کلیاتی دربارۀ فضایل امام علی علیه السلام

اشاره

در میان صحابه رسول گرامی اسلام- صلی الله علیه و اله و سلم- فضایلی که برای امام علی – علیه السلام ثابت است بی نظیر می باشند. فضایل آن حضرت به صورت گسترده در کتابهای مختلف تاریخی و حدیثی نقل شده است که از سوی هیچ کسی قابل انکار نیست.]

مسئله فضیلت اصحاب پیامبر اسلام_ صلی الله علیه و آله و سلم- در اندیشۀ اسلامی یکی از مسائل مهم است. علت اینکه احترام اصحاب رسول گرامی اسلام_ صلی الله علیه و آله و سلم- بر همگان واجب است، فضایلی است که در آنان وجود داشته است. مهمترین و شامل ترین فضیلت اصحاب باوفای آن حضرت صحابی بودن آنان است. یعنی آنان این فضیلت را با درک پیامبر اسلام- صلی الله علیه و آله و سلم- و شنیدن سخنان آن حضرت و عمل به دستورات و جنگیدن در رکاب او، کسب کرده و برای آن مشقات و سختی‌ها را تا پای جان تحمل کرده اند. در این میان فضایل امام علی – علیه السلام- در میان صحابه گرامی رسول خدا- صلی الله علیه و آاله و سلم-  در ابعاد مختلف جلوه های فوق العاده دارد که   فروغ آن چشمها را خیره کرده و افکار را به سوی خود جلب نموده و در حوزه رسیدن به کمالات انسانی سرلوحۀ کمال دوستان می باشد. افزون بر آن برخی از فضایل تشریعی آن حضرت بار اعتقادی داشته و محک برای ایمانداری قرار داده شده است.  از این‌رو مسلمانان صدر اسلام و به ویژه نویسندگان کتابهای تاریخ و متون حدیثی نسبت به این موضوع بی تفاوت نبوده و تا حد امکان فضایلی را که از سوی پیامبر اسلام- صلی الله علیه و آله و سلم-  به آن حضرت نسبت داده شده منعکس کرده‌اند.

ابن ابی الحدید یکی از علمای معروف اهل‌سنت می‌گوید: فضائل امام علی- علیه اسلام- در حدّی از عظمت و جلالت و نیز انتشار و اشتهار رسیده که نیازی به بیان ندارد. فضایل او مانند روشنی روز است که از هیچ بیننده‌ای پنهان نیست؛ حتی دشمنانش به فضل او اقرار دارند و انکار مناقب او برای آنان امکان‌پذیر نیست. بنی‌امیه که بر شرق و غرب عالم حکومت داشت و با هر حیله‌ای در خاموش کردن نور او تلاش کردند و مردم را بر جعل معایب و مثالب برای او تشویق می‌کردند و او را در منابر مورد لعن قرار داده و مدح کنندگان او را در معرض تهدید، حبس و کشتن قرار می‌دادند و آنان را از نقل احادیثی که متضمن فضیلت او بود منع می‌کردند و حتی مردم را از بردن نام او بر زبان می‌ترساندند؛ ولی این کارهای آنان هیچ اثری نداشت جز اینکه اسم او بالاتر می‌رفت و مانند مُشکی بود که هر چه پوشانده شود عطر خوش آن منتشر می‌گردد. فضائل او مانند خورشید است که قابل استتار نیست… پس او رئیس و چشمۀ فضائل است».[۱] از امام شافعى نیز نقل شده است که مىگوید: «در شگفتم از مردى که دشمنانش فضایل او را از روى حسد کتمان کردند و دوستانش از ترس، ولى با این حال شرق و غرب جهان را پر کرده است».[۲]

فضایل امام علی- علیه السلام- چیزی نبوده که دیگران برای او ساخته و بافته باشد؛ بلکه سخنان دیگران گنجایش بیان فضایل او را ندارد. فضایل او در زمان زندگی و تعامل او با مردم به گونه‌ای خود را نشان می‌داده که زبانها از وصف آنها ناتوان بوده‌اند. امیرالمؤمنین علی- علیه السلام-  آنگونه که در متون تاریخی و حدیثی و حتی از سینه‌ها به سینه‌ها نقل شده مستجمع فضایلی است که در ابعاد علم، عبادت، شجاعت، عدالت، بلاغت و جنگهای آن حضرت تبلور پیدا کرده که هیچ یکی از صحابه از این فضایل برخوردار نبوده‌است. به همین علت دانشمندان شیعه و سنی در فضایل امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- کتابهایی نوشته‌اند. گذشته از صدها عنوان کتاب دربارۀ فضایل امام علی- علیه السلام- که از طرف نویسندگان شیعه نوشته شده، کتابهای خصایص نسائی، تألیف احمد بن شعیب نسائی(نویسنده یکی از صحاح سته اهل‌سنت)؛ مناقب خوارزمی، تألیف ابوالموید محمد بکری حنفی؛ مناقب ابن مغازلی تألیف ابوالحسن علی بن محمد جُلابی؛ جواهر المطالب فی مناقب الامام علی تألیف محمد بن احمد دمشقی شافعی؛ مناقب امام علی- علیه السلام-، تألیف عبدالحق دهلوی؛ مناقب حضرت امام علی- علیه السلام- در شبه قاره هند، تألیف شاهد چوهدری به وسیله عالمان اهل‌سنت نگاشته شده و در جهان اسلام برای خود جایگاهی خاصی دارند.

فضایل علی- علیه السلام- چیزی نیست که به این سادگی مورد انکار قرار گیرد یا کسی بتواند ثابت کند که دیگران از فضایل بیشتری نسبت به آن حضرت برخوردار هستند. ابن حجر هیثمی درکتاب «الصواعق المحرقه» که بر علیه شیعه امامیه نوشته به صراحت می‌گوید فضایل علی بسیار زیاد، بزرگ و مشهور است که حتی احمد بن حنبل  گفته است دربارۀ هیچ کسی به اندازۀ فضایل علی نیامده است. اسماعیل، نسائی و ابو علی نیشابوری گفته‌اند که با سندهای حسن در حق احدی از صحابه بیشتر از آنچه که دربارۀ علی امده، وارد نشده است. این در حالی است که طائفه‌ای از بنی امیه به تنقیص و سب علی در منابر مشغول بودند و خوارج نیز با آنان موافقت کرده بلکه او را تکفیر کردند اما اهل‌سنت در انتشار فضایل او همت گماشته تا نصیحتی برای امت و پیروزی برای حق باشد.[۳]

ابن حجر افزون بر آنچه که در کنار فضایل ابوبکر فضایل علی را ذکر کرده، به طور جداگانه به نقل چهل حدیثی که آنها را از غرر فضائل علی شمرده، اکتفاء کرده است. او از حدیثی منزلت شروع می‌کند وچهل حدیث را یکی یکی ذکر کرده و به حدیث دریافت کنیه ابوتراب از رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم- پایان می‌دهد.[۴]

از آنچه بیان گردید روشن می‌شود که از حیث کمیت فضایل هیچ یکی از صحابه با فضایل علی-علیه السلام- برابری نمی‌کند. اما از نظر کیفیت نیز احادیثی که در فضایل علی- السلام- نقل شده برترین فضایلی است که از طرف پیامبر اسلام- صلی الله علیه و آله و سلم- به علی اختصاص پیدا کرده‌اند. توضیح و اثبات این مطلب را به مقاله دیگری موکول می کنیم.

پی نوشت ها:

[۱] .عزالدین ابو حامد ابن ابى الحدید، شرحنهجالبلاغه(ابنابىالحدید)، ج۱، ص۱۶-۱۷، قم، کتابخانهعمومىآیهاللهمرعشىنجفى، چ۱، ۱۳۳۷. مصحح: محمدابوالفضلابراهیم.

[۲] . ناصر مکارم شیرازی، پیامامامشرحتازهوجامعىبرنهجالبلاغهج۱، ص۳۱۳، تهران، دارالکتبالاسلامیه، چ۱، ۱۳۷۵ش

[۳] . ابوالعباس احمد بن محمد ابن حجر هیثمی، الصواعق المحرقه على أهل الرفض والضلال والزندقه، ج۲، ص۳۵۳،  بیروت، مؤسسه الرساله، چ۱، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م، تحقیق: عبد الرحمن بن عبد الله الترکی – کامل محمد الخراط.

[۴] . رک: الصواعق المحرقه، ج۲، ص۳۵۳- ۳۶۷.

نویسنده: حمیدالله رفیعی