الإمامه و التبصره من الحیره

معرفى اجمالى:

« الإمامه و التبصره من الحیره» اثرى از ابو الحسن على بن الحسین بن بابویه القمى معروف به صدوق اول، که به موضوع امامت به نحو عام و به موضوع غیبت امام مهدى علیه الصلاه و السلام به طور ویژه پرداخته است. البته مباحثى که درباره امامت به نحو عام در این اثر آمده مباحثى است که با امر غیبت و شؤون آن مرتبط است نه مباحث اصل امامت. با پیچیدگى هاى خاصى که داراست. از این رو، روى سخن در این اثر با کسانى است که به« امامت» به عنوان اصلى از اصول مذهب باور دارند و لیکن در شخص هر امامى پس از امام دیگر با هم اختلاف نظر پیدا نموده اند.

این معنا از عناوین ابواب کتاب به خوبى پیداست. خط سیرى که در این ابواب دنبال مى شود اتصال سلسله امامت از زمان حضرت آدم علیه السلام و خالى نبودن زمین از امام و حجت خدا( چه حاضر و چه غائب) و نیز انحصار امامت در خاندان محمد مصطفى صلى اللّه علیه و آله و سلّم حسب نصوص وارده مى باشد. مؤلف در ابواب ۶ تا ۱۷ کتاب حاضر به نقد دیدگاه هاى کسانى مى پردازد که از امامت ائمه اثناعشر روى گردانده و به امامت کسانى دیگر از این خاندان معتقد شده و یا اینکه در یکى از ایشان متوقف گشته اند. در برخى دیگر از ابواب کتاب با اعتقاد فرقه هایى از شیعه که به انکار امامت برخى امامان دوازده گانه و یا شک در امامت ایشان گردیده و یا کسى را با امام در امر امامت شریک ساخته اند به معارضه و مبارزه پرداخته است.

اما در خصوص موضوع« غیبت» مؤلف کتاب دست به ابداع و نوآورى زده است چرا که میان روش اهل حدیث که تنها بر نصوص اعتماد مى ورزند و بین اسلوب اهل کلام که به بحث آزاد رهاى از قید و بند نصوص ملتزمند گرد آورده است. از این رو وى در مقدمه کتاب تمام فروض و تشکیکات را به روش متکلمان مورد بررسى قرار داده سپس نتایج به دست آمده را براى رسیدن به محتواى نصوص به کار مى گیرد. از سویى چونان محدثى محض به بررسى حدیث از جوانب مختلف پرداخته تا سرانجام به نتایج مورد نظر براساس تعبّد و انقیاد به سنت شریف معصومان علیهم السلام دست یابد.

مع الأسف اثر حاضر دچار نقص و کاستى شده و بخشى که مرتبط با موضوع بحث یعنى امام مهدى علیه السلام و غیبت ایشان است در دسترس نیست اما خوشبختانه آن مقدار که از آن باقى مانده خط سیر بحث را به نحو کلى براى ما ترسیم مى نماید و هدف اصلى مؤلف را از نگارش آن بیان مى دارد. این نقص و کاستى توسط محقق اثر، با توجه به همان سیر بحث که مؤلف ترسیم نموده است، جبران گردیده و ایشان در رابطه با موضوع اصلى کتاب مطالبى نگاشته اند.

اهمیت کتاب

« الإمامه و التبصره» از گنجینه هاى ارزشمندى است که از هجوم حوادث و وقایع شکننده محفوظ مانده و به ویژه در موضوع غیبت قدیمى ترین اثرى است که در دسترس ما قرار دارد چرا که مؤلف متوفاى سال ۳۲۹ ق است و حال آنکه آثار مهم دیگرى که در موضوع غیبت نگاشته شده و موجود است« إکمال الدین» شیخ صدوق متوفاى ۳۸۱ ق،« الغیبه» نعمانى و نیز شیخ مفید متوفاى ۴۱۳ ق و همچنین« الغیبه» سید مرتضى متوفاى ۴۳۶ ق و شیخ طوسى متوفاى ۴۶۰ ق مى باشد که همگى بعد از عصر ابن بابویه به نگارش درآمده اند.

نکته دیگرى که به اهمیت اثر حاضر مى افزاید اشتمال آن بر روایاتى ناب و ارزشمند است که در هیچ یک از آثار حدیثى موجود اثرى از آنها به چشم نمى خورد.

این کتاب از جهت دیگر نیز حائز اهمیت است و آن اینکه على رغم نقص موجود در آن، کتاب مشتمل بر ۸۷ حدیث است که این احادیث مى توانند به عنوان اصل و منبع روایاتى که در کتب متأخر درج شده در نظر گرفته شوند و ما از این طریق بتوانیم بسیارى از تحریف ها و تصحیف ها را در روایات موجود در آثار متأخر تصحیح و اصلاح نماییم.

مباحث ارزشمندى که مرحوم ابن بابویه در مقدمه کتاب با روشى مستحکم درباره موضوع غیبت بیان مى دارد، در شناخت ما نسبت به موضوع« غیبت» تأثیرى عمیق نهاده است و این موضوع اهمیت اثر حاضر را مضاعف مى سازد.

به گفته پژوهشگر اثر حاضر، تا قبل از زمان علامه مجلسى، مؤلف بحار الانوار، اطلاعى از وجود چنین اثر ارزشمندى در دست نبود و علامه مجلسى اولین کسى بود که از آن به عنوان مصادر بحار یاد کرد و نسخه اى قدیمى از آن در اختیار داشت.

اما محقق به دو نسخه از این اثر نفیس دست یافته است: ۱- نسخه علامه مجلسى که در رجب المرجب ۱۰۹۷ ق تحریر گشته است. این نسخه در کتابخانه علامه سید محمد على روضاتى اصفهانى موجود است.

۲- نسخه اى که محدث بزرگوار شیخ عبد اللّه بن نور اللّه البحرانی ضمن یکى از مجلدات موسوعه« عوالم العلوم و المعارف» آورده است. بحرانى یادآور مى شود که این نسخه از روى نسخه اى که به خط خود مصنف نگاشته شده اقتباس و به دقت با آن مقابله گردیده است. این نسخه در مجموعه نسخ خطى کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى قم نگهدارى مى شود.

نسخه اصلى که این دو نسخه از روى آن تهیه گردیده به خط حسین بن على بن الحسین الحمیرى است که در محرم الحرام سال ۴۷۹ ه. ق کتابت شده است با این تفاوت که نسخه مجلسى ظاهرا بدون واسطه از نسخه حمیرى نقل شده ولى نسخه« عوالم» با واسطه.

نسخه حاضر در برنامه با تحقیق و پژوهش آقاى سید محمد رضا حسینى جلالى و مقدمه مفصل ایشان در قطع وزیرى با جلد گالینگور در ۳۰۴ صفحه براى دومین بار در سال ۱۴۱۲ ه / ۱۹۹۲ م توسط« موسسه آل البیت لاحیاء التراث» بیروت، منتشر شده است.

منبع: مقدمه محقق