خاستگاه اخلاق پژوهش

پرستوى پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. اخلاق پژوهش آهوى رفتار ارتباطى در فرایند تحقیق است که به رعایت حقوق افراد مبتنى است. اخلاق پژوهش دو روى آوردِ فردگرایانه و سازمان نگر دارد. در روى  آوردِ نخشست بر مسئولیت هاى پژوهشگر به عنوان شخصیت حقیقى تأکید مى  شود و در روى آوردِ دوم بر مسؤلیت هاى اخلاقى مؤسسه هاى پژوهشى تأکید مى گردد. مسائل اخلاقى در تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط بروز مى  کنند و خاستگاه آن عبارت است از: ماهیت مساله پژوهش، مکان، روش و شرکت کنندگان.

۱. طرح مسأله

اخلاق پژوهش شاخه اى از اخلاق حرفه  اى است که به بررسى مسائل اخلاقى در حرفه پژوهش مى پردازد. شناخت حدود و ثغور این شاخه از اخلاق حرفه اى که مسأله تحقیق حاضر است، در گرو تحلیل مفاهیم و مؤلفه هاى آن است. پاسخ به سؤالهاى زیر، ضمن روشن کردن مفاهیم بنیادى، مبانى و روى آورد نوین به اخلاقِ پژوهش را نیز نشان مى دهد: مراد از «اخلاق» و «پژوهش» در مفهومِ اخلاق پژوهش چیست؟ اخلاق و پژوهش چه تعاملى دارند؟ جهت گیریهاى عمده در اخلاق پژوهش، حدود و ثغور آن چیست؟ خاستگاه مسائل اخلاقى در فرایند پژوهش کدام است؟

۲. تحلیل مفهومى اخلاق پژوهش

اخلاق پژوهش از دو مفهوم اخلاق و پژوهش تشکیل شده است و شناخت چیستى آن در گرو تحلیل آن دو مفهوم و تعامل بین آنهاست.

۲ ـ ۱) اخلاق؛ امروزه تلقى نسبتا نوینى از اخلاق در میان است. قدما، علم اخلاق را آموزگار خویهاى نیکو دانسته اند.۱ اخلاق را جمع خُلق دانسته اند که عبارت از صورت باطنى است و در مفهوم سازى عالمان اخلاق به معناى هیأتِ راسخ در نفس است که افعال از آن به سهولت صادر شود.۲ اینکه خُلق صرفا انجام امرى نیست، چرا که آدم بخیل ممکن است در شرایطى بذل و بخشش کند، نکته مهمى در مفهوم سازى قدما از اخلاق است. امروزه از خُلق و خوى به الگوى رفتارى تعبیر مى کنیم. اما، تمایز فضیلت و رذیلت در خلق و خوى از مواضع اختلاف نگرش نوین است.۳ حصر مفهوم اخلاق به فضایل و رذایل صرفا شخصى و ملکات نفسانى تصویر تحویل نگر۴ و مبتنى بر اخذ وجهى از شى ء بجاى همه هویت آن است. امروزه، اخلاق را الگوى خاصى از رفتار ارتباطى درون شخصى و برون شخصى مى دانند. اخلاق، بر اساس این مفهوم سازى، مرهون ارتباط × با Y است. اگر × با Y، الگوى رفتارى Z را اخذ کند، × اخلاقى عمل کرده است. Y در این تعریف اعم از انسان و غیر انسان (مانند محیط زیست طبیعى و حیوانى) و نیز فراگیرِ خود شخص × و غیرِ اوست. مراد از Z ، الگوى مبتنى بر رعایت همه حقوق Y است. در این تعریف مفهوم حقوق Y کلیدى و چالش خیز است. به دلیل جهت گیرى مقاله (ترویجى) به این چالش نمى پردازیم. به هرروى، اخلاق مسؤولیت پذیرى فرد در رفتار ارتباطى است که به رعایت حقوق دیگران معطوف است.

۲ ـ ۲) اخلاق حرفه اى؛ مسؤولیت پذیرى در رفتار ارتباطى بر حسبِ مصداق ×، محیط آن و نیز مصداق Y تنوع مى یابد: مسؤولیت فرد در زندگى شخصى (اخلاق شخصى)،۵ مسؤولیت فرد در زندگى شغلى (اخلاق کار)،۶ مسؤولیت سازمان نسبت به محیط۷ و… . اخلاق پژوهش شامل دو قسم اخیر از مسؤولیت پذیرى است: مسؤولیت پژوهشگر در فعالیت حرفه اى خود و مسؤولیت سازمانها و مؤسسه هاى پژوهشى. وجوه تمایز این دو گونه مسؤولیت اخلاقى در فرایند پژوهش بیان خواهد شد.

۲ ـ ۳) پژوهش؛ واژه تحقیق کاربردهاى فراوان دارد. اگر پژوهش را متمایز از مطالعات پراکنده، به فرایند پردازش اطلاعات اطلاق کنیم که به گستره خاصى از علوم متعلق و داراى هویت جمعى است، مفهومِ فراگیر از آن را به دست مى آوریم، به گونه اى که شامل هر گونه مطالعه با جهت گیریهاى مختلف آموزشى، اطلاع رسانى، ترویجى و پژوهشى (به معناى خاص) مى گردد۸. بر اساس این مفهوم سازى، مطالعات معطوف به احیاء میراث مکتوب از مصادیق پژوهش نظام مند است.

۲ ـ ۴) تعامل اخلاق و پژوهش. اخلاق به منزله یک دانش، گستره اى از علوم انسانى است که در حوزه هاى مختلف بشرى با مسائل گوناگون روبرو مى شود و در حل آنها محتاج تحقیق مى گردد. به دلیل اینکه علم از مساله فربه شود، توسعه و رشد (و نیز کارایى و اثربخشى) علم اخلاق در گرو پژوهش نظام مند است.

از طرف دیگر، پژوهش نیز به عنوان فعالیت آگاهانه و مختارانه و مؤثر به سرنوشت بشر مى تواند جهت گیریهاى اخلاقى، غیر اخلاقى و ضد اخلاقى۹ داشته باشد. دغدغه مسؤولیت پذیرى در فرایند تحقیق، پژوهشگر را نیازمند علم اخلاق مى سازد۱۰.

۳.ضرورت جهت گیرى اخلاقى در فرایند پژوهش

پژوهش در گستره هاى مختلف به ویژه در حوزه علوم انسانى، بیرون از جامعه و بى ارتباط از سرنوشت بشر انجام نمى شود و این امر صرفا معطوف به نقش پژوهشگر نیست بلکه فرایند پژوهش به طور کلى و اعم از پژوهشگر، روشها، ابزار، شرکت کنندگان در پژوهش و … با محیط پیچیده اجتماعى تعامل مى یابد. تأثیر پژوهش در سرنوشت جامعه، ضرورت جهت گیرى اخلاقى به آن را از جهات مختلفى توجیه مى کند:

یک: فرایند پژوهش، در گام نخست گردآورى اطلاعات است و اطلاعات قدرت است. دستیابى به اطلاعات در واقع دستابى به قدرت است و برخوردارى از قدرت مسؤولیت آور است.

دو: مطالعات سوى گیرانه، نقش مخرّب در جامعه دارد و منشاء انحراف، اغفال و فریب در جامعه مى گردد.

سه: فرایند پژوهش در مواضع مختلفى با حقوق افراد تعارض مى یابد. یکى از مهمترین مصادیق این تعارض در مطالعات تجربى ـ انسانى رخ مى دهد که پژوهشگر سعى مى کند به اطلاعاتى از شرکت کنندگان در پژوهش دست یابد که حریم شخصى آنان است.

در فرایند پژوهش با مسائلى مواجه مى شویم که پاسخ به آنها را باید از علم اخلاق فرا گرفت: آیا به لحاظ اخلاقى مجاز به تحقیق در هر امرى هستیم؟ آیا هر گونه پژوهش مجاز است؟ آیا به هر روشى (به فرض اثر بخشى حرفه اى) مى توان فرایند تحقیق را هدایت کرد؟ آیا آزمایش را در خصوص هر فردى مى توان انجام داد؟ آیا توافق آگاهانه شرکت کنندگان در پژوهش لازم است.

بنابراین، پرستوى پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. همانگونه که روشمندى و انتظام، الزام حرفه اى است، مسؤولیت پذیرى در قبال حقوق افراد الزام اخلاقى است.

۴. روى آوردهاى عمده در اخلاق پژوهش

اخلاق پژوهش، به عنوان شاخه اى از اخلاق حرفه اى با دو گونه رهیافت قابل بحث است: روى آورد فردگرایانه و رهیافت سازمانى نگر. بر حسب این دو روى آورد، دو تلقى از اخلاق پژوهش به میان مى آید:

۴ ـ ۱) اخلاق پژوهشگر. نخستین روى آورد در اخلاق پژوهش، مسؤولیت پذیرى اخلاقى را در عرصه تحقیق به شخص یا اشخاص پژوهشگر معطوف مى کند. مواجهه با برخى از تحقیقات در دهه هفتاد، به ویژه مطالعاتى مانند آنچه استینلى میلگرام (۱۹۷۵ م.) مورد تحقیق قرار داد، بحث از حقوق شرکت کنندگان در پژوهش و مسؤولیت پژوهشگر در قبال حقوق آنها را به میان آورد.۱۱ مطالعاتى چون بیوتکنولوژى، تحقیقات مربوط به انرژى اتمى، تعیین هوش، به ویژه هوش هیجانى (EQ) با حقوق شرکت کنندگان مانند حق حریم شخصى و بلکه با حقوق بشر تعارض یافت. دغدغه هاى اخلاقى سبب شد تا اصول اخلاقى خاصى تدوین و به عنوان الزامهاى اخلاقى محققان تلقى گردد.

۴ ـ ۲) اخلاق مؤسسه هاى پژوهشى. امروزه، مشاغل در سازمانها جاى یافته اند. سازمان به منزله شخصیت حقوقى تأثیر بسیار ژرف و پردامنه بر حیات بشرى دارد. مؤسسه هاى پژوهشى بسى بیش از اشخاص حقیقى (پژوهشگران) نقش و تأثیر اجتماعى دارند. به همین دلیل، سازمانهایى که به امر پژوهش مى پرداند، در قبال همه عناصر محیط درونى، بیرونى (مستقیم و غیر مستقیم) خود مسؤولیت دارند.

پاى بندى به تعهدات اخلاقى در مقیاس سازمان صرفا بر اساس ضوابط اخلاقى حاصل نمى آید، بلکه مؤسسه هاى پژوهشى باید با شناخت کامل از عناصر محیط، حقوق هر یک از آنها را استقصاء کند و پس از طبقه بندى آنها و با تعیین اولویّت به تدوین منشور چند وجهى اخلاق پژوهش دست یابند. آنچه در سازمانهاى دولتى در کشور ما به نام منشور اخلاقى رواج یافته است، صرفا کدها و اصول اخلاقى اند و منشور پنداشتن آنها خطاى بارز تحویلى نگرى است ـ مرامنامه اخلاقى بالاترین مرجع ممیزى و ارزیابى عملکرد سازمان در پژوهش است. به عنوان مثال، دانشگاههاى کشورهاى صنعتى بر اساس مرامنامه اخلاقى خود، طرحهاى تحقیقاتى پیشنهادى را به ممیزى اخلاقى نیز مى رسانند.

۵. خاستگاه مسائل اخلاقى در پژوهش

مسائل اخلاقى در پژوهش، به طور کلى از تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط با تحقیق برمى خیزد. شناخت مواضع عام (و نه صرفا موارد خاص) بروز مسائل اخلاقى، امکان تشخیص دقیق و حل اثربخش آنها را به دست مى دهد:

۵ ـ ۱) ماهیت مسأله تحقیق؛ گاهى مسأله پژوهش، صرف نظر از شرایط زمانى و مکانى، زمینه تعارض با حقوق انسانهاست. تحقیقات مربوط به بیوتکنولوژى و ژنتیک، به عنوان مثال، از این قبیل اند؛ به همین دلیل، اخلاقِ مهندسى ژنتیک از رشد و توسعه فراوان برخوردار است. همچنین است مطالعات روانشناختى که به سنجش ویژگیهاى شخصیتى از قبیل هوش هیجانى (EQ) مى پردازند و تحقیقات مربوط به محیط زیست در سه بُعد انسانى، حیوانى و انسانى.

۵ ـ ۲) مکان پژوهش؛ مطالعات اجتماعى و روان شناختى به دلیل ماهیت تجربىِ انسان، در مکانهاى خاص انجام مى شوند. هر مکانى مى تواند خاستگاه مسائل اخلاقى خاصى باشد. تحقیق در یک بنگاه اقتصادى مى تواند با پدیده غیر اخلاقى بنگاه خوارى (Insider)12 همراه گردد. مطالعه در بیمارستان، زندان، مدارس دولتى و امثال آن با مسائل خاص اخلاقى قرین است.

۶ ـ ۳) روش تحقیق؛ شیوه هاى گردآورى اطلاعات، روشها و ابزارهاى مورد نیاز در سنجش و آزمون مى تواند مسائل اخلاقى فراوانى را به میان آورد. در مواردى آگاهى شرکت کننده در پژوهش مى تواند به دقت و عینیت پژوهش صدمه بزند، در چنین مواردى از روشهاى جمع آورى اطلاعات استفاده مى شود و این با حقوق شرکت کنندگان در پژوهش منافات دارد. در شیوه هاى تصحیح راههاى سهل جمع آورى نسخ و انتخاب اصح آنها به دقت تحقیق لطمه مى زند. گاهى نسخه ها در مقام ارزیابى و سنجش قدمت و اصالت آسیب پذیرند. کتابخانه اى از در دسترس قرار دادن نسخه اى خوددارى مى کند، اما موافق است که آن را صرفا رؤیت و مطالعه کنید، ضبط پنهان نسخه (از طریق قرائت بر کاست) مسأله حق مالکیت را به میان مى آورد.

آیا على رغم رضایت باطنى فرد مى توان او را به نحوى به مصاحبه وادار کرد و اطلاعاتى را به دست آورد؟ در مواردى، گروه آزمایش را باید در شرایطى قرار داد که امکان صدمه جسمانى و روانى وجود دارد. آنچه روانشناسان نیروى سوم در خصوص انسان در شرایط فقدان تأثیرات محیط مورد آزمایش قراردادند (آزمایش تجربى انسان معلق ابن سینا)، نمونه بارزى از چنین آزمایشهاست.

۶ ـ ۴) شرکت کنندگان.۱۳ در تحقیقات علوم رفتارى، کسانى که در فرایند پژوهش به عنوان گروه آزمایش و یا به طور کلى شرکت کنندگان حضور دارند، خاستگاه بروز مسائل اخلاقى قرار مى گیرند. تحقیقات بر روى فقرا، بچه ها، سیاستمداران، مدیران، بنگاههاى اقتصادى، بیماران روانى، جنین، افراد مسن، مبتلایان به بیماریهاى خاص مانند ایدز همیشه مسائل اخلاقى را به میان آورده و باعث چالشهاى فراوان در اخلاق پژوهش شده اند.

۷. اصول اخلاقى در فرایند پژوهش

رعایت حقوق افراد و پاى بندى به مسؤولیت هاى اخلاقى در پژوهش محتاج اصولى است. راهبردى ترین اصول اخلاقى را مى توان در هشت مورد تلخیص کرد:

۷ ـ ۱) اصل حرفه اى بودن در پژوهش؛ بدون احراز شرایط لازم و کافى به پژوهش پرداختن، امرى غیر اخلاقى است. این اصل در همه حرفه ها صادق است. پژوهش غیر حرفه اى نه تنها به تولید علم و توسعه آن یارى نمى رساند بلکه سبب حیرت و سرگشتگى محقق مى گردد.

۷ ـ ۲) اصل امانت دارى؛ رعایت حق مالکیت فکرى در برخوردارى از اطلاعات به دست آمده، یکى از مصادیق امانت دارى است. حفظ منابع و ابزارهاى تحقیق نیز مصداق دیگر آن است که در تحقیقات معطوف به احیاء میراث مکتوب اهمیت فراوانى دارد. به تعبیر تمثیلى بیکن (۱۵۶۱ ـ ۱۶۲۶ م.) : محققان یا مورچگانند یا عنکبوتان و یا زنبوران عسل؛ البته باید به قسم چهارمى نیز اشاره کرد که ضمن سرقت از سفره تحقیقات دیگران، پژوهش را آلوده مى سازند.

چون مگس حاضر شود در هر طعام   با وقاحت بى صلا و بى سلام۱۴

به تعبیر زرین کوب، محقق را هیچ آفتى از این بدتر نیست که به سرقت و انتحال کار دیگران عادت کند.۱۵

۷ ـ ۳) اصل رازدارى؛ محقق به بسیارى از اطلاعات شخصى افراد دست مى یابد که اسرار افرادند و فاش کردن آنها تعدّى به حقوق دیگران است. این امر در مطالعات تجربى انسانى اهمیت بسزایى دارد. محققى براى یک بنگاه بزرگ اقتصادى در باب ارتقاى مدیران به پژوهش مشغول است و با فرضیه «همبستگى نارسیسم» با ارتقاء مدیران به جمع آورى اطلاعات در خصوص مدیران آن بنگاه اقدام مى کند. اطلاعاتى که وى درمى یابد اسرار غیر قابل فاش هستند.

۷ ـ ۴) قضاوت مستدل؛ محقق در مقام توصیف، تبیین و حتى ارزش داورى باید پایبند استدلال باشد و این سخن کلیفورد۱۶ (۱۸۴۵ ـ ۱۸۶۹ م.) را آویزه گوش قرار دهد: «باورى را نپذیریم مگر آنکه همه ادله اثبات حقانیت آن را داشته باشیم».۱۷ این توصیه اخلاقى هم شامل قبول یک باور و هم شامل رد یک عقیده است. مادامى که دلیلى وجود ندارد باید سکوت کرد. اخلاق باور۱۸ هر گونه حکم به نفى و اثبات را منوط به ادله کافى مى داند۱۹ (قضاوت اخلاقى)۲۰. البته معرفت شناسان در این مقام چالش فراوانى به میان آورده اند که در این مقطع به آن نمى پردازیم.

۷ ـ ۵) اصل رهیافت نقّادانه؛ اگر آزادى از دست رود، همه چیز از دست مى رود و شرط لازم دستیابى به آزادى کسب معرفت است، این هم مرهون رهیافت نقادانه به معرفت است نه متکى به سرسپردگى.۲۱

اصل نقد در تحقیقات معطوف به احیاء میراث مکتوب اهمیت بسیار دارد، زیرا نقد نسخ خطى، نقد منابع، نقد انتسابها و اعتبار سنجى نقش بنیادین در این مقام دارد. هر گونه سهل انگارى و جزم گرایى گمراه کننده است. اما نقد خود عملیات محتاج به ضوابط اخلاقى است. نقد سخنگو به جاى نقد سخن، تبکیت بیرونى،۲۲ نقد غیر مسبوق به فهم از مواضع نقد غیر اخلاقى است.

۷ ـ ۶) اصل نقد پذیرى؛ همان گونه که اخذ رهیافت نقادانه اخلاقى است، نقدپذیرى نیز اخلاقى است. عُجب، غرور به ویژه تکبر ناشى از پیش کسوتى عوامل نقد ناپذیرى محقق مى گردد. نقدى که بر تحقیقات ما نوشته مى شود، بهترین هدیه اى است که مى توان به دست آورد. نقدها را ارج نهیم و ناقدان را تکریم کنیم.

۷ ـ ۷) اصل کثرت گرایى روش شناختى؛۲۳ اخذ حصرگرایى روش شناختى۲۴ از مهمترین مواضع خطاپذیرى محقق است.۲۵ حصرگرایى نه تنها به لحاظ حرفه اى بر اثربخشى تحقیق صدمه وارد مى کند، بلکه به عنوان الگوى ارتباطى در پژوهش، غیر اخلاقى است.

۷ ـ ۸) اصل رعایت حریم شخصى افراد؛ ورود، بدون توافق آگاهانه، به حریم شخصى افراد، تعدى به مهم ترین حق آنان است. این اصل در تحقیقات تجربى انسانى اهمیت فراوان دارد.

نتیجه

پژوهش، فرایند مؤثر بر سرنوشت بشر است و به همین دلیل پژوهشگران و مؤسسه هاى پژوهشى فارغ از دغدغه هاى اخلاقى نیستند. فرایند پژوهش از حیث ماهیت مسأله تحقیق، مکان پژوهش، روشها و ابزارها و شرکت کنندگان در آن خاستگاه مسائل فراوان اخلاقى قرار مى گیرد. پاى بندى به مسؤولیت هاى اخلاقى در سطح پژوهشگران محتاج اصول اخلاقى پژوهش است، اما در سطح مؤسسه هاى پژوهش فراتر از اصول اخلاقى باید به مرامنامه چند وجهى و کامل اخلاقِ سازمانى دست یافت.

پى نوشت:

1. یحیى بن عدى. تهذیب الاخلاق، مقدمه و تصحیح دکتر محمود دامادى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۶۵، ص ۵ و نیز: زنجانى میرزا ابوطالب، کیمیاى سعادت، ترجمه طهاره الاعراق ابوعلى مسکویه رازى، مقدمه و تصحیح دکتر ابوالقاسم امامى، (تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۵)، ص ۶۳ .
2. شبّر، عبداللّه. الاخلاق، دققه جواد شبر، (بیروت، مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۲ ق)، ص ۲۵.
3. تفصیل سخن در این مقام ر.ک: پینکافس، از مسأله محورى تا فضیلت گرایى، مقدمه، ترجمه سیدحمیدرضا حسنى، مهدى على پور، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۲.
4. Reductionism.
5. personal ethic
6. از جمله ر.ک:

Pfeiffer Raymond S. & Forsberg Ralph p., Ethics on the job, Wadsworth publishing Company, Canada, 2000.

7. فرامرز قراملکى، احد، اخلاق حرفه اى، (تهران، نشر مجنون، ۱۳۸۳)، ص ۹۳ ـ ۱۰۳.
8. فرامرز قراملکى، احد، روش شناسى مطالعات دینى، (مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، ۱۳۸۰)، ص۲۲ ـ ۴۵.
9. سه ارزشى دانستن رفتار آدمى از حیث ارزش اخلاقى مبتنى بر آن است که رفتارها را به سه قسم صرفا معطوف به منافع فرد (رفتار خنثى یا غیر اخلاقى)، معطوف بر ترجیح منافع دیگران و فداکارى (رفتار اخلاقى) و معطوف به تعدى بر حقوق و منافع دیگر (رفتار ضد اخلاقى) تقسیم کنیم.
10. از جمله ر.ک:

Sieber, Joan E. (ed.), The Ethics of social Research, New york: springer, verlag, 1992.

11. از جمله ر.ک:

Diana Baumrind, “some Thoughts on Ethics of Research: After Reading Milgram’s Behavioral of obedience”, American psychologyist, 19 (1964), 421 – 423.

12. مراداز insider tading کسى است که با دسترسى به اطلاعات خاصى در یک بنگاه اقدام به خرید آن از طریق معاملات بورس مى کند. از جمله مراجعه کنید به:

Boatright John R. , Ethics in Finance, Blackwell publishers Inc. Massachnest. 1999, p. 135 – 137.

13. فرانکفورد، چاوا، نچمپاس دیوید، روشهاى پژوهش در علوم اجتماعى، ترجمه فاضل لاریجانى و رضا فاضلى، (تهران، سروش، ۱۳۸۱)، ص ۱۱۵.
14. مولوى، مثنوى، تصحیح نیکلسون، دفتر دوم، بیت ۶۱۹ .
15. زرین کوب، عبدالحسین، یادداشت ها و اندیشه ها، (تهران، اساطیر، ۱۳۷۱)، ص ۱۲.
16. Clifford, w.k.
17. Clifford, Lectures & Essays (ed. F. pollock) 2 vols, 1879.
18. ethics of belief.
19. ر.ک: کرمى، خدابخش، اخلاق در پژوهش و نگارش، ویراستارى نصراللّه امامى، (تهران، انتشارات رشد، ۱۳۸۰)، فصل پنجم.
20. ethical justi fication.
21. پوپر، کاول ریموند، اسطوره چارچوب، دفاع از علم و عقلانیت، ترجمه على پایا، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹.
22. در خصوص تبکیت بیرونى به خصوص مطالعه مورد پژوهانه ر.ک: فرامرز قراملکى احد، «تبکیت بیرونى مانع گفتگوى اثر بخش»، (مقالات و بررسى ها شماره ۶۸ ، ۱۳۷۹ ش)، ص ۳۲۳ ـ ۳۲۷.
23. methodological pluralism.
24. methodological exclusivism.
25. ر.ک: فرامرز قراملکى احد. اصول و فنون پژوهى در گستره دین پژوهى، (قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳)، ص ۲۴۱ ـ ۲۵۵.

منابع

1. ابن عدى یحیى، تهذیب الاخلاق، مقدمه و تصحیح دکتر محمود میردامادى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۶۵.
2. زنجانى، میرزا ابوطالب، کیمیاى سعادت، ترجمه طهاره الاعراق ابوعلى مسکویه رازى، مقدمه و تصحیح ابوالقاسم امامى، تهران، نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۵.
3. شبّر عبداللّه، الاخلاق، دققّه جواد شبّر، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۲ ق.
4. پینکافس، از مساله محورى تا فضیلت گرایى، مقدمه، ترجمه سیدحمیدرضا حسنى و مهدى على پور، قم، دفترنشر معارف، ۱۳۸۲.
5. فرامرز قراملکى، احد. اخلاق حرفه اى، تهران، مجنون، ۱۳۸۳.
6. فرامرز قراملکى، احد. روش شناسى مطالعات دینى، مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، ۱۳۸۰.
7. فرامرز قراملکى، احد. «تبکیت بیرونى، آفت گفتگوى اثربخش»، مقالات و بررسیها، شماره ۶۸ ، ۱۳۷۹.
8. فرامرز قراملکى، احد. اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهى، قم، مرکز مدیریت حوزه، علمیه.
9. فرانکفورد، چاوا، نچمپاس دیوید، روشهاى پژوهش در علوم اجتماعى، ترجمه فاضل لاریجانى و رضا فاضلى، تهران، سروش، ۱۳۸۱.
10. مولوى، جلال الدین محمد، مثنوى معنوى، تصحیح نیکلسون، تهران.
11. زرین کوب، عبدالحسین، یادداشتها و اندیشه ها، تهران، اساطیر، ۱۳۷۱.
12. کرمى، خدابخش، اخلاق در پژوهش و نگارش، ویراستارى نصراللّه امامى، تهران، رشد، ۱۳۸۰.
13. پوپر، کارل ریموند، اسطوره چارچوب، دفاع از علم و عقلانیت، ترجمه على پایا، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹.
14. Pfeiffer Raymond s.& Forsberg Ralph p., Ethics on the job, wadswaorth pub. com. canada, 2000.
15. Sieber Joan E. (ed.) The Ethics of social Research, New york: springer, Verlag 1992.
16. Diana Baumrind, “Some Thoughts on Ethics of Research: After Reading Milgram’s Behavioral of obedience”, American Psychologist, 19, 1964.
17. Boatright Joan R., Ethics in Finance, Blackwell pub. Inc. Massachuest, 1999.
18. Clifford, W.k. , Lectures & Essays (ed. F.p.ollock), 2 vols, 1879.
19. دانشیار دانشگاه تهران.

منبع :آیینه میراث،شماره ۲۷، دکتر احد فرامرز قراملکى(۱)