جایگاه ارتباط والدین در اسلام

نگاه رسانه‌ای به جایگاه والدین در اسلام، برای ترسیم شایسته این جایگاه برای برنامه‌سازان ضروری است. از این رو، به سفارش اسلام در مورد والدین نظری می‌افکنیم.

قرآن در مورد والدین چنین دستور می‌دهد:

وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَّبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرًا.(اسراء: ۲۳ و ۲۴)

و پروردگارت فرمان داده است: جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو یا هر دوی آنها به پیری رسیدند کمترین اهانتی به آنها روا نداشته و بر آنها فریاد مزن و گفتار سنجیده و لطیف و بزرگوارانه به آنها بگو و بال‌های تواضع خویش را خاضعانه در برابر آنان فرود آر و بگو: پروردگارا، همان گونه که مرا در کودکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.

در این آیه شریفه، چندین نکته مهم در رفتار با والدین سفارش شده و جایگاه آنان تبیین گشته است. پس ضرورت دارد با توجه به این موارد، در تهیه و انتخاب برنامه‌ها به این موارد توجه شود:

۱- جایگاه احترام به والدین پس از بندگی خداست. بنابراین، پس از عبادت خدا باید به والدین احسان کرد. تبیین این جایگاه عالی برای والدین در برنامه‌های گوناگون مسئولیت مهمی است که قرآن از برنامه سازان می‌طلبد.

۲- به والدین احسان کنید. احسان چیزی بیشتر از اطاعت و احترام است که همه آنها را در بر دارد و بیش از آن را می‌طلبد.

۳- به هر دو باید یکسان احسان شود و فرزند در احسان به هیچ کدام نباید کوتاهی کند.

۴- فرزندان باید مواظب باشند، که کوچکترین لرزش غم آلودی در قلب والدین پدیدار نگردد. این مطلب را قرآن با انتخاب یک نمونه بیان می‌کند و می‌فرماید: «به آن دو اف نگو.» امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «اگر خداوند کلمه‌ای کمتر از اف سراغ داشت،از گفتن آن نهی می‌فرمود».

از این تعبیر کوتاه می‌توان به انبوهی از وظایف و ظرایف آگاه شد که رعایت آنها در ایجاد ارتباط کلامی و عاطفی با والدین ضرورت دارد. در ارائه الگوهای کلامی میان فرزندان و پدر و مادر باید به این مطالب توجه داشت و این نکته‌ها را به مخاطب القا کرد.

۵- خداوند در ادامه آیه فرموده است: «آنان را از خود با خشونت مران». از این آیه می‌توان فهمید که نشان دادن هر گونه رابطه خشونت آمیز فرزندان با پدر و مادر، مخالف دستور خداست. پس همان گونه که در انتخاب یا سانسور کردن فیلم‌های خارجی و… به مطالب و روابط جنسی و شهوت آلود حساسیت نشان داده می‌شود، باید در ترجمه یا ارائه صحنه‌ها و کلمات خشن و توهین آمیز نسبت به پدر و مادر همان حساسیت اعمال شود. کاری که متأسفانه آن چنان که در شأن این موضوع است، رعایت نشده است. افزون بر کلام خشونت آمیز و موهن، از نگاه تند به پدر و مادر نیز نهی شده است.

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: مَنْ نَظَرَ الی اَبَوَیهِ نَظَرَ ماقتٍ و هُما ظالمانِ لَهُ، لَمْ یَقْبَلِ اللهُ لَهُ صلاهٌ؛ هر کس به پدر و مادرش با چشم خشم آلود نگاه کند، در حالی که پدر و مادر به او ستم کرده اند، خداوند نماز چنین فرزندی را هرگز نمی‌پذیرد.

در این حدیث شریف، جایگاه بلند پدر و مادر روشن شده است.

یکی از مسائل مهمی که سبب می‌شود در برنامه ها،صحنه‌های نامطلوب میان فرزند و والدین به تصویر کشیده شود، رعایت نکردن حقوق فرزندان از طرف والدین و ستم آنان به فرزندان است که چنین تصویرهایی آثار تربیتی نامطلوبی در خانواده و فرزندان بر جای می‌گذارد. وقتی ستم برخی والدین در رسانه به تصویر کشیده می‌شود و واکنش طبیعی فرزندان در فرهنگ‌های مختلف را نشان می‌دهیم، در این لحظه، بیننده جوان یا نوجوان،حق را به فرزند می‌دهد و همان احساس نفرت شخصیت ستم دیده نسبت به ستم کار را پیدا می‌کند.

این حس خودآگاه یا ناخودآگاه، به رابطه وی با والدین خودش نیز منتقل می‌شود و او به سراغ صحنه‌های زندگی خویش برمی گردد که در آنها والدین به او ستم کرده اند. آن گاه فرایند حس کینه، نفرت، انتقام جویی و تقلید از رفتار و شخصیت داستان، او را به سوی رفتارهای خشن، اعتراض آمیز و ناپسند می‌کشاند. بدین ترتیب تماشای صحنه‌هایی که برای هشدار به والدین به تصویر کشیده شده است؛ نتیجه بر عکس می‌دهد و به خشونت جویی فرزندان می‌انجامد.

برخلاف فرهنگ‌های مختلف در دنیا که با برنامه‌ها و آثار خویش، اعتراض بر والدین ستم کار را روا می‌دارند، حضرت صادق(علیه السلام) این عمل را هرگز روا نمی‌دارد و آن را بی معرفتی در مقابل خدمات جانی و مالی و عاطفی پدر و مادر می‌شمارد.

آموزه‌های اسلامی، شورش فرزندان علیه والدین و گسست رابطه عمیق والدین و فرزندان را به دلیل یک رفتار حتی ستم کارانه والدین جایز نمی‌دانند و آن را عامل پذیرفته نشدن دایمی نماز فرزند می‌شمارند.

این عمق نگرش امام(علیه السلام) اگر در برنامه در نظر گرفته شود، در حفظ و تعمیق روابط خانوادگی آشکار خواهد شد. چون نگاه‌های ما سطحی است، راه حل‌های ما نیز سطحی است و در نتیجه، آثارش نیز زودگذر و گاه خنثی است. می‌بینیم که با وجود ساخت و پخش برنامه‌های بسیار پرحجم در مورد مسائل و روابط خانوادگی و تربیتی، مشکلات اجتماعی مانند: طلاق، فرار دختران از خانه و… رو به رشد است.

با نگاهی تحلیلی به همین حدیث مشخص می‌شود که چرا نگاه خشمگینانه به والدین حتی پس از ستم آنها نارواست. شاید یکی از نکته‌ها این باشد که رابطه عمیق و طولانی بین والدین و فرزندان، آن قدر مهم و اساسی است که حتی با وجود ستمگری والدین، گسستن این رابطه درست نیست؛ زیرا این گسست به افتادن فرزند در ورطه ستمگری سهمگین تر و سنگین تر شیّادان اجتماعی و سودجویان به ظاهر مهربان می‌انجامد.

۶- سخن گفتن محترمانه، لطیف و فاخر در برابر پدر و مادر، دستور خداست که فرزندان باید آن را رعایت کنند: «و قُل لهما قولاً کریما؛ با کلام تکریم آمیز و بزرگوارانه با والدین حرف بزن».

آنچه بزرگ از کوچک تر توقع دارد، احترام و تکریم و بزرگداشت است و آنچه نیاز کوچک به بزرگ است، محبت، دل سوزی و شفقت است. از این رو، بر اساس نیازهای حقیقی هر طیفی،اسلام دستورهای ویژه‌ای صادر کرده است. در مورد فرزندان و زنان به محبت، انفاق، دل سوزی و رسیدگی بسیار تأکید می‌کند و در مورد بزرگان، به بزرگداشت، اطاعت پذیری جهت رشد و احترام پای می‌فشارد. در این آیه شریفه، پس از نهی از هر گونه خشونت و بی احترامی به والدین، به ایجاد رابطه کلامی احترام آمیز دستور می‌دهد.

فرزندان موظف هستند که در سخن گفتن با والدین به گونه‌ای عمل کنند که تکریم والدین در کلام آنان موج زند. مردی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید: حق پدر بر فرزند چیست؟ حضرت فرمود: «او را به اسم صدا نزند(یعنی او را با کنایه یا کنیه احترام آمیز صدا کند) و جلوتر از پدر راه نرود و بالاتر از پدر ننشیند و موجب دشنام به پدرش نگردد(یعنی کاری نکند که مردم به پدر او دشنام دهند)».

این حدیث شریف از نام بردن والدین بدون احترام نهی کرده است.

با تأمل در خطاب‌هایی که در قرآن از فرزندان نسبت به پدران نقل شده است، در می‌یابیم که بزرگان دینی با همان احترامی که با خدا حرف می‌زدند، با والدین خود سخن می‌گویند، برایشان دعا می‌کنند و بخشش می‌طلبند.

حضرت یوسف(علیه السلام)، والدین خود را بر روی تخت نشاند: «وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ.»(یوسف:۱۰۰) و نام پدر خود را بر نام خود مقدم داشت: «یا أَبَتِ إِنّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا».(یوسف:۴)

حضرت اسماعیل(علیه السلام) در مقابل کشته شدن به دست پدر تسلیم بود: «یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُوءْمَرُ سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّابِرینَ»(صافات: ۱۰۲)

۷- خداوند پس از آن همه دستور باز می‌فرماید: «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه؛ یعنی بال ذلت خویش را برای پدر و مادرت از روی شفقت و دل سوزی فروتنانه بگستران». در این دستور قرآنی به خودشکنی ذلت بار و مشتاقانه دستور داده شده است؛ تواضعی که جز خدا کسی شایسته نثار چنین فروتنی نیست.

در این آیه، والدین بدون در نظر گرفتن هیچ گونه صفتی به طور مطلق، شایسته این تکریم‌ها دانسته شده اند؛ یعنی اگر چه خوب نباشند، باز باید همه مفاد آیه درباره آنان عملی شود.این سخن از آن روست که هیچ صفت و شرطی برای والدین مورد سفارش بیان نشده است و به هیچ شرطی جز عبادت الهی تخصیص نیافته اند. اطاعت از والدین جز آنجا که با پیروی از خدا تضاد پیدا می‌کند، واجب است. از نظر اسلام، هر چه فرزند، فروتنانه به والدین خود خدمت کند، باز نمی‌تواند حق آنان را ادا کند.

«روزی مردی مشغول طواف بود و مادرش را نیز بر دوش گرفته بود و طواف می‌داد. در همان حال، چشمش به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) افتاد. عرض کرد: یا رسول الله! آیا من با این کار، حق مادرم را انجام دادم؟ پیامبر فرمود: نه، حتی یکی از ناله‌های او را هنگام وضع حمل جبران نکرده ای».

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در راستای عمل به این آیه، خاطرات زیبایی به یادگار گذارده اند. «ابو طفیل گوید: کودک بودم که دیدم زنی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد. آن حضرت عبای خودش را برای او گستراند و زن روی آن نشست. پرسیدم: او کیست؟ گفتند: این زن، پیامبر را در کودکی را شیر داده است».

از عمرو بن سائب نیز روایت شده است که روزی پیامبر نشسته بود که پدر رضاعی اش آمد. حضرت یکی از پیراهن‌های خود را برای او پهن کرد و او را بر آن نشاند. آن گاه مادر رضاعی اش آمد. حضرت گوشه‌ای دیگر از پیراهن را باز کرد و او را بر آن جای داد. سپس برادرش آمد. حضرت از جای برخاست و او را در کنار خویش نشاند.

به تصویر کشیدن صحنه‌هایی از این دست و با این مفهوم‌ها می‌تواند بدون هیچ آثار منفی، ارزش این مطلب مورد تأکید دین را انتقال دهد.

ائمه(علیهم السلام) در رعایت احترام والدین به نکته‌هایی توجه می‌فرمودند که فوق العاده برای ما آموزنده است. امام سجاد(علیه السلام) نسبت به مادرش بی اندازه نیکی واحسان می‌کرد، ولی از غذا خوردن با وی خودداری می‌ورزید. یاران آن حضرت، پی در پی از این موضوع جویا می‌شدند و می‌پرسیدند: شما از نیکوترین و اصیل ترین مردم هستید و نسبت به مادر بیش از همه به نیکی رفتار می‌کنید. پس چگونه است که از غذا خوردن با او(از یک ظرف) پرهیز دارید؟ امام(علیه السلام) پاسخ داد: بیم دارم به لقمه‌ای دست ببرم که او زودتر متوجه آن شده باشد و به همین جهت از من برنجد.

با تحلیل نکته موجود در این حکایت در می‌یابیم که امام مراقب است حتی اندک دلگیری در قلب مادر نسبت به او پدیدار نگردد و یا ضعیف ترین حالت روانی ناراحت آمیز در قلب مادرش به وجود نیاید.

«روزی زنی به خدمت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت:‌ای رسول خدا! مادرم به اندازه‌ای پیر و ناتوان شده است که قدرت حرکت ندارد. من او را شست و شو می‌دهم و غذا به وی می‌خورانم. آیا با این عمل، حق مادرم را ادا کرده ام؟ حضرت فرمود: خیر. او این عمل را در حالی انجام می‌داد که دوست می‌داشت تو زنده بمانی، ولی تو آرزو داری که هر چه زودتر از دستش راحت و آسوده شوی».

نکته جالب توجه در سخن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) تفاوت داشتن خدمت مشتاقانه و خیرخواهانه با خدمت از روی اجبار و بدون شوق و انگیزه است. در آیه شریفه نیز این نکته وجود دارد که بال شکستگی متواضعانه فرزند باید از روی رحمت و رغبت و عشق باشد؛ عشقی که از معرفت به حق والدین و قدرشناسی فرزند ریشه گرفته باشد.

از نظر روان شناسی نیز خدمت و احترام مشتاقانه و آکنده از محبت و بلکه رغبت در اثرگذاری با خدمت‌های بی روح مثل خدمات اداری، پزشکی و پرستاری و… که به جبر پول یا قانون صورت می‌گیرد، بسیار متفاوت است. روح خدمت در اشتیاق و نیت آن است؛ که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «نیت المؤمن خیرٌ من عمله»، به همین دلیل، نیت آکنده از محبت خدا با نیت خالی از حب الهی، زمین تا آسمان فرق دارد. قدرت به تصویر کشیدن و انتقال چنین ظرافت‌های تربیتی-اخلاقی را هنر اسلامی می‌گویند.

۸- آخرین نکته، دعا برای والدین است که قرآن می‌فرماید: «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرًا؛ بگو: پروردگارا آن دو را مورد رحمت قرار بده همان گونه که مرا در کودکی پرورش دادند».(اسراء:۲۴)

در این آیه، با کلمه «قل»، به دعا دستور داده شده است؛ یعنی دعا برای پدر و مادر دستور قرآن است. نمونه‌های دعا نیز در قرآن برای الگوگیری بیان شده است.در این دعا، به طلب رحمت برای والدین دستور داده شده و علت آن نیز در قالب دعا بیان گشته است که چون آنان تو را در کودکی پرورش داده اند، تو نیز در بزرگسالی بر آنان رحم کن.

القای روحیه طلب دعا و خیرخواهی معنوی و مادی برای والدین در رسانه بسیار لازم است و جای خالی آن احساس می‌شود. جایگاه خطیر تلویزیون وقتی با اهمیت جایگاه والدین در دیدگاه اسلامی ترکیب شود، بر حساسیت و سنگینی تکلیف برنامه سازان مسئول و متعهد می‌افزاید.

سیره زیبای بزرگان دین در این موضوع بسیار اهمیت دارد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در همین مورد فرموده است:

یُقالُ لِلْبارِّ بوالدَیْهِ اِعْمَلْ ماشِئْتَ فَاِنّی سَأَستَغْفِرُ لَکَ وَ یُقالُ لِعاقٍّ لِوالِدَیْهِ اِعْمَل ما شِئْتَ فَاِنّی لا أغفرُ لَکَ؛ به نیکوکار به والدین اش گفته می‌شود: هر چه خواهی بکن که تو را به زودی خواهم بخشید و به عاق والدین گفته می‌شود: هر چه می‌خواهی بکن که تو را نخواهم بخشید.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه