تفکر قبل از عمل یکی از راه های تشخیص بیماری نفس

 قبل از انجام هر عملى، خوب بیندیشیم و نتایج و آثار و عواقب دنیوى و اخروى آن را خوب بررسى کنیم، تصمیم بگیریم که هیچگاه عملى را بدون عاقبت اندیشى انجام ندهیم، تا تدریجا به تفکر و عاقبت اندیشى عادت کنیم. به همین جهت اسلام ما را به تفکر و عاقبت اندیشى دعوت مى کند. از باب نمونه:

امیر المؤمنین علیه السّلام مى فرماید: به وسیله تفکر، قلب خودت را آگاه ساز[۱].

حضرت على علیه السّلام مى فرماید: تفکر، انسان را به کارهاى خوب و عمل به آنها دعوت مى کند[۲].

باز هم امیر المؤمنین علیه السّلام مى فرماید: عاقبت اندیشى قبل از عمل، تو را از پشیمانى در امان میدارد[۳].

مردى خدمت رسول خدا رسید و عرض کرد: یا رسول اللّه! به من سفارشى بفرمائید. فرمود: آیا به سفارش من عمل مى کنى؟ عرض کرد: آرى یا رسول اللّه.

(این سؤال و جواب سه مرتبه تکرار شد) آنگاه رسول خدا فرمود: سفارش من این است که هرگاه خواستى درباره کارى تصمیم بگیرى، ابتداء به عاقبتش خوب بیندیش، اگر خوب بود انجام بده و اگر اشتباه بود از انجام آن خوددارى کن [۴].

رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: عجله مردم را به هلاکت انداخت. اگر مردم در کارها تدبّر مى کردند کسى هلاک نمى شد[۵].

پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله فرمود: تأخیر و عاقبت اندیشى از جانب خدا است و عجله از ناحیه شیطان [۶].

در حدیث از معصوم چنین آمده که: تفکر به منزله آیینه اى است که بدیها و خوبیهاى تو را نشان مى دهد[۷].

حیوانات در اعمالشان از غرائز و خواسته هاى نفسانى پیروى مى کنند و تأمل و تدبّر ندارند، امّا انسان چون عقل دارد باید در کارهایش فکر کند و عاقبت اندیش باشد. انسان نیز همان غرائز و تمایلات حیوانى را دارد، به همین جهت به مجرد اینکه با یک مطلوب حیوانى مواجه شد فورا تحریک و به سوى آن جذب مى شود و غرائز اجازه تفکر و تدبر نمى دهند، مبادا عقل وارد عمل شود و جلو آنها را بگیرد.

بنابراین، اگر ما بتوانیم خودمان را چنین عادت دهیم که قبل از هر اقدامى خوب در آن بیندیشیم، راه عقل را باز کرده و به او میدان عمل مى دهیم، هنگامى که او وارد عمل شد مصالح و مفاسد واقعى ما را درک مى کند، غرائز و تمایلات حیوانى را تعدیل مى نماید و ما را به صراط مستقیم تکامل انسانى رهنمون مى گردد. وقتى عقل تقویت شد و در کشور تن حاکمیت یافت مى تواند دشمنان داخلى انسانیت و بیماریهاى نفسانى را در باطن خودش شناسائى کند و به دفع و معالجه آنها بپردازد.

به همین جهت در قرآن و احادیث درباره تفکر و تعقل و تدبر و تفقه تأکیدات و سفارشات فراوانى به عمل آمده است.[۸]

پی نوشت:

[۱] – کان امیر المؤمنین علیه السّلام یقول: نبّه بالتفکر قلبک- کافى/ ج ۲ ص ۵۴.

[۲] – قال امیر المؤمنین علیه السّلام: ان التفکر یدعو الى البرّ و العمل به- کافى/ ج ۲ ص ۵۵.

[۳] – قال امیر المؤمنین علیه السّلام: التدبیر قبل العمل یؤمنک من الندم- بحار/ ج ۷۱ ص ۳۳۸.

[۴] – ان رجلا اتى رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله فقال: یا رسول اللّه اوصنى. فقال له: فهل انت مستوص ان اوصیتک؟ حتى قال ذلک ثلاثا فى کلها یقول الرجل: نعم یا رسول اللّه، فقال له رسول اللّه: فانى اوصیک اذا هممت بامر فتدبر عاقبته، فان یک رشدا فامضه و ان یک غیا فانته عنه- بحار الانوار/ ج ۷۱ ص ۳۳۹.

[۵] – قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: انّما اهلک الناس العجله و لو ان الناس تثبتوا لم یهلک احد- بحار/ ج ۷۱ ص ۳۴۰.

[۶] – قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: الاناه من اللّه و العجله من الشیطان- بحار/ ج ۷۱ ص ۳۴۰.

[۷] – و اروى: التفکر مرآتک ترایک سیئاتک و حسناتک- بحار/ ج ۷۱ ص ۳۲۵.

[۸] . برگرفته توسط حمید رفیعی از: امینى، ابراهیم، خودسازى(یا تزکیه و تهذیب نفس)، ص۷۰-۷۲، شفق – ایران – قم، چاپ: ۸، ۱۳۷۵ ه.ش.