آثار مهدی از نیمه دوم قرن پنجم تا نیمه دوم قرن هفتم هجری

مسأله مهدویت، دارای فراز و فرودهایی بوده و می باشد؛ ولی درهمه دوران مورد توجه مسلمانان به ویژه پیروان مذهب اثنا عشریه ـ بوده است. قرون مورد نظرنیز از این امر مستثنا نیست. در این نوشتار، مروری خواهیم داشت به آثار و برخی از موضوعات که در این دو قرن به آن پرداخته شده است.

کلید واژه ها: امامت، امام زمان، غیبت.

مقدمه

امام حسن عسکری(ع) در سال ۲۶۰ق به شهادت رسید.۱ بعد از شهادت آن حضرت، جز عده ای محدود از ثقات اصحاب و خواصّ دوستانش کسی از فرزندش اطلاعی نداشت؛ بدین سبب پیروانش به چندین گروه تقسیم شدند. نوبختی در فرق الشیعه گوید:

بعد از وفات امام حسن عسکری(ع) شیعه به چهارده فرقه تقسیم شدند.۲

جمعیت کمی از شیعیان معتقد بودند امام حسن عسکری(ع)، فرزندی به نام مهدی(عج) دارد که موعود و غایب از نظر و امام دوازدهم آنان است. آن جمعیت کم هم کاملاً در تقیه و تحت فشار مخالفان بودند و نمی توانستند عقیده خود را به راحتی اظهار کنند. حسن بن موسی نوبختی و سعدبن عبدالله اشعری که در همان عصر می زیسته اند، از شیعیان نقل می کنند: برای ما جایز نیست درباره امام غایب بحث کنیم و در جست وجویش باشیم؛ زیرا جانمان در معرض خطر قرار می گیرد. ۳

اما با گذر زمان و گسترش مذهب امامیه بین مسلمین، کم کم بر تعداد عقیده مندان به حضرت مهدی(ع) و غایب از نظر بودن آن بزرگوار افزوده می شود. از طرفی دیگر شاهد گسترش مخالفان این امر و طعن هایی درباره آن می باشیم. این مسأله به خوبی در کتاب هایی که در قرون بعدی نگاشته شده، نمایان است. قرون پنجم تا هفتم از جمله این دوران می باشد. برای آشنایی بیشتر به این امر، مروری کوتاه خواهیم کرد بر این کتاب ها و برخی موضوعاتی که در آن ها مطرح شده است.

۱. کتاب المقنع فی الامامه، تالیف شیخ جلیل عبیدالله بن عبدالله السُذآبادی

کتاب المقنع فی الامامه اثر شیخ عبیدالله بن عبدالله السذآبادی از اعلام قرن پنجم هجری است. از مصنف کتاب اطلاعات زیادی در دسترس نیست؛ به جز آنچه مرحوم ابن شهرآشوب (متوفای ۵۵۸ق) در معالم العلماء آورده است:

عبیدالله بن عبدالله السذآبادی له عیون البلاغه فی اُنس الحاضر و نقله المسافر و المقنع فی الامامه.

و این کلام ابن شهرآشوب، منبع و مصدر عالمان رجال و فهرست نگاران بعدی شده است وچیزی بیش از آن هم ذکر نمی کنند؛ از این رو اطلاعات دقیقی از سال تولد و وفات و زندگی مرحوم السدآبادی در دست نیست. تنها می توان گفت او هم عصر شیخ الطائفه طوسی می باشد؛ زیرا ابن شهر آشوب در معالم العلماء که تتمه و مکمل کتاب فهرست شیخ طوسی است، از او نام می برد؛ از این رو مرحوم السذآبادی می بایست هم عصر شیخ باشد که شیخ از او نامی به میان نیاورده است. ۴

این کتاب آن چنان که از اسمش پیدا است، درباره امامت و دارای یک مقدمه و ده فصل است. این اثر، در بردارنده مباحثی از قبیل ماهیت امامت، منفعت وجود امام، شرایطی که امام باید دارا باشد، اختلاف امت در امر امامت و مباحثی درباره امامت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) می باشد.

مصنف در دو فصل آخر، به مسأله امامت حضرت مهدی(ع) می پردازد. در فصل نهم ابتدا اشاره می کند که امام باید منصوص و دارای عصمت باشد و امامت امیرالمؤمنین علی(ع) براساس نصوصی است که از جانب پیامبر اکرم(ص) در این رابطه وارد شده است. امامت امام حسن(ع) منصوص از طرف امیرالمؤمنین علی(ع) و پیامبراسلام(ص) است و امام سوم، امام حسین(ع) نیز از طرف امام حسن و حضرت امام علی ورسول اعظم(ع) بر امامتش تصریح شده است و همین طور تا امام دوازدهم که امامت هر یک از امامان توسط امامان قبل از آن ها بیان شده است.

درباره امام دوازدهم(عج) می نویسد:

ونص الحسن علی ولده الخلف الصالح صلوات الله علیهم اجمعین . . . فلما أدرکته الوفاه امره(ع) فجمع شیعته و اخرجهم ان ولده الخلف صاحب الامر بعده(ع) و ان ابا محمد عثمان بن سعید العمری وکیله و هو بابه و السفیر بینه و بین شیعته فمن کانت له حاجه یقصده کما کان یقصده فی حیاته.

مؤلف در ادامه به ذکر نواب اربعه حضرت می پردازد (البته از آن ها به باب تعبیر می کند) که اولین آن ها عثمان بن سعید عمری است. وی، توسط امام حسن عسکری(ع) معرفی شده و حضرت، اهل و عیالش را هم به او سپرده است. عثمان بن سعید عمری هنگام وفاتش، به دستور امام زمان(ع) پسرش محمد را نایب خاص امام معرفی می کند. محمد بن عثمان بن سعید عمری نیز هنگام مرگش به دستور امام، حسین بن روح نوبختی را نایب خاص امام معرفی می کند و در نهایت، هنگام مرگ حسین بن روح به دستور امام زمان، محمد بن سهل سمری نایب خاص امام می شود. او آخرین نایب خاص حضرت می باشد و بعد از او، نایب خاص و شخصی وجود ندارد. ۵

در فصل دهم، مؤلف به عدد امامان اشاره می کند و احادیثی از اهل سنت و شیعه ذکر می کند مبنی بر این که تعدادآن حضرات، دوازده می باشد.

یکی از روایت هایی که ازاهل سنت نقل می کند، خبر ابن مسعود است که از پیامبر اکرم(ص) پرسید: کم الخلفاء بعده؟ حضرت فرمود: هم اثنا عشر، علی عدد نقباء بنی اسرائیل.

از جمله روایت هایی که از امامیه نقل می کند، خبر معروف به خبر لوح است که جابربن عبدالله انصاری برای امام سجاد(ع) بیان می کند که:

. . . رای فی ید فاطمه الزهراء علیهاالسلام لوحاً اخضر من زمرده، فیه کتابه بیضاء فقال جابر: قلت لها علیها السلام: ما هذا اللوح یا بنت رسول الله؟.

فقالت: لوح اهداه الله تعالی الی أبی و أهداه أبی إلی فیه اسم ابی و اسم بعلی و الائمه من ولدی. قال جابر فنظرت فی اللوح فرأیت فیه ثلاثه عشر اسماً کان فیه محمد فی اربعه مواضع.

مؤلف روایت های دیگر نیز در این رابطه بیان می کند. ۶

از نقاط بسیار چشمگیر در این کتاب، این است که مؤلف، امامت دو تن از امامان(ع) را به تفصیل بیان می کند: نخست حضرت امیرالمؤمنین(ع) که بحث مبسوطی درباره آن حضرت ارائه می کند و دیگری درباره امام زمان(عج) است که مؤلف درباره آن بزرگوار به بحث پرداخته است؛ ولی درباره بقیه امامان، فقط از آن ها نامی به میان می آورد. این، به خوبی از اهمیت مسأله امامت حضرت حجت (عج) در قرن پنجم حکایت دارد.

۲. کتاب احتجاج

از آثار ارزشمند دیگری که از قرن ششم هجری به یادگار مانده است کتاب احتجاج تألیف علامه خبیر، ابو منصور احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی است.

سال تولد و وفات مرحوم طبرسی دقیقاً معلوم نیست. او از علمای قرن پنجم است و اوایل قرن ششم را هم درک کرده است. ۷ تراجم نویسان، از او با عنوان فقیه، فاضل و محدث ثقه، یاد کرده اند. ۸

کتاب احتجاج، در بردارنده احتجاجات و مناظرات معصومان از خاتم پیامبران تا امام زمان(عج) و بعضی از صحابه و یاران آن حضرات می باشد. در نتیجه، کتاب به چهارده بخش تقسیم می شود که در هر کدام، احتجاجات و سخنان گهربار یک معصوم بیان شده است. بخش پایانی کتاب، ویژه سخنان و توقیعات و مکتوبات حضرت صاحب الزمان(ع) است. علاوه بر آن، در بعضی از قسمت های دیگر، کلام ها و سخنان گوهرباری از معصومان دیگر درباره آخرین حجت خدا را نقل می کند؛ برای مثال، حدیث لوح را از جابربن عبدالله انصاری نقل می کند که خلاصه آن این است که جابر می گوید: بر حضرت فاطمه(س) وارد شدم، تا ولادت امام حسین(ع) را به آن حضرت تبریک بگویم. دیدم در دستان مبارک حضرت فاطمه زهرا(س) لوح سبزی است. خیال کردم از زمرد است. پرسیدم: این لوح چیست؟

حضرت فاطمه زهرا(س) فرمود: این الواح را خداوند به پدرم هدیه داده است و در آن، اسم پدرم و شوهرم و اسم پسرانم و اسم های اولیای الهی که از فرزندان من هستند، ثبت است. پدرم، این لوح را به من داده است، تا من را خوشحال کند.

جابر در ادامه می گوید: حضرت زهرا(س) این لوح را به من داد، تا بخوانم و از آن استنساخ کنم.

در آن لوح، نام های مبارک همه امامان معصومان از جانب خداوند نقل شده است. از جمله، به امامت امام زمان پرداخته و چنین آمده است:

ثم اکمل دینی بابنه محمد رحمه للعالمین علیه کمال موسی و بهاء عیسی و صبر ایوب، سید اولیائی فی زمانه و تتهادی رؤوسهم کما تتهادی رؤوس الترک والدیلم فیقتلون و یحرقون و یکونون خائفین مرعوبین وجلین، تصبغ الارض بدمائهم و یفشو الویل و الرّنه فی نسائهم. ۹

در این حدیث ـ چنان که مشاهده می کنیم ـ به وضعیت دوستداران آن حضرت، در زمان غیبتش اشاره می کند که به وضعیتی سخت و دلخراش، گرفتار می شوند.

در حدیثی دیگر از امام صادق(ع) حدیثی نقل می کند که حضرت به حکمت و راز غیبت امام زمان(ع) پرداخته است. حضرت، در این رابطه چنین می فرماید:

وجه الحکمه فی غیبته وجه الحکمه فی غیبات من تقدمه من حجج الله تعالی ذکره، ان وجه الحکمه فی ذلک لاینکشف الا بعد ظهوره، کما لم ینکشف وجه الحکمه لما اتاه الخضر(ع) من خرق السفینه و قتل الغلام و اقامه الجدار لموسی(ع) الی وقت افتراقهما.

یابن الفضل! انّ هذا الامر امر من الله و سرّ من سرّ الله و غیب من غیب الله ومتی علمنا انه عزوجل حکیم صدقنا بان افعاله کلها حکمه و ان کان وجهها غیر منکشف.۱۰

امام صادق(ع) در این روایت بیان می کند که برای غیبت حضرت حجت (عج) حکمتی است؛ ولی این حکمت، اکنون برای ما معلوم نیست، تا وقتی که آن حضرت ظهور کنند. همچنان که کارهایی که خضر نبی(ع) انجام می داد، برای حضرت موسی مشخص نبود، تا وقتی خواستند از هم جدا شوند، سر و حکمت غیبت امام زمان(عج) نیز چنین است و این امر، سرّی از اسرار الهی است. از طرفی چون ما می دانیم خداوند حکیم است، تمام کارهای خداوند متعال دارای حکمت است؛ اگر چه آن حکمت برای ما معلوم و مشخص نباشد.

یکی دیگر از روایاتی که مرحوم طبرسی نقل می کند، کلامی است که امام رضا(ع) در اوصاف و ویژگی های حضرت صاحب الامر به عبدالعظیم حسنی می فرماید:

ما منا الا قائم بامرالله و هاد الی دین الله و لکن القائم الذی یطهر الله به الارض من اهل الکفر و الجحود و یملاها قسطا و عدلا هو الذی یخفی علی الناس ولادته و یغیب عنهم شخصه و یحرم علیهم تسمیته و هو سمیّ رسول الله و کنیّه و هو الذی تطوی له الارض و یذل له کل صعب، یجتمع الیه من اصحابه عده اهل بدر، ثلاثمائه و ثلاثه عشر رجلا من اقاصی الارض و ذلک قول الله عز وجل: (اینما تکونوا یأت بکم الله جمیعا ً ان الله علی کلّ شیء قدیر(۱۱ فاذا اجتمعت له هذه العده من اهل الاخلاص اظهر الله امره فاذا کمل له العقد و هو عشره آلاف رجل، خرج باذن الله تعالی، فلایزال یقتل اعداء الله حتی یرضی الله عز وجل.

قال عبدالعظیم: فقلت له: یا سیدی و کیف یعلم ان الله قد رضی؟

قال: یلقی فی قلبه الرحمه، فاذا دخل المدینه اخرج اللات و العزی فأحرقهم. ۱۲

همان طور که ملاحظه می کنید، حضرت امام رضا(ع) مخفی بودن ولادت و غیبت حضرت و حرام بودن نام بردن آن حضرت را از ویژگی های آن جناب بیان می کند. درادامه، امام به تعداد یاران آن حضرت اشاره می کند که به تعداد اهل بدر می باشند و از ویژگی های ظهور آن حضرت را جنگ و کشتار بی امان آن حضرت با دشمنان خدا، بر می شمرد و این جنگ و درگیری تا زمانی که خداوند راضی شود، ادامه دارد. در ادامه می فرماید: حضرت صاحب الامر، وقتی وارد شهر مکه می شود، بت های معروف لات و عزی را از زمین بیرون می کشد و آن ها را آتش می زند.

همان طور که در صفحات پیش اشاره کردیم، مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج، احتجاجات معصومان(ع) را جمع آوری کرده و نقل می کند. از جمله این احتجاجات، کلام ها و احادیثی است که از امام زمان، مهدی موعود(عج) نقل می کند و قسمتی از کتاب را به آن اختصاص می دهد.

مرحوم طبرسی در این قسمت، به جز در یک یا دو مورد، فقط به ذکر توقیعاتی می پردازد که از امام زمان(ع) در مناسبت ها و مسایل مختلف صادر شده است. بعضی از این توقیعات، در جواب سؤال هایی است که شیعیان آن حضرت، مطرح کرده بودند و برخی دیگرهم در ابتدا از آن حضرت صادر شده و دربردارنده مسایلی از این قبیل است:۱. رد غلات؛ ۲. رد کسانی که بابیت و نیابت آن حضرت را ادعا کردند؛ ۳. بیان نواب و سفرای واقعی حضرت؛ ۴. درباره شروع غیبت کبرای آن حضرت؛ ۵. درباره مسایل فقهی؛ ۶. تعزیت و تسلیت گفتن امام زمان(عج) در بعضی مسایل؛ مثلاً در مرگ شیخ عثمان عمری یا در مرگ شیخ مفید؛ ۷. مکتوباتی که برای نواب چهارگانه اش فرستاده است و . . . .

اولین حدیثی که مرحوم طبرسی در باب احتجاجات امام زمان(ع) نقل می کند، از سعدبن عبدالله اشعری قمی است. خلاصه قضیه چنین است که سعد می گوید: با یکی از ناصبی ها مناظره می کردم و او چیزهایی از من پرسید که من نتوانستم جواب دهم یا اگر جواب می دادم، قانع نمی شد؛ از همین رو بسیار ناراحت بودم. با خودم گفتم: خدمت نماینده امام حسن عسکری(ع) در قم که احمد بن اسحاق است، می روم و از او می پرسم. خدمت احمد بن اسحاق رفتم و قضیه را به او گفتم: وی گفت: بیا با من تا به سرّمن رأی (سامرا) برویم و سؤال هایت را از امام حسن عسکری(ع) بپرس. با او به سامرا رفتم و به خانه امام رفتیم. اجازه دخول گرفتیم و خدمت امام رسیدیم. احمد بن اسحاق، کیسه بزرگی داشت که در آن، کیسه هایی از طلا بود که از طرف شیعیان برای امام، هدیه فرستاده شده بود. اسم هر کس روی هدایایش نوشته شده بود. سعد می گوید: وقتی خدمت امام رسیدیم، دیدم کودکی روی پاهای مبارک حضرت امام حسن عسکری(ع) نشسته است که در جمال و زیبایی، همانند سیاره مشتری است. امام حسن عسکری(ع) مشغول نوشتن مطلبی بود. دیدم هر وقت امام می خواهد چیزی بنویسد، آن کودک، قلم حضرت را می گیرد و نمی گذارد. حضرت، اناری را روی زمین می غلطاند؛ تا کودک می رفت آن را بگیرد و بیاورد، امام می توانست چیزی بنویسد.

احمد بن اسحاق کیسه اش را باز کرد. امام به آن کودک فرمود: هدایای شیعیان و دوستان را بردار و باز کن. فرزند در جواب گفت: آیا جائز است دست به هدایایی بزنم که ناپاک است؟ سپس گفت: ابن اسحاق! هر آنچه را در ساک هست بیرون بیاور، تا مال حلال و پاک را از هدایای ناپاک جدا کنم. احمد بن اسحاق هم همین کار را کرد. آن آقازاده شروع کرد به جدا کردن، که این کیسه برای فلانی است و این مقدار از آن پاک و بقیه ناپاک است و دلیل آن چیست. کیسه بعدی نیز همن طور، تا آخر. بعضی از کیسه ها را تماماً برمی گرداند و به احمد بن اسحاق فرمود: این ها را برگردان و به صاحبان آن ها بگو به اینها احتیاج نداریم.

در ادامه، آن فرزند، سراغ لباسی را گرفت که یک پیرزن فرستاه بود. احمد ابن اسحاق آن را میان بارهایش جا گذاشته بود و رفت آن را بیاورد. در این هنگام، امام حسن عسکری(ع) رو به من کرد و فرمود: سعد! چی شده؟ و آن مسایلی که می خواستی بپرسی کدام است؟ آن سؤال ها را از نور چشمم ] به بچه اشاره کرد[ بپرس. من شروع به پرسیدن سؤال هایم کردم و آن فرزند، جواب هایش را می فرمود، تا این که فرمود: سعد! چرا در جواب آن ناصبی که با تو مناظره می کرد، این گونه جواب ندادی و حضرت مسایلی که در آن مناظره مطرح شده بود را دقیقاً و بدون این که من آن سؤال ها را مطرح کنم جواب دادند. وقت نماز شد. امام حسن عسکری برای نماز بلند شد و آن آقازاده (حضرت صاحب الزمان(عج)) نیز بلند شد و من از خدمتشان خارج شدم. دیدم احمد بن اسحاق گریه می کند و می گوید: پیراهن آن پیرزن را گم کرده ام.

گفتم: ناراحت نباش؛ از خود حضرت بپرس. احمد بن اسحاق رفت و برگشت. دیدم خندان است. گفتم: چه شده است؟ گفت: دیدم آن پیراهن، سجاده امام عصر(عج) شده و حضرت بر روی آن نماز می خواند.۱۳

صاحب احتجاج با حُسن انتخاب خود، اولین احتجاجی که از آن حضرت نقل می کند، از کسی است که حضرت را در زمان پدر بزرگوارش زیارت کرده و خدمت آن جناب رسیده است.

آخرین کلامی که از آن حضرت نقل می کند، توقیعی است که در انتهای آن، حضرت چنین می فرماید:

ولو ان أشیاعنا وفقهم الله لطاعته علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعاده بمشاهدتنا علی حق المعرفه و صدقها منهم بنا. فما یحبسنا عنهم الا مایتصل بنا مما نکرهه ولا نؤثره منهم. والله المستعان و هو حسبنا و نعم الوکیل و صلواته علی سیدنا البشیر النذیر محمد و آله الطاهرین وسلم.۱۴

حضرت، در پایان این توقیع مبارک می فرماید: اگر همه شیعیان ما در وفای به عهدی که برگردنشان است، ثابت قدم باشند، به دیدار ما نایل می شوند و با دیدارما به سعادت می رسند؛ ولی کارهای زشت و ناپسند آن ها به جدایی و دوری از ما منجر شده و نمی توانند ما را ببینند.

نقل این توقیع در پایان این قسمت نیز نشان از حسن تدبیر و حسن انتخاب مرحوم طبرسی دارد. با این کار متذکر می شود که مشکل کار در کجا است و علت غیبت حضرت چیست.

۳. کتاب المنقذ من التقلید

تالیف شیخ سدید الدین محمود حمصی رازی متوفای اوائل قرن هفتم. شیخ محمود از اعلام قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری می باشد. احوال نگاران ذکری از تاریخ تولد او به میان نیاورده اند. شیخ منتجب الدین که شاگرد شیخ بوده، در کتاب فهرستش چنین آورده است:

الشیخ الامام سدید الدین محمود بن علی بن الحسن الحمصی الرازی، علامه زمانه فی الاصولین، ورع ثقه له تصانیف. . . . ۱۵

این تعبیر، به خوبی بیانگر جایگاه و شأن علمی شیخ می باشد. اکثر تألیفاتی که از شیخ نام می برند، در علم کلام و عقاید اسلامی است؛ از جمله آن ها، کتاب المنقذ من التقلید می باشد که یک دوره کامل عقاید و کلام اسلامی شیعی است. این کتاب، جامع ترین و کامل ترین کتاب کلامی است که از قرن ششم به یادگار مانده است و چنان که خود شیخ در ابتدای آن، ذکر می کند، در جواب درخواست مردم و بزرگان حلّه در سال ۵۸۱ق نگاشته است.

بر اساس نظر علامه طهرانی در الذریعه، شیخ در اوّل قرن هفتم هجری به دیار باقی شتافت.۱۶

این کتاب، در دو جلد، توسط انتشارات وابسته به جامعه مدرسین چاپ شده است.

در بخش پایانی جلد دوّم این کتاب، به مسأله امامت امام زمان(ع) و غیبت آن حضرت می پردازد. بحثی که با آن، این بخش آغاز می شود، سؤال از غیبت امام زمان(ع) می باشد که امام زمان، کجا است و چرا ظاهر نیست؟ و علت غیبت او چیست؟

وی در جواب می گوید: اگر ما اصولی را که در بخش های قبلی کتاب ذکر کرده ایم درست باشد، غیبت امام زمان، دارای ایراد نمی باشد؛ بلکه دارای حسن هم می باشد؛ آن اصول عبارتند از:

۱. این که ائمه بعد از پیامبر دوازده نفر می باشند و دوازدهمین آن ها امام زمان(ع) می باشد.

۲. هیچ عصری خالی از امام نیست.

۳. امام، باید از گناهان کبیره و صغیره معصوم باشد.

۴. حق، از امت خارج نمی باشد. ۱۷

با پذیرفتن این اصول، غیبت امام زمان موجه و دارای حسن می باشد؛ زیرا در جامعه اسلامی چند نظر درباره مسأله امامت وجود دارد:

الف. عده ای قائلند ممکن است جامعه بدون امام باشد.

ب. عده ای دیگر قائلند عصمت در امام شرط نیست.

ج. عده ای هم به امامت صاحب الزمان(ع) قائلند.

مصنف می گوید: در بخش های قبل، باطل بودن دیدگاه های اول و دوم را آشکار کردیم؛ از این رو، دیدگاه سوم درست است. اگر این دیدگاه هم نادرست باشد، لازمه اش این است که حق از امت اسلامی خارج شود و این، مخالف یکی از اصول مسلم و پذیرفته شده است.

بنابراین، امام زمان وجود دارد و امامت امت را بر عهده دارد. این امام، هم غایب از نظر است و از طرفی هم قائل به عصمت آن حضرت از معاصی هستیم؛ پس باید غایب بودن آن حضرت، بر اساس علت یا عواملی باشد که این امر را برای آن حضرت لازم کرده است. اگر ما آن علت و عوامل را به طورکامل و دقیق ندانیم، این امر، به غیبت آن جناب خللی وارد نمی کند. همانطور که در جواب شبهه ای که درباره آلام و امراضی که در جامعه وجود دارد یا در مورد خلق حیوانات موذی و به طور کلی امور به ظاهر شرّی که در جامعه وجود دارد، می گوییم تمام این امور، از جانب خداوند است و خداوند، عادل حکیمی است که کار قبیح انجام نمی دهد؛ پس معلوم می شود در هر یک از این امور که مدّنظر است، حکمتی وجود دارد که تحقق آن ها را حسن می کند؛ پس این کارها قبیح نمی باشد و انجام آن ها از طرف خداوند، بدون اشکال می باشد. البته شاید حکمت تحقق آن امور را به طور تفصیلی و دقیق ندانیم ولی به طور اجمالی علم به خوب بودن این امور پیدا می کنیم و انجام آن را قبیح نمی دانیم. و همین مقدار علم در حل شبهه و مشکل در این گونه امورکفایت می کند.

غیبت آقا امام زمان نیز به همین صورت می باشد. ما به طور اجمالی می دانیم که غایب از نظر بودن ایشان بر اساس مصالح و حکمتی است؛ اگر چه ما به طور دقیق به آن علم نداریم، ولی این امر اشکالی به مسأله غیبت حضرت وارد نمی کند؛ از این رواگر هم برای غیبت امام زمان به طور تفصیلی دلایل و مصالحی ذکر می کنیم، یک امر تبرعی است که به بعضی از آن ها که از سوی اصحاب و بزرگان ما بیان شده است اشاره می کنیم:

از جمله آن ها ترسی است که حضرت بر جان خویش دارد. ظالمان و طواغیت حضور و ظهور حضرت را بر نمی تابند. با توجه به احادیثی که درباره حضرت و حکومت او نقل شده مبنی بر این که با ظهور و حکومت حضرت، ظلم و جور ریشه کن خواهد شد و زمین پر از عدل و داد خواهد شد، مستکبران و پیروان شیطان، وجود و ظهور حضرت را تحمل نخواهند کرد و درصدد از بین بردن حضرت بر می آیند؛ به همین دلیل، حضرت بر جان خویش، ترسناک است. در واقع باید گفت برای حضور حضرت مانع وجود دارد و این مانع، توسط طواغیت پدید آمده است.

وقتی حضرت برجان خویش ترسان باشد لازم است که در پس پرده غیبت قرار گیرند. همانطور که پیامبر اکرم(ص) وقتی که بر جان مبارکشان ترسان شد، در شعب ابی طالب و در غار ثور پنهان و از نظرها ناپدید شد۱۸.

مرحوم حمصی بعد از بیان علتهایی که درباره غیبت حضرت مطرح است، به طور بسیار مفصل به شبهاتی می پردازد که در این رابطه مطرح می شود و تمام آن ها را پاسخ می گوید.

در جواب شبهه ای که چرا دوستان و موالیان آن حضرت به او دسترسی ندارند و از او نفعی نمی برند.۱۹ وی پاسخ های مختلفی ارائه می کند و در نهایت، می افزاید در صورتی به این جواب ها نیاز داریم که بپذیریم حضرت وقتی در پس پرده غیبت است هیچ نفعی برای دوستان و موالیان خود ندارد؛ اما اگر آن را نپذیریم، دیگر احتیاجی به این گونه پاسخ ها نداریم و اتفاقاً مسأله نیز از همین قرار است. شیعیان و دوستداران حضرت، در حال غیبت نیز از آن حضرت بهره می برند. فیض وجودی امام، آن ها را دربر می گیرد و غیبت یا ظهور آن حضرت، در این مسأله تفاوتی به وجود نمی آورد. از جمله این فیوضات، شاهد وناظر بودن حضرت بر اعمال موالیان و دوستدارانش است. منتظران آن حضرت، از این ترسان هستند که ـ خدای ناکرده ـ گناهی از آن ها سر بزند و حضرت به سبب آن گناه، آن ها را ادب کند یا حدّی بر آن ها جاری کند؛ زیرا حضرت بر احوال و رفتار آن ها شاهد و آگاه است۲۰.

مرحوم حمصی در ادامه به شبهاتی درباره تعجب از تولد و وجود حضرت صاحب الزمان(عج) می پردازد؛ از جمله این که تولد آن حضرت، بر مردم آن زمان پوشیده بوده و بستگان و عموزادگان آن حضرت نیز از ولادت او با خبر نبودند. حتی جعفر، عموی آن حضرت ولادت آن حضرت را انکار کرده است۲۱.

مرحوم حمصی در جواب گوید: تمسک کردن به تعجب برای ابطال یک مذهب یا عقیده، ارزشی ندارد. چیزی که با ادّله قاطع اثبات می شود، با تعجب ابطال نمی شود. علاوه بر این که قضیه ولادت آن حضرت و مخفی بودن آن بر عموم مردم و حتی بستگان آن حضرت، امری خارق العاده و مخالف عادت نمی باشد، بلکه این امر، هم بین انبیای گذشته سابقه داشته هم بین پادشاهان و هم بین مردم. وی سپس به مخفی بودن تولد حضرت ابراهیم(ع) تا زمان رشد و بلوغش اشاره می کند. همچنین به تولد حضرت موسی(ع) اشاره می کند که بر عموم مردم پوشیده بوده است. میان پادشاهان نیز به ولادت کیخسرو بن سیاوش از پادشاهان ایرانیان اشاره می کند که از چشم همگان دور نگاه داشته شد. سپس مواردی از اخفای ولادت فرزند را که مردم عادی به کار می گیرند، بیان می کند.

مرحوم حمصی در ادامه نتیجه می گیرد که پوشیده بودن ولادت حضرت، امری غیر عادی و عجیب نبوده است. علاوه بر این که عده ای از خانواده آن حضرت و دوستداران و پیروان واقعی او، از تولدش آگاه بوده، حتی او را در زمان پدرش هم زیارت کرده اند و سؤال هایی از آن حضرت پرسیده اند. در زمان غیبت نیز برخی اوامر و نواهی از آن حضرت صادر شده است و آن حضرت، نوابی برای خود تعیین کرده است. عده ای هم در زمان غیبت به محضر مبارکش شرفیاب شد ه اند و آن حضرت را زیارت کرده اند۲۲.

در ادامه، مؤلف به شبهه و تعجبی که درباره طول عمر حضرت مطرح می شود می پردازد و می گوید: تعجب از طول عمر حضرت، ممکن است از یکی از این علت ها ناشی شده باشد: اول این که طولانی شدن عمر را بدین صورت، امر محالی بدانیم؛ دوم این که طولانی شدن عمر بدین صورت، امر خارق عادتی باشد.

اگر این تعجب و شبهه بر اساس فرض اول باشد، این قول دهریه و طبیعت گرایانی است که قبول ندارند عالم دارای خالق مختار عالم باشد. این قول، مردود است و هیچ یک از فرق اسلامی، چنین نظری را نمی پذیرند .

اما اگر این تعجب و شبهه بر اساس فرض دوم باشد، صحیح است و شکی نیست که طولانی شدن عمر حضرت، امری خارق العاده می باشد. خرق عادت برای غیر انبیا نیز جایز است وقبحی ندارد. طولانی بودن غیبت حضرت، امری است که بر اساس آیات قرآنی، شبیه آن، برای بعضی از اولیای الهی دیگر نیز ثابت شده است؛ مانند غیبت حضرت خضر نبی(ع) که از قبل از زمان حضرت موسی(ع) تاکنون به اتفاق اهل نقل و تاریخ آن حضرت زنده است. او در زمین سیاحت می کند و کسی از مکان او با خبر نیست. همچنین مانند پنهان شدن حضرت یوسف از پدر و برادرانش برای مدت طولانی یا غیبت حضرت یونس از قومش و موارد دیگری که مجال برای ذکر همه آن ها نیست. همه این موارد، نشان از آن دارند که امر خارق العاده این چنینی نیز قبلا اتفاق افتاده است. علاوه بر این که همه ما مسلمانان به امور غریبی اعتقاد داریم که نظیری برای آن وجود ندارد؛ مثل رفتن حضرت عیسی(ع) به آسمان یا معراج حضرت رسول اعظم(ص) از مسجدالحرام به مسجد الاقصی و بعد از آن، عروجش به آسمان ها وعجایبی که در این عروج نقل می شود. آیا غیبت حضرت مهدی امت (عج) عجیب تر از این امور است؟

از این بالاتر، این که اگر لازمه طولانی شدن غیبت حضرت، انکار وجود مبارک آن حضرت است، باید قیامت و حشر نیز انکارشود؛ زیرا همه انبیای الهی ـ از آدم تا خاتم ـ برتحقق آن تاکید داشتند؛ در حالی که تاکنون تحقق پیدا نکرده است؛ حال آن که مؤمنان در تحقق آن در آینده به سبب تأخیر در زمان وقوع آن، شکی ندارند؛ از این رو تأخیر در ظهور صاحب الزمان(ع) نباید به نفی وجود آن حضرت بینجامد.

اگر کسی بگوید: ما در تحقق معاد در آینده شکی نداریم؛ ولی در وجود حضرت مهدی(عج) شک داریم؛ زیرا دلیلی بر وجود او نیست، در جواب گوییم: تعجب و شبهه افکنی را به کنار بنهید، تا دلایلی که بر وجوب وجود امام معصوم در هر عصری اقامه کرده ایم را ببینید. از طرفی ما بطلان امامت افرادی که ادعای چنین امری در این عصر وزمانه دارند را ثابت کردیم؛ در نتیجه از نظر عقلی، دلیل بر وجود آن حضرت داریم.

علاوه بر آن، روایاتی که نص در امامت آن حضرت می باشد، از جانب پدران بزرگوار آن حضرت(ع) به دست ما رسیده است و نزد شیعه این روایات در حد تواتر است. همچنین روایاتی هست که از جانب مخالفان شیعه در توصیف مهدی(عج) نقل شده است؛ همانند روایت مستفیضی که از حضرت محم‍‍د(ص): نقل شده است که:

لولم یبق من الدنیا الایوم واحد، لطوّل الله ذلک الیوم حتی یخرج رجل من ولدی یواطیء اسمه اسمی و کنیته کنیتی یملاء الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً.

در نتیجه برای وجود آن حضرت، به اندازه کافی دلیل وجود دارد؛ پس طولانی شدن غیبت آن حضرت را نمی توان دلیل بر انکار آن حضرت دانست۲۳.

۴. تفسیر روض الجنان و روح الجنان

این اثر، از تفاسیر معروف شیعه است که در قرن ششم هجری توسط مفسر بزرگ شیعی، شیخ ابوالفتوح رازی، حسین بن علی بن محمد بن احمد خزاعی نیشابوری به رشته تحریر درآمده است. از خصوصیات مهم این تفسیر، نگارش آن به زبان فارسی است. در این تفسیر، به طور گسترده به مسأله مهدویت اشاره شده است که به گوشه هایی از آن، اشاره می کنیم:

شیخ ابوالفتوح در ذیل آیه شریف: ان الله لایخفی علیه شیء فی الارض و لا فی السماء۲۴ به ضرورت وجود امام استدلال کرده و می گوید:

حق تعالی، از حکمت خود روا نداشت که هفت عضو تو را بی رئیس بگذارد؛ کی روا دارد که هفت اقلیم، بی امام رها کند؟ زمانه را امام باید و رعیت را راعی و گوسفند را شبان. و تو مکلف به آن که بشناسی که از اصول اسلامی است و از قواعد ایمان قاعده من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتهً جاهلیهً چنین فرمود صلوات الله علیه که: هر کسی که بمیرد و امام زمانش را نشناسد مردن او، مردن جاهلیان باشد که نه در اسلام بودند.

در این خبر، دو دلیل است بر دو اصل از اصول ما: یکی آن که زمانه از امام خالی نباشد؛ برای آن که تا امام نباشد، شناختنش واجب نباشد و دیگر، دلیل است بر آن که معرفت امام، از اصول دین است که اگر نه چنین بودی، نگفتی(ع) که: هر که نشناسد او را، مردن او، مردن کافران بود۲۵.

ابوالفتوح، یکی از موارد ایمان به غیب را ایمان به مهدی امت می داند. او در ذیل آیه شریف (و الذین یومنون بالغیب و یقیمون الصلاه و مما رزقناهم ینفقون(۲۶ می گوید:

در تفسیر اهل بیت(ع) می آید که: مراد به غیب، مهدی امت است که غایب است از دیدار خلقان و موعود است در اخبار و قرآن. . . امّا اخبار بسیار؛ منها قوله(ع): لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطوّل الله ذلک الیوم حتی یخرج رجل من اهل بیتی یواطئ اسمه اسمی و کنیته کنیتی یملأ الارض عدلاً و قسطاً کما ملئت جوراً و ظلماً… این خبر در کتب مؤالف و مخالف، به اسانید درست نوشته است.۲۷

صاحب تفسیر روض الجنان، امام زمان را وعده الهی به مؤمنان می داند و در تفسیر آیه شریف (وعدالله الذین امنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنّهم فی الأرض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم(۲۸ می گوید:

در تفسیر اهل بیت آمده که مراد به این خلیفه، صاحب الزمان(عج) است که رسول(ص) خبر داد به خروج او در آخر الزمان و او را مهدی خواند و امت بر خروج او اجماع کردند.۲۹

شیخ ابوالفتوح رازی به شبهاتی که درباره طول عمر شریف امام زمان(ع) مطرح است، در ذیل آیه (فانظر الی طعامک و شرابک لم یتسنّه(۳۰ چنین پاسخ می دهد:

خدای تعالی، در نگاهداشت طعام و شرابی سریع التغیر به حسب اجرای عادت برای حکمت و مصلحتی خرق عادت کرد و آن طعام و شراب از تغییر نگاه داشت، نشاید که شخصی را که صلاح جهانی به او منوط است، سالی چند به خلاف عادت عمر ابنای وقت او بدارد که پیر نشود و بی قوت نگردد.

دگر به قول آنان که گفتند از قتاده و ضحاک و ربیع و ابن زید که خر زنده بود ایشان روایت می کنند، و تو روا می داری که خری در بیابانی بر بالین مرده صدسال زنده بماندبسته که آب نخورده و گیاه و علف نخورد این را منکرنه ای؛ اگر خدا گوید: خدای تعالی شخصی را در جهان زنده می دارد که طعام و شراب خورد و بیاید و بشود آنست منکر آیه و منکر شوی آن را این به صحت در مقدور و حکمت، نزدیک تر از آن است؛ لولا العناد.۳۱

صاحب روض الجنان در باب ظهور حضرت علم به زمان ظهور امام زمان را ویژه خداوند متعال می داند که کسی از آن با خبر نیست و در تفسیر آیه شریفه ( وَمَا یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا (۳۲ می گوید:

آن گه تفسیر متشابه بر علم ساعت و فنای دنیا و خروج دجال وخروج یأجوج و مأجوج است و خروج مهدی و علم روح و علوم غیب داند، گفتند، این چیزها آن است که کس نداند، مگر خدای.۳۳

وی همچنین نشانه هایی از ظهور حضرت بر اساس آیات ارائه می دهد؛ برای مثال در تفسیر آیه شریف (حَتَّی إِذَا فُتِحَتْ یأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن کُلِّ حَدَبٍ ینسِلُونَ (۳۴ گوید:

حذیفه بن الیمان گفت که رسول(ص) گفت: اول آیتی و علامتی از علامت آخرالزمان، خروج دجال بود، آن گه خروج دابه الارض. آن گه خروج یاجوج و مأجوج، آن گه عیسی(ع) از آسمان فرود آید و این عند خروج مهدی باشد.۳۵

او موارد دیگری از نشانه های ظهور را در ذیل آیه شریف (وَلَوْ تَرَی إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ )۳۶ بیان می کند:

در اخبار ما آمد که از علامت خروج مهدی خسفی باشد به مشرق و یکی به مغرب و یکی به بیداء و از علامت خروج اوسفیانی است که در این خبر و این رایت هدی که گفت از کوفه به در آید جز رایت مهدی نباشد علی ما جاء فی الاخبار. ۳۷

مرحوم ابوالفتوح رازی، در موارد مختلفی، به ویژگی های جهان در عصر ظهور پرداخته است که بعضی از آن ها را بیان می کنیم:

۴-۱. تشکیل حکومت جهانی مستضعفان

در ذیل آیه شریف (وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ(۳۸ می گوید:

اصحاب ما روایت کردند که آیت در شأن مهدی آمد(ع) که خدای او را و اصحاب او را از پس آن که ضعیف و مستضعف بوده باشند، منت نهد بر ایشان (و مراد به زمین، جمله دنیاست) و ایشان را امام کند در زمین و ایشان را وارث کند.۳۹

به همین مطلب در تفسیر آیه پنجاه و پنجم سوره نور نیز تأکید می ورزد و بر آن، استدلال اقامه می کند.۴۰

۴-۲. عصر غلبه اسلام

در تفسیر آیه شریف (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (۴۱ می گوید:

اما معنی آیت مفسران در او خلاف کردند؛ عبدالله عباس گفت ه راجع است به رسول(ع) . . . دیگر مفسران گفتند ه راجع است به دین حق؛ ابوهریره و ضحاک گفتند: معنی آن است که تا دین حق را اظهار کند بر همه دین ها و این عند نزول عیسی باشد از آسمان و سدی گفت: عند خروج مهدی باشد(ع) که همه دین ها یکی شود و هیچ کس نماند که در اسلام إما به طوع و إما به کره ]= از روی میل یا به اجبار[ یا گردن نهد ]و یا[ جزیت دهد و این دو روایت، متقارب است، برای آن که نزول عیسی از آسمان با خروج مهدی به یک جا باشد؛ چنان که در اخبار مخالف و مؤالف آمده است و این قول روایت کرده است از باقر و صادق و جمله اهل البیت(ع). ۴۲

در تفسیر آیه هشتاد و چهارم سوره مبارک نساء بر همین مطلب تأکید می کند و می گوید:

آیت، عام است، جز آن اعجاز این وعد هنوز نیست، آن گاه باشد که صاحب الزمان(عج) بیرون آید و عیسی(ع) از آسمان فرود آید و خلاف برخیزد و دین، یکی شود و کفر، مقموع و مقهور گردد و دین خدای تعالی، بر همه دین ها ظاهر شود؛ چنان که گفت: لیظهره علی الدین کلّه. یملأ الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت جوراً و ظلماً.۴۳

۴-۳. برگرداندن حُلّی (زیورآلات) بیت المقدس

در تفسیر آیات چهارم تا هشتم سوره اسراء می فرماید:

آن گاه که رسول(ص) گفت که: مهدی(عج) در روزگار خود، حلی بیت المقدس باز جای فرماید، بردن در هزار و هفتصد کشتی و خدای تعالی خلق اولین و آخرین در بیت المقدس جمع کند.۴۴

۴-۴. رجعت

شیخ ابوالفتوح در ذیل آیه شریف (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْیاهُمْ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَلَـکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یشْکُرُونَ(۴۵ می فرماید:

و این آیت، دلیل صحت رجعت می کند و قطع شغب و تعجب و استبعادی که نمایند و استبعاد این، شک در قدرت خدا می باشد ـ جل جلاله ـ . در این چه تعجب باشد که خدای تعالی در آخر زمان به معجز صاحب معجز، گروهی ر ا زنده کند؛ چنانکه گفت: (و یوم نحشرهم جمیعا).

و صادق(ع) را پرسیدند که خدای به رجعت، که را زنده کند؟ گفت: دو گروه را: من محض الایمان محضاً او محض الکفر محضاً؛ آن کسی که مؤمن خالص باشد یا کافر خالص. مؤمن برای آن تا انتقام کشد از آنان که او را طعنه زده باشند و کافر برای آن تا ببیند به عیان، آنچه منکر بود آن را.۴۶

۴-۵. نزول حضرت عیسی(ع) در آخر زمان

در تفسیرکریمه ( وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَهِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ ( ۴۷ می نویسد:

در خبر است که عیسی به زمین بیت المقدس فرود آید به کوهی از کوه ها که آن را افیق گویند. دو جامه مصری پوشیده و موی سر او پنداری روغن از او می چکد و حربه ای به دست دارد که به آن، دجال را بکشد . امام بیت المقدس در نماز دیگرباشد، چون او را بیند از محراب باز پس آید و او را اشارت کند که پیش رو به امامت نماز. اودست امام گیرد و پیش برد و گوید: تو اولی تری که نایب محمدی. او نماز کند و عیسی در پس او نماز کند؛ آن گه بیاید و کلیسها بیران کند و صلیب ها بشکند و خوکان را بکشد و ترسایان را بکشد، الا آن که به او ایمان دارد.۴۸

۵. تفسیر مجمع البیان

تألیف شیخ بزرگوار امین الاسلام، ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی. وی از بزرگان مذهب امامیه در قرن ششم هجری است . این تفسیر شریف از جمله کتاب های ماندگار در طول زمان است؛ تفسیری که مقبول عامه و خاصه می باشد. بزرگان هر دو طایفه شیعه و اهل سنت به عظمت و مکانت آن اذعان و از شیخ طبرسی به بزرگی یاد می کنند.

گویند شیخ طبرسی در تاریخ ۴۶۷ق چشم به جهان گشوده و در تاریخ ۵۴۸ق به دیار باقی شتافت.۴۹ از این مرد بزرگ، کتاب های متعددی به یادگار مانده است؛ از جمله دو تفسیر دیگر به نام های جوامع الجامع و الکاف الشاف است.

این عالم بزرگوار نیز در تفسیر ارزشمند مجمع البیان در موارد متعددی به مسأله مهدویت پرداخته است که تعدادی از آن ها را از نظر می گذرانیم:

امام زمان از اهل بیت رسول عظیم الشأن اسلام است. صاحب تفسیر مجمع البیان ضمن تطبیق بندگان صالح در آیه شریف (وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُهَا عِبَادِی الصَّالِحُونَ(۵۰ بر اصحاب مهدی(ع)، گوید:

یدل علی ذلک ما رواه الخاص و العام عن النبی(ص) انه قال: لولم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطوّل الله ذلک الیوم حتی یبعث رجلاًً صالحاً من اهل بیتی یملاء الارض عدلاً و قسطاً کما قد ملئت ظلماً و جوراً.

این حدیث شریف، به روشنی دلالت می کند که مهدی امت از اهل بیت پیامبر گرامی اسلام(ص) می باشد.

در ادامه، مرحوم طبرسی روایت دیگری نقل می کند که مراد از اهل بیت را مشخص می کند و جای شک و تردیدی در این زمینه باقی نمی گذارد. او از ام المومنین ام سلمه روایت می کند:

سمعت رسول الله(ص) یقول: المهدی من عترتی من ولد فاطمه(س).

مرحوم طبرسی با ذکر این حدیث شریف از پیامبر گرامی اسلام، مهر بطلانی بر یاوه گویان شیطان صفتی می زند که ادعای مهدی امت و موعود آخر الزمان دارند. ۵۱

ایمان به غیب. وی از موارد ایمان به غیب که در قرآن، از ویژگی های اهل تقوا ذکر شده است را غیبت امام زمان و زمان خروج آن حضرت می داند. ۵۲

ظهور سفیانی قبل از ظهور حضرت صاحب الامر(عج). شیخ طبرسی در ذیل آیه شریف ( وَلَوْ تَرَی إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ(۵۳. در تفسیر اخذو من مکان قریب، روایتی از علی بن الحسین و حسن بن الحسن بن علی(ع) نقل می کند که:

یقولان هو جیش البیداء و یؤخذون من تحت اقدامهم.

از ام سلمه نیز روایتی نقل می کند که تأیید همین معنا می باشد. در ادامه روایتی را از حدیفه بن یمان درباره ظهور سفیانی نقل می کند:

ان النبی(ص) ذکر فتنه تکون بین اهل المشرق و المغرب قال فبیناهم کذلک یخرج علیهم السفیانی من الوادی الیابس فی فور ذلک حتی ینزل دمشق فیبعث جیشین، جیشاً الی المشرق و آخر الی المدینه حتی ینزلوا بارض بابل من المدینه الملعونه یعنی بغداد فیقتلون اکثر من ثلاثه آلاف و یفضحون اکثر من مائه امراه و یقتلون بها ثلاثمائه کبش من بنی العباس ثم ینحدرون الی الکوفه فیخربون ما حولها ثم یخرجون متوجهین الی الشام فیخرج رایه هدی من الکوفه فیلحق ذلک الجیش فیقتلونهم لا یفلت منهم مخبر و یستقذون ما فی ایدیهم من السبی و الغنائم و یحل الجیش الثانی بالمدینه فینتهبونها ثلاثه ایام بلیالیها ثم یخرجون متوجهین الی مکه حتی اذا کانوا بالبیداء بعث الله جبرائیل فیقول یا جبرائیل اذهب فابدهم فیضربها برجله ضربه یخسف الله بهم عندها و لا یفلت منهم الا رجلان من جهنیه فلذلک جاء القول و عند جهینه الخبر الیقین فذلک قوله: و لوتری اذ فزعوا الی آخره. اورده الثعلبی فی تفسیره و روی اصحابنا فی احادیث المهدی عن عبدالله(ع) و ابی جعفر(ع) مثله. ۵۴

در این حدیث شریف، به ظلم و ستم هایی اشاره شده است که سفیانی قبل از ظهور حضرت انجام می دهد. همین ظهور سفیانی، در دیگر روایات ما از نشانه های ظهور امام زمان(ع) شمرده شده است.

رجعت عده ای در زمان قیام حضرت حجت(عج). شیخ طبرسی در تفسیر آیه شریف ( وَیوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّهٍ فَوْجاً مِّمَّن یکَذِّبُ بِآیاتِنَا فَهُمْ یوزَعُونَ(۵۵ گوید: شیعیان قائل به رجعت، به این آیه شریف استدلال می کنند. شیخ در ادامه گوید:

و قدتظاهرت الاخبار عن ائمه الهدی من آل محمد(ص) فی ان الله تعالی سیعید عند قیام المهدی قوماً ممن تقدم موتهم من اولیائه و شیعته لیفوزوا بثواب نصرته و معونته و یبتهجوا بظهور دولته و یعید ایضا قوماً من اعدائه لینتقم منهم و ینالوا بعض ما یستحقونه من العذاب فی القتل علی ایدی شیعته و الذل و الخزی بمایشاهدون من علو کلمته ولایشک عاقل ان هذا مقدور لله تعالی غیر مستحیل فی نفسه و قد فعل الله ذلک فی الامم الخالیه و نطق القرآن بذلک فی عده مواضع مثل قصه عزیر و غیره.۵۶

بر اساس این روایات، دو گروه در زمان قیام حضرت، رجعت می کنند: عده ای از دوستداران و شیعیان آن حضرت، تا این که به ثواب کمک و یاری حضرت نایل شوند و از ظهور حضرت مسرور گردند و عده ای دیگر از دشمنان آن حضرت، تا از آن ها انتقام گرفته شود و به مقداری از عذاب هایی که در انتظارشان است، در همین دنیا برسند. و خواری و ذلت را با دیدن رفعت کلمه حق و شکوت دولت حق بچشند.

فراگیر شدن دین مبین اسلام. از ویژگی های عصر ظهور امام زمان(عج)، گسترش و فراگیر شدن دین مبین اسلام است که در قرآن بدان وعده داده شده است که:

(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ(۵۷.

شیخ طبرسی در ذیل این آیه شریف، چنین گوید که:

قال ابوجعفر(ع): ان ذلک یکون عند خروج المهدی من آل محمد فلایبقی احداً الا أقر بمحمّدٍ و هو قول السدی.۵۸

حکومت مؤمنان و صالحان. از ویژگی های بسیار مهم عصر ظهور، به حکومت رسیدن مؤمنان و صالحان است که از وعده های الهی به مؤمنان است:

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنِی لَا یشْرِکُونَ بی شَیئاً وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ.۵۹

شیخ طبرسی در تفسیر این آیه شریف، ابتدا به اختلاف موجود در تفسیر این آیه اشاره می کند و سپس می گوید: آنچه از اهل بیت عصمت و طهارت نقل شده، این است که این آیه، درباره مهدی آل محمد(ص) می باشد و در ادامه، حدیثی را از عیاشی از امام سجاد(ع) نقل می کند که:

]علی بن الحسین(ع) [ قرأ آلایه و قال: و هم والله شیعتنا اهل البیت یفعل الله ذلک بهم علی یدی رجل منا و هو مهدی هذه الامه و هو الذی قال رسول الله(ص): لو لم یبق من الدنیا الایوم واحد لطولّ الله ذلک الیوم حتی یلی رجل من عترتی اسمه اسمی یملا الارض عدلاً و قسطاً کما ملئت ظلماً و جوراً.۶۰

شیخ طبرسی آیه شریف (وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُهَا عِبَادِی الصَّالِحُونَ(۶۱ را بر اساس روایات اهل بیت بر اصحاب امام زمان(ع) تطبیق می کند و روایتی که از پیامبر گرامی اسلام(ص) در سطور قبل ذکر شد را در تفسیر این آیه شریف نیز نقل می کند. ۶۲

۶.کتاب بعض مثالب النواصب فی نقض فضائح الروافض، معروف به نقض، تالیف عبد الجلیل قزوینی رازی

کتاب نقض کتابی کلامی، رجالی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی، ملل و نحلی است که در آن، اطلاعات ارزشمندی از شیعه و آثار و اندیشمندان و آرای کلامی شیعه وجود دارد که شاید نتوان آن ها را در جایی دیگر سراغ گرفت.

چنان که از نام کتاب پیدا است، مولف محترم، آن را در جواب کتابی بنام بعض فضائح الروافض که در تشنیع شیعه نگاشته شده بود، به رشته تحریر در آورده است. نویسنده کتاب بعض فضائح الروافض شناخته شده نیست. در حقیقت، در زمان عبدالجلیل قزوینی نیز نام نویسنده آن مشخص نبوده است و آن بزرگوار به همین امر، در ابتدای کتاب اشاره می کند۶۳.

از مباحثی که در این اثر نفیس بدان پرداخته شده است، مبحث مهدویت و مباحث پیرامونی آن می باشد. عبدالجلیل قزوینی، به شبهاتی که نویسنده بعض فضائح الروافض در این زمینه مطرح کرده است، پاسخ داده است.

مرحوم قزوینی در موردی به صراحت، خاتم اوصیاء و امام معصوم را امام زمان معرفی می کند۶۴. وی در جواب شبهه ای درباره ظهورحضرت حجت(عج) چنین می گوید:

اما آن که انکار کرده است بر خروج قائم، باید که تواریخ ببیند از اصحاب الحدیث که از امت محمد هر کس که نزول عیسی را مقر است، خروج مهدی را منکر نیست و آن جمهور اصحاب شافعی خلفاً عن سلف و شیعت هر دو مقرند و اصحاب بوحنیفه بهری هر دو را منکرند. ۶۵

در جایی دیگر، صاحب بعض فضائح الروافض چنین گوید: وهمچنین اندر این آیه که (وعدالله الذین امنوا منکم و عملوالصالحات لیستخلفنهم فی الارض …( گفته است؛ بدین امامان شیعت را می خواهد که در آخرالزمان قائم بیاید و همه زمین او را مسلم شود.

عبدالجلیل در پاسخ گوید:

این یک حوالت واین یک تفسیر درست است و مذهب شیعه خلفاً عن سلف چنان است که در خلافت ائمه طاهرین است و در خروج مهدی است و در تفاسیر آورده اند وبر آن معول کرده اند به دلیل و حجت. و مذهب این است که چون مهدی(عج) بیاید، دین همین باشد و شریعت و کتاب و تکلیف بدل نشود و او خلیفه باشداز قبل خدا و اقتدا کرده باشد به شریعت جدش مصطفی و تفسیر این آیت، چون به انصاف تامل کند از وجوه دلالت است بر خروج و برامامت مهدی(عج).۶۶

در ادامه عبد الجلیل قزوینی شواهد و ادله ای اقامه می کند که دلالت دارند این آیه شریف، درباره حضرت حجت و زمان تحقق آن، در زمان آن حضرت است.

صاحب کتاب نقض درباره شبهه ای که در ارتباط با مسأله رجعت مطرح می شود، گوید:

ما بحمد الله انکار نمی کنیم که چون مهدی خروج کند و عیسی نزول کند، باری تعالی به دعای ایشان جماعتی را از هر امتی باز زنده کند؛ چنان که بیان کرده است و گفته که و یوم نحشر من کل امه فوجاً ممن یکذب بآیاتن۶۷. این حشر باشد که پیش از قیامت باشد که اجماع است امت که روز قیامت همه خلایق باز زنده کند باری تعالی چنان که گفت: یوم یبعثهم الله جمیع۶۸ تا فرق از میان دو آیت ظاهر باشد و فایدت حاصل. و از مقدور باری تعالی بدیع داشتن احیای موتی، غایت ضلالت و جهالت باشد که به روزگار موسی و عیسی و عزیر و ابراهیم کرده است و قرآن به همه ناطق است؛ اگردر دولت فرزند و نایب مصطفی بکند، بدور نباشد، نه از مقدور قادر الذات نه از حرمت سید السادات. و انکار این در مقدور خدای، انکار بعث و نشور قیامت باشد و خواجه را مبارک باد فلسفی. ورجعت در عهد ظهور مهدی(ع) مذهب شیعت امامیه است بی شبهت. ۶۹

عالم بزرگوارشیعه، مرحوم عبدالجلیل قزوینی رازی، در مواردی مختلف به مباحث و موضوعات وشبهاتی که در مسأله مهدویت مطرح بوده پرداخته و به آن ها پاسخ داده است؛ ولی ما به همین نمونه محدود اکتفا می کنیم و مشتاقان رابه مراجعه به خود کتاب توصیه می کنیم.

۷. رساله عجاله المعرفه فی اصول الدین

این اثر به یادگار مانده از عالم بزرگوار شیعه، شیخ ظهیرالدین راوندی است که در قرن ششم هجری می زیسته است۷۰. این رساله بسیار موجز و کمتر از بیست صفحه می باشد. مرحوم راوندی، در این رساله بسیار موجزش، نسبتاً مفصل به مسأله مهدویت پرداخته است.

وی در اثبات امامت آن حضرت، به قول و نص پیامبر و اجداد طاهرش(ع) تمسک می کند و بر وجود حضرت دلیل عقلی ارائه می کند مبنی بر این که با وجود مکلف بودن انسان ها جایز نیست زمانه از امام معصومی که عالم ترین مردم به احکام شرعی است، خالی باشد۷۱ .

وی سبب غیبت آن حضرت را همان دلیلی ( خوف) می داند که در غیبت انبیای الهی همچون موسی و یونس و ابراهیم وجود داشته و آن ها را به غیبت وادار کرده است؛ همان طور که غیبت آن بزرگواران خللی در نبوت آنان وارد نمی کند، غیبت ولی عصر(عج) نیز خللی درامامت آن بزرگوار وارد نمی کند۷۲.

اما درباره طول عمر حضرت می گوید:

هیچ جای تعجبی در این زمینه وجود ندارد. کسی که در طول عمر حضرت تعجب و انکار دارد، از دو حال خارج نیست: یا قدرت خداوند را قبول دارد یا آن را قبول ندارد.

اگر کسی قدرت خدا را قبول دارد؛ ولی شک دارد خداوند قادر به زنده نگه داشتن انسانی بدین صورت است ـ در حالی که خداوند بر هر آنچه مقدور است قدرت دارد ـ شک این شخص، مثل شک کسی است که می داند خداوند، عالم به همه معلومات است؛ ولی با این حال، شک دارد که خداوند عالم به تمامی جزئیات هم است. همان گونه که این شک، نامفهوم و بی معنا است، شک در قدرت خداوند بر زنده نگه داشتن انسانی بدین صورت نیز بی معنا است. امّا اگر کسی به قدرت برای خداوند قائل نباشد، در این صورت، سخن با او در بحث امامت و غیبت نباید مطرح شود؛ بلکه باید برای او اثبات کرد که خداوند قادر است. ۷۳

۸. رساله الخلاصه فی علم الکلام

این اثر، یادگار عالم بزرگوار شیعه قطب الدین سبزواری است۷۴. مرحوم سبزواری درباره دلیل بر امامت حضرت حجت(عج) گوید:

چون ما در امام، عصمت را شرط می دانیم، و در زمانه ما کسی غیر از امام عصر(ع) دارای این شرط نمی باشد بنابراین امامت آن حضرت ثابت می گردد.

وی درباره سبب غیبت آن حضرت گوید: ۱. سبب غیبت حضرت، از جانب خداوند جل عزّه نمی تواند باشد؛ زیرا خداوند در امور واجب اخلال نمی کند؛ از این رو، غیبت امام زمان به او مستند نمی تواند باشد. ۲. غیبت آن حضرت، به خود آن حضرت نیز مستند نیست؛ زیرا او معصوم است و آنچه بر او واجب است را ترک نمی کند و در غیبت به سر نمی برد.

در نتیجه به دست می آید که دلیل غیبت حضرت، ترس از دشمن و نبود یاور و ناصر می باشد و هر وقتی دلیل اول از بین رفت یا اعوان وانصاری برای حضرت فراهم آمد، آن حضرت ظهور می کند و زمین را از قسط و عدل پر می کند.۷۵

با دقت در مواردی که ذکر شد، به خوبی می توان دریافت که مسأله مهدویت در قرن پنجم و ششم و هفتم در جهان تشیع و حتی می توان گفت در جهان اسلام به خوبی جایگاهش را پیدا کرد و ذهن فعال جهان اسلام و مسلمانان را به خود مشغول داشت. عده ای آن را پذیرفته وعده ای در صدد ردّ آن بوده اند که این امر از تعدد و نوع شبهاتی که در این زمینه مطرح می شد به خوبی هویدا است و این، نشان از تاریخ طولانی و قویم مسأله مهدویت دارد.

در پایان، دست تضرّع به محضر ربوبی بلند می کنیم و می گوییم: اللهم انا نرغب الیک فی دوله کریمه تعزّ بها الاسلام و اهله و تذّل بها النفاق و اهله و تجعلنا فیها من الدعاه الی طاعتک و القاده الی سبیلک و ترزقنا بها کرامه الدنیا و الآخره.۷۶

پی نوشت:

۱. اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، نشر عطائی، ۱۹۶۳م.

۲. ابن بابویه رازی، منتجب الدین ابو الحسن علی بن عبیدالله، الفهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، تحقیق محدث ارموی، قم مکتبه المرعشی النجفی، ۱۳۶۶.

۳. رازی، ابوالفتوح حسین بن محمد بن احمد الخزاعی النیشابوری، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح محمد جعفریاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۶۸ش.

۴. راوندی، محمد بن هبهالله الحسن، عجاله المعرفه فی اصول الدین، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، مجله تراثنا، ش ۲۹، ۱۴۱۲ق.

۵. سبزواری، قطب الدین، الخلاصه فی علم الکلام، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، مجله تراثنا، ش ۳۴، ۱۴۱۴ق.

۶. السذآبادی، عبیدالله بن عبدالله، المقنع فی الامامه، اول، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.

۷. سبحانی، جعفر، الشیخ الطبرسی امام المفسرین فی القرن السادس، اول، قم، موسسه الامام الصادق، ۱۳۸۲ش.

۸. شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج العباد، اول، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.

۹ . قزوینی رازی، عبد الجلیل، نقض، تصحیح محدث ارموی، انتشارات انجمن ملی، ۱۳۵۸ش.

۱۰. حر عاملی، شیخ محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی، بغداد، مکتبهالاندلس.

۱۱. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان.

۱۲. حمصی رازی، سدیدالدین محمود، المنقذ من التقلید، اول، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.

۱۲. طبرسی، ابو علی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ق.

۱۴. طبرسی، ابو منصور احمد بن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، ششم، قم، اسوه، ۱۴۲۵ق.

۱۵. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۵ق.

علیک ایها الامام الکریم…. فاذا اردت الوداع فصل رکعتین و قل: السلام علیک یا خیر الانام… ثم انکب علی القبر و قل: یا مولای لاتروی النفس من مناجاتک… .۷۷

بالأخره از تأکید مرحوم سید بر این آداب، به ویژه دستور به جا آوردن دو رکعت نماز چنین استفاده می شود که این زیارت، مأثور و از بعضی از امامان اطهار رسیده است. اگر به این مطلب قطع پیدا نشود، دست کم اطمینان و وثوق پدید می آید و همین امر، ما را کفایت می کند؛ بنابراین می توان به طور اکید و اطمینان بخش، این زیارت را به حضرت صاحب الزمان(عج) منسوب کرد. سند آن نیز از نظر ما بی اشکال است، به ویژه با توجه به تصریح ابن مشهدی در مقدمه کتاب.

۱. شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج العباد، ج۲، ص۳۳۶.

۲. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ص ۹۶.

۳. همان، ص، ۱۱۰؛ اشعری، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، ۱۹۶۳م، ص۱۰۴.

۴. السُذآبادی، عبیدالله بن عبدالله، المقنع فی الامامه، ص ۲۰-۲۱.

۵. همان، ص ۱۴۸- ۱۴۶.

۶. همان، ص۱۵۰-۱۴۹.

۷. طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، ص۲۲.

۸. حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج ۲، ص ۱۷.

۹. همان، ج ۱، ص ۱۶۳-۱۶۶.

۱۰. همان، ج ۲، ص ۳۰۳.

۱۱ . بقره (۲): ۱۴۸.

۱۲. احتجاج، ج ۲، ص ۴۸۱-۴۸۲.

۱۳. همان، ج ۲، ص ۵۲۳- ۵۳۵.

۱۴. همان، ص ۶۰۲.

۱۵. ابن بابویه رازی، منتجب الدین ابو الحسن علی بن عبیدالله، الفهرست: اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، ص۱۰۷.

۱۶. حمصی رازی، سدیدالدین محمود، المنقذ من التقلید، ص۵-۱۲.

۱۷. یعنی این که نمی شود همه امت بر خطا باشند و حق با دیدگاه و نظری باشد که در امت اسلامی هیچ طرفداری ندارد.

۱۸. حمصی رازی، سدیدالدین محمود، المنقذ من التقلید، ج۲، ۳۷۲-۳۷۴.

۱۹. همان، ج ۲، ص۳۸۰.

۲۰. همان، ص۳۸۵-۳۸۶.

۲۱. همان، ص۳۸۷-۳۸۸.

۲۲. همان، ص۳۸۸- ۳۹۱.

۲۳. همان، ص ۳۹۸-۴۰۲.

۲۴. آل عمران (۳): ۵.

۲۵. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص۱۷۲-۱۷۳.

۲۶. بقره (۲): ۳.

۲۷. روض الجنان و روح الجنان، ج ۱، ص ۱۰۴.

۲۸ نور (۲۴): ۵۰.

۲۹. روض الجنان و روح الجنان، ج ۱۴، ص. ۱۷۰

۳۰ بقره (۲): ۲۵۹.

۳۱. روض الجنان و روح الجنان، ج۴، ص۲۳.

۳۲. آل عمران (۳): ۷.

۳۳. روض الجنان و روح الجنان، ج ۴، ص ۱۸۰.

۳۴. انبیاء (۲۱): ۹۶.

۳۵. روض الجنان و روح الجنان، ج، ۱۳، ص ۲۸۰.

۳۶. سبأ (۳۴): ۵۱.

۳۷. روض الجنان و روح الجنان، ج ۱۶، ص ۸۵.

۳۸. قصص (۲۸): ۵.

۳۹. روض الجنان و روح الجنان، ج ۱۵، ص ۹۴-۹۵.

۴۰. همان، ج۱۴، ص ۱۷۰- ۱۶۹.

۴۱. توبه (۹): ۳۳.

۴۲. روض الجنان و روح الجنان، ج ۹، ص ۲۲۶.

۴۳ همان، ج ۶، ص ۳۸.

۴۴. همان، ج ۱۲، ص ۱۶۴.

۴۵. بقره (۲): ۲۴۳.

۴۶. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ج ۴، ص ۳۳۵.

۴۷. زخرف (۴۳): ۶۱.

۴۸. روض الجنان و روح الجنان، ج، ۱۷، ص، ۱۸۲.

۴۹. سبحانی، جعفر، الشیخ الطبرسی امام المفسرین فی القرن السادس، ص ۸-۹.

۵۰. انبیاء (۲۱): ۱۰۵.

۵۱. طبرسی، ابو علی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷ ص ۶۶-۶۷.

۵۲. همان، ج ۱ ص ۳۸.

۵۳. سبأ (۳۴): ۵۱.

۵۴. مجمع البیان، ج ۸، ص ۳۹۷-۳۹۸.

۵۵. نمل (۲۷): ۸۳.

۵۶. مجمع البیان، ج ۷، ص ۲۳۴-۲۳۵.

۵۷. توبه (۹): ۳۳.

۵۸. مجمع البیان، ج ۵، ص ۲۵.

۵۹. نور (۲۴): ۵۵.

۶۰. مجمع البیان، ج ۸، ص ۱۵۲.

۶۱. انبیاء (۲۱): ۱۰۵.

۶۲ مجمع البیان، ج ۷، ص ۶۷.

۶۳. رازی، عبد الجلیل قزوینی، نقض، ص ۲.

۶۴. همان، ص۲۹.

۶۵. همان، ص ۲۶۷.

۶۶. همان، ص۲۶۸.

۶۷. نمل (۲۷): ۸۳.

۶۸. مجادله (۵۸): ۶و۸ا.

۶۹. نقض، ص ۲۷۰-۲۷۱.

۷۰. این رساله، توسط محقق بزرگوار، آقای سید محمد رضا حسینی جلالی تحقیق شده ودر مجله تراثنا، شماره ۲۹ چاپ شده است.

۷۱. الراوندی، محمد بن هبهالله الحسن، عجاله المعرفه فی اصول الدین، مجله تراثنا، ش ۲۹، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۳.

۷۲. همان، ص ۲۳۳.

۲. همان، ص ۲۳۴ – ۲۳۳.

۳. این رساله، توسط محقق بزرگوار، آقای سید محمد رضا حسینی جلالی، تحقیق شده ودر مجله تراثنا، شماره ۳۴ چاپ شده است.

۷۵. سبزواری، قطب الدین، الخلاصه فی علم الکلام، مجله تراثنا، ش ۳۴، ص۲۰۱- ۲۰۲.

۷۶. ر، ک : مفاتیح الجنان، دعای افتتاح.

۷۷ . بحارالانوار، ج۹۸، ص۲۳۱-۲۴۹.

منبع :انتظار – بهار ۱۳۸۶، شماره ۲۰ –