) و فیض کاشانی به هر سه وجه قائل شده است (ذریعه، ج۱، ص۴۲۴).

۶ .اربعون حدیثا، ماحوزی، ص۲۶؛ اربعین حسینیه، ج۱، ص۶؛ بحارالانوار، ج۲، صص۱۵۳-۱۵۶؛ ثواب الاعمال، صص۱۳۴، ۳۰۰؛ خصال، ص۴۲؛ عوالم العلوم، ج۳، صص۴۶۵-۴۶۹؛ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۳۶؛ وافی، ج۱، ص۱۳۶؛ ینابیع الموده، ج۲، ص۲۷۱.

۷ .بغیه الطلب، ج۳، ص۱۳۵۸؛ جامع بیان العلم و فضله، ج۱، صص۵۱-۵۳؛ ذکر اخبار اصبهان، ج۱، صص۲۰۱ و ۲۰۶؛ کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۳۶؛ کنزالعمال، ج۱۰، ص۲۲۵ و…

۸ .اربعین النوویه، ص۴؛ اربعون حدیثا: خواجویی، ص۱۶؛ همچنین: فیض القدیر، ج۱، ص۵۶؛ ج۶، صص۵۴، ۱۵۵، ۱۵۸؛ کشف الحثیث، ص۱۶۶،۱۶۷،۱۸۶،۲۰۰؛ کشف الظنون، ج۱، ص۵۲.

۹ .آگاهی جامعی از این عدد را بنگرید در: اربعین در فرهنگ اسلامی از رضا تقوی؛ رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، صص۳۰-۳۷؛ مستدرک سفینه البحار، ج۴، صص۶۳-۶۵؛ همچنین گویا همه روایاتی که در این باره وارد آمده در رساله اربعونیات از حبیب اللّه ترشیزی گردآوری شده است (ذریعه، ج۱، ص۴۳۶).

۱۰.اربعون حدیثا، شهید اول، ص۱۷؛ نیز با توجه به حدیث «من ترک بعد موته…».

۱۱.اربعین هاشمیه، ص۸؛ فیض القدیر، ج۶، ص۱۵۵؛ الکلینی و الکافی، صص۱۵-۱۷.

۱۲.کتاب الاربعین حدیثا، حسن بکری، ص۲۴؛ تهذیب الکمال، ج۹، ص۶۲؛ طبقات الکبری، ج۷، ص۳۷۰؛ علل المتناهیه، ج۱، ص۱۲۸؛ همچنین بنگرید به: فهرس الفهارس والاثبات.

۱۳.چاپ شده است (بیروت، ۱۹۸۹م).

۱۴.اربعین، جامی، ص۹.

۱۵.برای نمونه ر.ک: اربعین علی بن فضل در فضائل دعا و دعا کننده؛ اربعین عبدالرحمان سلمی در اخلاق صوفیه و کردار صوفیانه. در دایره المعارف تشیع ذیل «اربعون حدیثا» (ج۲، صص۵۲-۵۳) و ذیل «اربعین» (ج۲، صص۵۳-۵۴)؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی ذیل «اربعین» (ج۷، صص۴۳۰-۴۳۱) نیز می توان به مواردی دست یافت.

۱۶.ذیل تذکره الحفاظ، ص۴.

۱۷.سیر اعلام النبلاء، ج۲۳، ص۳۲۸.

۱۸.روضات الجنات، ج۲، ص۶۶؛ صله الخلف لموصول السلف، ص۷۶.

۱۹.نسخه خطی دارالکتب ظاهریه دمشق، شماره ۱۰۴۰.

۲۰.نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی (فهرست، ج۳، صص۲۳-۲۴)؛ نیز بنگرید: ایضاح المکنون، ج۲، ص۲۶۵؛ ذیل بروکلمان، ج۱، ص۷۰۸؛ فصلنامه تراثنا، ش۱، ۲۱؛ فهرست منتجب الدین، ص۱۵۷؛ مرآت الکتب، ج۱، صص۲۳-۲۴.

۲۱.فهرست و گزارشی اجمالی برخی از آنها را بنگرید در: فصل نامه علوم حدیث، ش۱۸، صص۱۵۷-۱۷۲ و دو ماهنامه آینه پژوهش، ش۶۶، صص۱۸۵-۱۹۱.

۲۲.اربعون حدیثا، علامه شوشتری، ص۷؛ ذریعه، ج۱، ص۴۱۰؛ ینابیع المودّه و…

۲۳.نام آن را «رسالهٌ فی…»، «اربعون حدیثا فی المهدی» و «اربعون حدیثا فی شأن المهدی» نیز ثبت نموده اند که ظاهرا تسامحی بیش نیست.

۲۴.اعیان الشیعه، ج۲، صص۴۴-۸۴.

۲۵.ج۵۱، صص۷۸-۸۵.

۲۶.ج۲، صص۵۷-۸۵؛ با اضافات بر مصادر ابونعیم.

۲۷.صص ۶۹۹-۷۰۱.

۲۸.صص ۷۱۷-۷۲۵.

۲۹.ج۳، صص۲۶۷-۲۷۵؛ در بسیاری مواضع دیگر نیز از آن یاد کرده است.

۳۰.چاپ اول (سنگی)، ج۲، ص۷۱۸؛ همچنین بنگرید: چاپ دوم، ج۷، صص۸-۲۱.

۳۱.طرائف، ص۱۸۱.

۳۲.ص۲۰۷.

۳۳.ج۳، صص۱۸۰-۱۸۱.

۳۴.طرائف، صص۱۷۹-۱۸۳، ۲۲۰ و ۲۶۱؛ همچنین: صراط، ج۲، ص۲۲۰.

۳۵.روضات الجنات هر دو نگارش را یکی دانسته است (ج۱، صص۲۷۳-۲۷۲).

۳۶.المعجم فی اصحاب القاضی ابو علی الصدفی، ص۲۹۵.

۳۷.بنگرید به: گنجینه خطوط.

۳۸.متن منقول در نامه دانشوران ناصری براساس همین نسخه است.

۳۹.ص ۱۶۹ (مندرج در بحارالانوار، ج۱۰۴).

۴۰.ص۱۳۶.

۴۱.ج۲، صص۳۲۵-۳۲۶.

۴۲.ص۴۳۹.

۴۳.بنگرید: فصل نامه تراثنا، ش۱، ص۱۹.

۴۴.بررسی نسبتا دقیق و کاملی از این کتاب و اندیشه های میرلوحی و اوضاع زمانه او را بنگرید در:

The shadow of God and The Hidden Imam: Religion, Political Order and Societal Change in Shit’it Iran form The begining to 1890: Said Amir, Arjomand, Chicago, 1984, p182… .

۴۵.گزارش هایی از کفایه المهتدی را بنگرید در: ذریعه، ج۱، ص۳۸۹؛ ج۹، صص۱۲۲۰-۱۲۲۱؛ ج۱۰؛ ص۶۲؛ ج۱۱، صص۹۶ و ۳۳۹؛ ج۱۲، ص۶؛ ج۱۶، صص۷۸ و ۸۲ و ۱۵۶؛ ج۱۸، صص۱۰۱-۱۰۲؛ ج۲۴، ص۱۸۲؛ ج۲۶، ص۲۳۶ و نقل هایی از آن را در: جنّه المأوی از میرزاحسین نوری؛ نجم ثاقب از همو؛ رسالهٌ فی الغیبه از احمد بن درویش بغدادی و حاشیه کشف الحقّ از خاتون آبادی.

۴۶.فهرست مجلس، ج۳، صص۶۰-۶۲.

۴۷.معرفی این کتاب را بنگرید در: فصل نامه تراثنا، ش۲۲، ص۲۲۱؛ دو ماهنامه آینه پژوهش، ش۳، ص۸۱؛ کتابنامه امام مهدی، ج۱، ص۷۴، ش۱۲۶؛ چهل حدیث پیرامون یوسف زهرا، ص۱۵؛ معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت، ج۱۰، ص۲۲۵.

۴۸.کتابنامه امام مهدی، ج۱، ص۲۸۶.

۴۹.همان، ج۱، ص۲۸۶.

منبع :موعود – شهریور و مهر ۱۳۸۲، شماره ۳۹ –