کودک و مأنوس کردن او با نماز

اشاره:

والدین حتما باید به این نکته توجه داشته باشند که گروه سنی خردسال، ظرفیت های خاص خود را دارد و بیش از ظرفیت خود پذیرای محتوای اضافی نمی باشد.
امام سجاد (علیه السلام) می فرماید: «وظیفه پدر و مادر این است که فرزندان را دلالت به خدا کنند (توجه به خدا) که اعم از نماز خواندن است. اینکه از همان سه سالگی امر به سجده کردن فرزند نماید و سپس کلمه “لاالله الاالله” را به او بیاموزد و با ملایمت و آرامی او را در سن هفت سالگی آموزش نماز دهند تا او در ۹ سالگی بتواند با وضو نماز بخواند.

قل لعبادی الذین آمنوا یقیمواالصّلاه (سوره ابراهیم /۳۱)نماز مظهری است برای هرگونه رابطه با خدا،چراکه این رابطه در نماز از هر عمل دیگری بهترمشخص می شود.در آیه شریفه به پیامبر دستور داده شده که:به بندگان خاص من که افراد مومن هستندبگو(برای هر چه نزدیک تر شدن به خداوندنماز را به پا دارند)این توصیه در تمامی ادیان الهی وجود داردوخواسته بزرگ حضرت ابراهیم است که برای خودوفرزندانش چنین دعا می کند :ربّ اجعلنی مقیم الصّلاه ومن ذرّیتی(سوره ابراهیم/۴۰)ویا عیسی علیه السلام آن را سفارش خداوندبرای تمام مدت حیات وزندگی اش  می داند:واوصانی بالصّلاه والزکاه ما دمت حیّا(سوره مریم/۳۱)

این توصیه گویای اهمّیّت ونقش مهمّ آن در نیل به کمال است،چنان که امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال معاویه بن وهب در باره اینکه:برترین ومحبوب ترین کاری که بندگان رابه خداوند نزدیک می کند چیست؟ فرمودند:بعد از معرفت وشناخت خداوند کاری برتر از نماز نیست ؛چه اینکه قرآن از عیسی بن مریم نقل می کند که: اوصانی بالصّلاه والزکاه ما دمت حیّاپس ازروشن شدن اهمّیِّت نماز این سؤال پیش می آید که مسئول برپایی نماز وآشنا کردن کودکان ونوجوانان چه کسانی هستند؟

با مروری اجمالی به آیات وروایات،می توان در یافت که این وظیفه در جامعه اسلامی بر عهده حکومت ورهبران ومبلغین می باشد ودر خانواده مسئولیت بر عهده پدر ومادر می باشد که در این مقاله در دو بخش به آن پرداخته می شود :

الف- نقش حکومت ووظایف سازمان ها :

الذین ان مکّنّاهم فی الارض اقاموا الصّلاه … (سوره حج/۴۱ )همان کسانی که هرگاه در زمین به آن ها قدرت بخشیدیم، نمازرا به پامی دارند …نماز از ارزش های محوری در جامعه اسلامی است که هر گاه چنین حکومتی برپا شود،از اقدامات اولیه آن،برپایی نماز درجامعه است. سرلوحه دعوت همه اولیاء پس از توحید ،امر به برپایی نماز می باشد.حضرت ابراهیم علیه السلام به همراه فرزندش در سرزمین بی آب وعلف مکه خانه کعبه را بنا نهاد تا توحیدیان به آن سوی روی کنند نماز بگذارند.در زمان بنی اسرائیل به حضرت موسی وهارون امرشد که : برای قوم خود خانه هایی در سرزمین مصر انتخاب کنید وخانه هایتان را مقابل یکدیگر (ومتمرکز) قرار دهید ، ونمازرا برپا دارید، وبه مؤمنان بشارت ده که (سرانجام پیروز می شوند ) (سوره یونس/۸۷)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نیز به هنگام ورودش به مدینه در روستای قباء ، اولین مسجد را بنا کرد وسپس در شهر یثرب در کنار منزلش ، برای مسلمانان مدینه ، مسجد را ساخت.این روش پیامبران ، الگویی است برای ما که برای برپایی نماز در جامعه ، مکان های مناسبی را آماده سازیم ، اما متاسفانه دیده می شود که در مدارس ، نماز خانه را در قسمتی از ساختمان ایجاد می کنند که رغبت چندانی برای اقامه نماز درآن دیده نمی شود ، درحالی که فضای برگزاری نماز باید از چنان جذابیتی برخوردار باشد که کودکان ونوجوانان بهترین لحظات شیرین خود را درآن سپری کنند .لذا این فضا از لحاظ نور ، تهویه هوا ، تزئین وصدا باید از بهترین کیفیت ها برخوردار باشد تادر کنار برنامه های مناسب سنین آن ها، میل به نماز در کنار همدیگر را در وجود آن ها شعله ورتر کند.رسانه های گوناگون مثل تلویزیون ،کتاب ،نشریه ونرم افزار و…. در امر تربیت دینی به ویژه نماز نقش مهمی را در این میان می توانند ایفا کنند.

روحانیون وائمه جماعات به عنوان مبلغ دین وسرمشق برای همگان ،بارعایت این اصل مهم در امر تبلیغ دین که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: انّا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم.هنگام برخورد باکودکان ونوجوانان ، بابهره گیری از روش وفنون ومهارت های خاص بر خورد باکودک ونوجوان ،آن هارا با امر نماز آشنا کرده وپاسخ گوی خوبی به سؤال های  آنان در این باره باشند

ب- خانواده وأمر أهلک بالصّلاه…..(سوره طه /۱۳۲)اهل یعنی افراد خانواده ،که پدر مسؤل بر طرف کردن نیاز های آنان می باشد .امّا این مسؤولیّت منحصر در پوشاک ،تغذیه ،اسکان و….نیست ؛ بلکه  تربیت فرزندان نیز جزو وظایف می باشد .در انجام این وظیفه ،پیامبران الگوی مناسبی برای همه پدر ومادرها می با شند .درآیه شریفه سوره طه ،این دستور به پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم  داده شده که اسوه حسنه برای همه انسان ها می باشند .

در سوره مریم ،در سیره زندگی خانوادگی حضرت اسماعیل می خوانیم که :وکان یأمر اهله بالصّلاه (سوره مریم /۵۵)ازتعبیر «کان یأمر » این نکته به دست می آید که سفارش به نماز کار همیشگی ومستمر او بوده واصلاح خانواده از امور مورد اهتمامش بوده است ویا در سفارش لقمان به فرزندش می خوانیم که: یا بنیّ أقم الصلاه…. (سوره لقمان /۱۷)چه زیبا این  مرد الهی با فرزندش ارتباط برقرار می کند ” یا بنیّ” ،فرزندم .مصغّر آوردن «بنیّ » برای مهر ورزی وشفقّت است ،لقمان با این تعبیر ،احساسات فرزندش را تحریک می کند واحساس نزدیکی وعطوفت بیشتری به فرزند القاء می کند .

زمان مناسب برای تربیت دینی:آیا زمان بلوغ وبه تکلیف رسیدن فرزندان ، آن ها را با نماز آشنا کنیم ویا از زمان دیگری باید به این فکر بود ؟عدّه ای از پدر ومادرها ، اهتمامشان برطرف کردن نیاز های اولیه فرزندانشان می باشد وتربیت را به عهده مدرسه می گذارند.درحالی که این غفلت بسیار بزرگی است ودر واقع از دست دادن فرصت ها وبه هدر دادن عمروضایع کردن آن می باشد .در مکتب اسلام ، برای تربیت فرزندان صالح ومقیّد به نماز ، سفارش هایی شده که بر طبق آن باید قدم های زیادی برداشت تا در سنّ تکلیف،فرزند خودش ،بااختیاروبا میل ورغبت به نمازبایستد.

گام اول:

انتخاب همسر شایسته ، اولین گام در امر تربیت می باشد .امام صادق علیه السلام :اگر شخصی برای زیبایی وثروت زنی با اوازدواج کند ، خداوند امرش را به خودش می سپارد واگر به خاطر دینش با او ازدواج کند خداوند زیبایی وثروت را هم به اوارزانی خواهد کرد.پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:هنگامی که خواستگاری به نزد شما آمد اگر از رفتار او رضایت داری ، دختر خود را به ازدواج او در آورید.

گام دوّم:

هنگامی که زوجین خواهان فرزند می شوند بارعات آداب مختلفی همچون وضو ، دعا ، نماز زمینه را برای آمدن او فراهم می کنند .در کتاب مفاتیح الجنان آمده : از حضرت امام محمد باقرعلیه السلام  منقول است که چون عروس را به نزد توبیاورند بگو که پیش از آن وضو بسازد و تو وضو بساز ودو رکعت نماز بکن وبگو که اورانیز امر کنند که دورکعت نماز بگزارد پس حمد الهی کن وصلوات بر محمد وال محمد بفرست پس دعا کن وامر کن آن زنان که بااو آمده اند آمین گویند واین دعا را بخوان :اللهم ارزقنی الفها وودّها ورضاها ،وارضنی بها واجمع بیننا بأحسن اجتماع ،وانس ایتلاف ،فانّک تحبّ الحلال وتکره الحرام . ترجمه:خدایا روزیم کن الفت او ودوستی ورضای اورا ،وخشنوددار مرا بدان وجمع کن میان ما به اجتماعی خوش ،وانسی باکمال الفت .زیرا تو دوست داری حلال را وبد داری حرام را .

از حضرت صادق علیه السلام منقول است که چون در شب زفاف به نزد عروس بروی موی پیشانیش را بگیر روبه قبله آور وبگو: اللهم بأمانتک اخذتها وبکلماتک استحللتها،فأن قضیت لی منها ولدا ،فاجعله مبارکا تقیا من شیعته آل محمد ،ولا تجعل للشیطان فیه شرکا ولا نصیبا .ترجمه:خدایا به امانت از طرف تو اورا گرفتم وبه سخنان تو حلالش کردم برخود، اگر مقدّر کردی برایم ازاو فرزندی ،اورا مقرر کن بابرکت وباتقوا از شیعیان آل محمد علیهم السلام ،ومگردان برای شیطان در او شرکتی ونه بهره ای.بهترین ارث ویادگاری که ازاین ازدواج باقی می ماند ، همانا فرزند صالحی است که پدر ومادرش با مراقبت های ویژه اقدام به این امر کرده اند .

در حکایتی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم از زمان حضرت عیسی علیه السلام نقل می کند روزی عیسی علیه السلام از کنار قبری عبور می کرد .صاحب آن قبر را مشاهده کرد که دچار عذاب می باشد ولی پس از مدتی که از همان جا عبور کرد ، از عذاب او دیگر خبری نبود . از خداوند علت را جویا شد ، حق تعالی فرمود : اودارای فرزند صالحی است که به خاطر کار های نیکش پدرش را آمورزیدم .در ادامه پیامبر فرمود : میراث خداوند برای هر انسانی ، فرزند شایسته ای است که پس از او خداوند را عبادت می کند پس این آیه شریفه را تلاوت کرد : ربّ هب لی من لدنک ولیّا یرثنی ویرث من آل یعقوب واجعله ربّ رضیاً(سوره آل عمران/۳۸)

گام سوم:

هنگام تولد نوزاد ،مستحب است درگوش راست او اذان ودر گوش چپ اقامه گفته شود تاباپانهادن او برزمین وبه دنیا آمدنش ،اولین کلامی که می شنود ندای توحید باشد وآمادگی برای اقامه نماز .

گام چهارم:

پس از آن که کودک ،مراحل رشد را به خوبی طی کرد وباتغذیه مناسب توانست راه رفتن رابه خوبی یاد بگیرد وقدرت تکلم او به حدّی رسید که توانست جمله های کامل رابیان کند ؛یعنی حدود سه سالگی ،دراسلام سفارش به کارهایی شده جهت آشنایی هر چه بیشتر او باتوحید وانجام فریضه نماز . به این حدیث توجه کنید : هنگامی که کودک به سه سالگی رسید،هفت بار به او گفته شود که “لا اله الّا الله ” بگوید  وهنگامی که سه سال وهفت ماه وبیست روزه شد هفت بار به او گفته شود که” محمد رسول الله” بگوید .هنگامی که چهار ساله شد ،هفت بار به او گفته شود که “صلی الله علی محمد وآل محمد ” بگوید . هنگامی که پنج ساله شد اورا بامفهوم جهت چپ وراست آشنا کرده سپس صورت اورا به سمت قبله کرده واز او خواسته شود که سجده کند.هنگامی که هفت ساله شد ،رکوع وسجده به او آموزش داده شود .

در پایان هفت سالگی به او گفته شود که :صورت ودست هایت را بشوی .سپس به او گفته شود که نماز بگذار هنگامی که نه ساله شد :وضو ونماز به صورت کامل به او آموزش داده شود  تااقدام به انجام نماز نماید واگر نخواند باز خواست شود.اگر وضو ونماز راکامل یادگرفت وانجام داد ،خداوند پدر ومادر اورا بیامرزد .آن چه از این حدیث می توان دریافت این است که در امر آموزش کودک ،نباید عجله کرد وبازور وفشار اورا بامفهوم نماز آشنا کرد .بلکه  باید با  اصل تمرین وتکرار وتدریج  به این مهم پرداخت تا کودک در ضمن تکرار با این جمله ها ورفتار ها  آشنایی پیدا کند .

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که دنیای کودک تا هفت سالگی بازی است (الولد یلعب سبع سنین ) لذا این مفاهیم باید در قالب بازی  ویا قصه گویی وشعر وسرود خوانی انجام گیرد .مراقبت های همیشگی وبهره گیری از تشویق های کلامی ومادّی می تواند کودک را در این امر به خوبی کمک کند ، تابا مشوّق های بیرونی ،کم کم او به سمت  انگیزه های درونی پیش برود  که در سنّ تکلیف با آگاهی واطلاع مناسب نماز را به جا آورد.