اهمیت تربیت جنسی کودکان و نوجوانان در خانواده

مادر، پدر و اعضای تعیین کننده‌ی خانواده، نقشی موثر در پرورش رفتارهای جنسی سالم فرزندانشان به عهده دارند. آنان باید سعی کنند با شناخت مراحل رشد جنسی کودکان و نوجوانان، واقعیت‌های ظریف و آداب تربیتی مرسوم فرهنگ و جامعه‌ی خود را به بچه‌هایشان منتقل کنند.

آموزش‌های زود هنگام و ناشیانه‌ی مسایل جنسی به کودکان و نوجوانان، گاه آنان را چنان دچار دلهره و اضطراب می‌کند که اصول بهداشت روانی خانواده را خدشه‌دار می‌سازد. از طرف دیگر، اگر این آموزش‌های دیر هنگام، نا کافی و غیر واقعی باشند، نمی‌توانند مفید واقع گردند.

اگر پدر و مادر بتوانند به پرسش‌ها و کنجکاوی‌های جنسی فرزندان خود پاسخ‌های مناسب و سنجیده بدهند، می‌توانند مانع از انحراف فکری، سرکوب جنسی و مخفی کار آنان شوند.

بچه‌ها هنگام تولد، دارای جنسیت دختر یا پسرند، جنسیتی که می‌تواند متاثر از نگرش‌ها، دیدگاه‌ها و برداشت های متفاوت افراد جامعه باشد. والدین و مراقبین نزدیک کودکان، می‌توانند با برقراری رابطه‌ای دوستانه، توام با اعتماد و احترام، درباره‌ی مسایل و موضوعات مختلف، از جمله امور جنسی، اطلاعات و آگاهی‌های لازم و صحیح به آن‌ها بدهند.

والدین می‌توانند از این طریق با افکار، احساسات و هیجانات جنسی فرزندانشان به صورت فعال و پویا آشنا باشند و مبانی ارزشی خود را به تدریج در آن مستحکم سازند.

توصیه‌هایی که والدین به فرزندانشان (چه دختر و چه پسر) می‌کنند، باید در برگیرنده‌ی اطلاعات و دانسته‌هایی درباره‌ی روابط انسانی، هویت جنسی، رعایت مسایل بهداشتی، مهارت‌های زندگی، ارزش‌ها و اخلاقیات انسانی، بیان احساسات و نیازها، تصمیم‌گیری‌های مسئولانه و حفظ و افزایش عزت‌نفس آنان باشد.

این مهارت‌ها باید در خانواده و بین اعضای موثر و مطمئن آن، پایه‌ریزی و استوار شوند تا در هنگام لزوم، کودک، نوجوان و جوان، بتواند به نحوی شایسته از آن‌ها استفاده کند. هر چه مادر و پدر از نقش‌های جنسیتی خود، رضایت و خشنودی بیش‌تری داشته باشند، بهتر می‌توانند دیدگاه‌ها و هویت خود را به فرزندانشان نیز انتقال دهند و الگویی شایسته برای آنان باشند.

کودکان، نیازمند شرایط و موقعیت‌هایی‌اند که بتوانند مهارت‌های اساسی زندگی را بر اساس اصل احترام گذاشتن به اخلاقیات و دیدگاه‌های خانوادگی بیاموزند و تجربه کنند. پایه‌ریزی ارزش‌های سالم اخلاقی در خانواده، به بچه‌ها کمک می‌کند تا هنگام بلوغ و نوجوانی بهتر تصمیم بگیرند و مسئولیت زندگی‌شان را بپذیرند.

کودکان و موضوعات جنسی

زمانی که والدین قصد دارند درباره‌ی مسایل جنسی با فرزندانشان صحبت کنند، نگرانند که آیا بچه‌ها را گیج و سردرگم می‌کنند؟ آیا اطلاعات زیادی در اختیار آن‌ها می‌گذارند؟ آیا توانسته‌اند سوالات آنان را پاسخ دهند؟ و آیا…

پژوهش‌های مختلف (GOSSART, MARY , 2002) نشان می‌دهند فراگیری موضوعات جنسی، همچون سایر درس‌هایی که کودکان و نوجوانان در محیط مدرسه و آموزشگاه‌ می‌آموزند، باید به تدریج و گام به گام باشد. گفت‌وگو و پاسخ‌گویی به پرسش‌های جنسی کودکان، باید متناسب با سن، شیوه‌ی آموزش و درک آنان باشد.

والدین می‌توانند هر بار که فرصتی پیش می‌آید تا درباره‌ی احساسات، هیجانات، ارزش‌ها و عقاید خودشان درباره‌ی رفتارهای جنسی شایسته و پسندیده صحبت کنند، بحث ساده‌ای پیش بکشند و با آگاه سازی‌های تدریجی فرزندانشان، رابطه‌ای صمیمانه با آن‌ها برقرار سازند؛ رابطه‌ای که در سال‌های بعد می‌تواند موجب ارتباط دایم آن‌ها با یکدیگر شود.

برخی از والدین به دلیل عقاید و بینش‌های خود، علاقه‌ای به صحبت کردن درباره‌ی مسایل و آموزه‌های جنسی ندارند. زیرا تصور می‌کنند ارایه‌ی اطلاعات، موجب بیدار شدن غریزه‌ی جنسی فرزندانشان می‌شود.

در حالی که باید بدانند هر چه اطلاعات و دانسته‌های کودکان و نوجوانان درباره‌ی بدن خود و مسایل مربوط به جنسیتشان بیش‌تر و صحیح‌تر باشد، رفتار‌های جنسی آگاهانه‌تری از خود بروز می‌دهند.

بچه‌ها به هر حال کنجکاوی خود را از طریق منابع مختلف، مثل دوستان، نشریات، رسانه‌ها و… ارضا می‌کنند. به همین سبب، والدین و اعضای موثر خانواده، بهتر است برای اطمینان حاصل کردن از آموزش سالم آنان، وظیفه‌ی آگاهی دهنده‌ی اصلی را، خود به عهده بگیرند.

نکته‌ی دیگر در این زمینه آن است که پدر و مادر هنگام آموزش دادن مسایل جنسی به فرزندانشان، خوب است به عکس‌العمل‌ها و رفتارهای خود حین صحبت کردن و ارتباط برقرار کردن با کودکان توجه داشته باشند.

اگر اخم کنید، عصبانی شوید یا حالت دفاعی به خود بگیرید، کودک یا نوجوان شما تصور می‌کند که نمی‌تواند رابطه‌ای دوستانه با شما برقرار کند و پرسش‌های خود را به راحتی از شما بپرسد، لذا از رو در رو شدن و برخورد با شما اجتناب می‌کند و ترجیح می‌دهد این گونه مسایلش را یا سرکوب کند، یا نادیده بگیرد یا با دیگران در میان بگذارد.

مراحل رشد جنسی کودکان و نوجوانان

الف) از هنگام تولد تا ۳ سالگی

● نسبت به اعضای مختلف بدن خود، کنجکاو می‌شود و در صدد کشف آن‌ها بر می‌آید.
● از لمس کردن آلت تناسلی خود، لذت می‌برد (توجه داشته باشید که لذت کودک ۳-۲ ساله، با لذت جنسی تفاوت دارد).
● به راحتی و بدون هیچ‌گونه خجالت و شرمساری، درباره‌ی اعضای بدن خود صحبت می‌کند.
● قادر به صحبت با دیگران و درک گفته‌های آنان است. می‌توان نام اعضای بدنش را به او یاد داد. مادر و پدر می‌توانند به منظور کمک به کودکان خردسال (تا ۳ سالگی) و رشد ویژگی‌های جنسی سالم در آنان به نکات آموزشی زیر دقت کنند:

۱- درباره‌ی اعضای مختلف بدن و کارکرد هر یک، توضیحات ساده و قابل فهمی به کودک بدهید. برای مثال، دهان و دندان‌ها برای خوردن و جویدن غذا می‌باشد، چشم‌ها برای دیدن و…

۲- کودک را در آغوش بگیرید و اجازه دهید علاقه و محبت شما را از این طریق درک کند. کودکان نیاز به برقراری تماس‌های جسمانی با والدین و اعضای خانواده‌ی خود دارند.

۳- به تدریج به فرزندتان، تفاوت و خصوصی بودن بعضی از اندام‌های بدنش را یاد بدهید. برای مثال، بینی، عضوی از صورت است و دست زدن به آن، اشکالی ندارد، ولی آلت‌تناسلی، اندامی خصوصی است و دیگران نباید به آن دست بزنند.

۴- چنان‌چه فرزندتان با کودک غیر هم‌جنس خودش بازی می‌کند و متوجه‌ی تفاوت جنسی خودش با او می‌گردد، سعی کنید تفاوت دختر و پسر را خیلی ساده و راحت برایش توضیح دهید.

۵- به کودک یاد بدهید که اگر کودک دیگری قصد داشت آلت تناسلی او را ببیند، با مخالفت کردن و گفتن این‌که: “این قسمت از بدن من، کاملا خصوصی است”، مانع از انجام این کار شود.

۶- چنان‌چه فرزند خردسالتان درباره‌ی حاملگی سوالی پرسید؛ سعی کنید با ساده‌ترین عبارات و جملات جواب او را بدهید.

۷- سعی کنید هنگامی که درباره‌ی اعضای بدن – اعم از سر، دست، پا و آلت تناسلی صحبت می‌کنید، احساس گناه، شرمساری و خجالت نداشته باشید.

ب) کودکان ۵-۴ ساله

● احساس کنجکاوی درباره‌ی تمام مسایلی که به جنسیت مربوط می‌شود. برای مثال، دختر و پسر چه تفاوتی با هم دارند؟… چرا مردان حامله نمی‌شوند؟… کودک چگونه به دنیا می‌آید ؟ و…

● ارضای حس کنجکاوی درباره‌ی اندام‌های تناسلی کودکان دیگر، از طریق بازی‌هایی مثل دکتربازی.
● اطمینان حاصل کردن از جنسیت خود و توانایی تشخیص دادن دختر یا پسر بودن خود.
● فهم و درک رفتارهای کلیشه‌ای زنانه و مردانه و تفاوت گذاشتن بین نقش‌های مادر و پدر در خانه (زن و مرد بودن).
● آگاهی کامل نسبت به اعضای بدن خود. مادر و پدر می‌توانند به منظور کمک به کودکان ۵-۴ ساله‌ی خود و رشد ویژگی‌های جنسی سالم درآنان به نکات آموزشی زیر دقت کنند.

۱- مفهوم خصوصی بودن اندام‌های تناسلی را به کودک یاد بدهید.

۲- نام اعضای بدن او را (چه داخلی و چه خارجی) با کلمات و الفاظ درست و شایسته به کودک بیاموزید.

۳- کودک را تشویق کنید تا سوالات مختلف خود را درباره‌ی جنسیت و اندام‌های تناسلی، از شما یا افراد قابل اطمینان خانواده بپرسد.

پ) کودکان ۹-۶ ساله

● اغلب کودکان ۹-۶ ساله مایل به دوست شدن و بازی کردن با کودکان همجنس خودند. این گروه کاملا به نقش‌های جنسیتی‌شان حساس و هوشیارند.
● تشخیص خصوصی بودن مسایل مربوط به جنسیت. (اگر والدین از صحبت کردن درباره‌ی مسایل جنسی احساس شرم و گناه کنند، این گروه از کودکان به تدریج از صحبت کردن و در میان گذاشتن سوالات و پرسش‌های جنسی خود امتناع خواهند کرد).
● توجه به صحبت‌های دوستان، اعضای خانواده، رسانه‌ها و… درباره‌ی مسایل جنسی.
● درک کامل نقش‌ها و تصورات قالبی خانواده‌ها درباره‌ی مسایل جنسیتی. برای مثال، این کار پسرانه است و این کار دخترانه.
● تشکیل خودپنداره‌ای قوی درباره‌ی نوع جنس و تن‌انگاره‌ی خود. مادر و پدر می‌توانند به منظور کمک به کودکان ۹-۶ ساله‌ی خود و رشد ویژگی‌های جنسی سالم در آنان، به نکات آموزشی زیر توجه داشته باشند.

۱- سعی کنید آگاهی‌ها و دانسته‌های فرزندتان را در مورد مسایل مربوط به جنس خود بالا ببرید. گاهی کودکان این سن و سال، از پرسیدن چنین نکات و سوالاتی طفره می‌روند یا اجتناب می‌ورزند. در این گونه موارد، والدین و اعضای موثر خانواده می‌توانند اطلاعات سالم و مورد نیاز او را که موجب ارضای حس کنجکاوی‌اش می‌شود، در اختیار او قرار دهند.

۲- زمانی که سعی می‌کنید تفاوت‌های دختر و پسر را برای فرزندتان شرح دهید، بر رعایت حقوق هر یک و نقش‌های مساوی آنان در انجام کارها و وظایف روزانه، تاکید کنید.

۳- توضیحات ساده، مختصر و قابل فهمی درباره‌ی بلوغ و تغییرات گوناگون جسمانی، عاطفی و رفتاری به کودک ۸ ساله‌ی خود بدهید. هر چند کودکان این سن و سال، هنوز تجربه‌ای از این گونه تغییرات ندارند، ولی صحبت درباره‌ی آن، موجب صمیمیت، یکرنگی و ایجاد فضایی احترام‌آمیز برای گفت‌وگوی‌های بعدی شما با نوجوانتان می‌شود.

برای مثال، گفتن این که در دوران بلوغ زیر و بمی صدای بچه‌ها تغییر می‌کند و از این قبیل، راه را برای راهنمایی‌ها و هدایت‌های بعدی شما باز می‌کند.

ت)کودکان۱۴-۱۰ ساله

● داشتن احساسی آگاهانه نسبت به جنسیت خود و شیوه‌های ابراز وجود متناسب با آن.
● تشخیص احساسات سالم مربوط به تغییرات حالات عاطفی – رفتاری جنس خود.
● نگرانی و اضطراب در مورد بلوغ و آن‌چه رخ خواهد داد (چگونگی آمادگی او).
● احساس خجالت و شرمساری از پرسیدن سوالات جنسی خود.
● آگاهی از اهمیت و ارزش خصوصی بودن اعضای بدن خود.

اگر تاکنون درباره‌ی جنسیت، با فرزندتان صحبتی نکرده‌اید، هنوز دیر نشده است. سعی کنید حتما در اولین فرصت مناسب که زمینه‌ای برای گفت‌وگو داشته باشید، این کار را انجام دهید. اگر فرزندتان از قبل آمادگی پذیرش اطلاعاتی در خصوص بلوغ و تغییرات جسمی را داشته باشد، بهتر می‌تواند با این تغییر و تحولات رشدی خود کنار آید.

متاسفانه گروهی از والدین آن قدر صبر می‌کنند تا فرزندانشان به مرحله‌ی بلوغ و بروز تغییرات جسمی – روانی برسند، آن‌گاه سر صحبت را با آن‌ها باز می‌کنند. در حالی که اگر زودتر با ایجاد ارتباط و رابطه‌ای دوستانه این گونه موضوعات را با فرزندانشان در میان بگذارند، خیلی راحت‌تر و آسوده‌تر می‌توانند گفت‌وگوهایشان را پی‌بگیرند. بدین منظور می‌توان از نکات آموزشی زیر استفاده کرد:

۱- درباره‌ی بلوغ و تغییراتی که نوجوانان در این سن دچار آن می‌شوند، اطلاعات کافی به فرزندانتان (به‌ ویژه دختران) بدهید. برای فرزندتان شرح دهید که تمام این تغییرات، کاملا عادی و طبیعی است و جای هیچ‌گونه اضطراب و تشویشی نیست. بلوغ می‌تواند روابط حاکم بر والدین و کودکان را به هم بریزد. گاهی تغییرات خلقی دوران بلوغ، آشفتگی‌ها و نابسامانی‌های بی‌شماری در خانواده ایجاد می‌کنند.

ارتباط بین والدین و بچه‌ها که قبلا نزدیک، صمیمانه گرم بود، گاهی دچار سردی، جدایی و گفت‌و‌گو‌های مشاجره‌آمیز می‌شود. دخترها معمولا احساسات و عواطف خود را به راحتی بروز می‌دهند و پسرها گاه دچار عصبیت‌‌ها و پرخاشگری‌های شدید می‌شوند.

یکی از علل این نوسانات خلقی، تغییرات هورمونی است که در بدن آن‌ها ایجاد می‌شود. در چنین شرایطی اگر والدین با آرامش، صبوری و ملایمت با نوجوانشان رفتار کنند، بهتر می‌توانند راه‌های ارتباط کلامی را با آن‌ها حفظ نمایند.

پایداری روابط خانوادگی و ایجاد فضایی دوستانه و صمیمی، نقش مهم و اساسی در حل مشکلات عاطفی – هیجانی نوجوانان دارد. حمایت، ایجاد امنیت روانی و حضور دایم در کنار نوجوان، می‌تواند مانع از بروز بسیاری از انحرافات، کجروی‌ها، بزهکاری‌ها و آسیب‌های اجتماعی شود.

۲- به حریم خصوصی فرزندتان، در عین آن که سعی می‌کنید رابطه‌ای نزدیک و صمیمانه با او داشته باشید، احترام بگذارید.

۳- برای نوجوانتان توضیح دهید که تغییرات دوران بلوغ هر فردی، متفاوت است.

۴- تذکر این نکته به نوجوان ضروری است که تغییرات جسمانی بدن او، همراه با تغییرات عاطفی، شناختی و رفتاری خواهد بود و تمام این حالات، هیجانات و احساسات او کاملا طبیعی و سالم است.

۵- ارتباط مهم بین احساس جنسی و هیجانات عاطفی سالم (مثل علاقه، محبت و…) را برای نوجوانتان شرح دهید.(HUBERMAN, BARBARA, 2004)

ث) نوجوانان ۱۸- ۱۵ ساله

● درک و شناخت غریزه‌ی جنسی و آگاهی از پیامدهای رفتارهای جنسی.
● تشخیص روابط سالم و شایسته‌ی جنسی از روابط غیر سالم و نامشروع.
● گزینش شیوه‌های سالم بیان تمایلات و عواطف جنسی.
● بیان احساسات و هیجانات مربوط به جنسیت خود.
● درک پیامدهای منفی ناشی از روابط جنسی (ابتلا به بیماری‌های جنسی، ایدز، حاملگی، عفونت‌ها و…).
● قابلیت فراگیری آموزش‌های جنسی سالم و درک اهمیت احساسات و عواطف برای ازدواج و تشکیل خانواده. مادر و پدر می‌توانند به منظور کمک به نوجوانان خود و رشد ویژگی‌های جنسی سالم در آنان به نکات آموزشی زیر دقت کنند.( ۲۰۰۴و ROFFMAN, DEBORAH)

۱- بیان شفاف و واضح دیدگاه‌ها و نگرش‌های خانواده درباره‌ی اهمیت دادن به موازین و مقررات زندگی مشترک، از اهمیت زیادی برخوردار است. نوجوانان باید بدانند تا زمانی که توانایی تصمیم‌گیری برای آینده‌شان را ندارند و قادر به پذیرش مسئولیت‌های سنگین خانه و خانواده نیستند، از ازدواج‌های نابهنگام و برقراری روابط نزدیک با افراد غیر همجنس خود بپرهیزند.

۲- صحبت و گفت‌وگو درباره‌ی نقش احساسات و عواطف، به عنوان پایه‌ی زندگی مشترک و اهمیت روابط خانوادگی قبل و بعد از ازدواج می‌تواند موجب تصمیم‌گیری صحیح نوجوانان شود.

۳- راهنمایی، هدایت و ایجاد ارتباط با نوجوان، همگی از جمله کمک‌هایی است که والدین می‌توانند در خصوص برقراری روابط جنسی سالم توسط فرزندانشان، انجام دهند.

۴- تقویت و پرورش حس مسئولیت‌پذیری و تصمیم‌گیری در نوجوان.

۵- صحبت و گفت‌وگو درباره‌ی رفتارهای منحرف و ناسالم جنسی.

۶- داشتن فضایی باز و راحت در خانواده برای در میان گذاشتن مسایل و مشکلات گوناگون –از جمله مسایل جنسی–، نوجوانان را از انحرافات و بزهکاری‌های گوناگون باز می‌دارد.

۷- ارایه‌ی الگوهای رفتاری شایسته و سالم در خانواده (رفتارهای توام با صداقت، احترام متقابل، همکاری، تعاون، صمیمیت و… ).

۸- مشخص کردن محدودیت‌ها و مقررات خانوادگی در زمینه ی دوست‌یابی و برقراری ارتباطات اجتماعی

۹- تقویت حس آینده‌نگری در نوجوان و اهمیت دادن به برنامه‌ریزی برای زندگی.

منبع: نشریه پیوند شماره ۳۱۵؛ دی ۱۳۸۴