کلب علی خـان و تـثبیت مـذهب تـشـیع در آفـریـقا

در سفر تحقیقاتی و مطالعه میدانی به کشور تانزانیا و زنـگبار که به عنوان مرکز فرهنگ سواحیلی در میان کشورهای شرق آفریقا به شمار می آید؛ زمانی که در میان مسلمانان بومی و شیعیان مهاجر در خصوص نحوه ورود و گسترش تشیع به زنگبار سؤال می کردم، به فردی به نام کلب علی خان در میان مورخان و پیرمردان زنگباری برخوردم که در حافظه تاریخی مردم این کشور به نیکی و بزرگی از وی یاد می کنند. در ابتدا شنیدن نام »خان«، من را به یاد واژه »سپه سالار« در ادبیات نظامی گذشته کشورمان ایران انداخت و با تحقیقات تکمیلی معلوم شد که کلب علی خان از سرداران شجاع خطه ایران بوده است که با عناوینی همچون »حاج علی شاه دربار سالار« و »کلـب علـی سلـطان ایمانلوی« برای مقابله با هجوم دشمنان نظامی به کشورهای زیادی لشگرکشی کرده و مدتی حاکم گنجه بوده است و در حمایت از امام مسقط، با شجاعت مناطق عمان را از دست مهاجمان خارجی و داخلی در آورده است و شورشیان را در جنگ های دریایی و زمینی شکست داده و با خدماتی که به سلطان نشین عـمان در استقرار نظم داشته است، به همراه خلیفه مـسـقط زمانی که پایتخت خاندان بوسعیدی از شهر مسقط به کشور زنگبار در قاره آفریقا منتقل گردید؛ به عنوان فرمانده کل نظامیان عمان حکمرانی می کرده و با نـشر فرهنگ اسلام و تشیع، نقش مهمی در تثبیت مکتب تشیع در آفریقا و جزایر شرق اقیانوس هند داشته است.

این سردار جنگی ایرانی از آنجا که خود را از شیعیان مـخلـص اهـل بـیـت(ع) و پـیـروان علی(ع) قلمداد می کرده، به »کلب علی خان« مشهور شده و با توجه به نفوذ معنوی و اقتدار سیاسی که در حکومت زنگبار داشته است؛ برای اولین بار »ذکر اشهد ان علیاً ولی الله« را در اذان های یومیه در منابر مساجد شیعیان زنگبار الزامی کرده و شیعیان را از خفقان مذهبی که بر علیه پیروان اهل بیت(ع) تحمیل شده، رهایی بخشیده و مکتب حقه تشیع را در کشور زنج به رسمیت شناسانده است و این اقدام ماندگار وی امروزه نیز از منابر مساجد شیعیان زنگبار این ندای علوی به گوش مسلمانان می رسد.

در خـصـوص نـحـوه حضور کلب علی خان درکتب تاریخی آمـده اسـت: در سال ۱۷۴۲ میلادی ۱۱۵۲ ق. خلـیـفـه مـسـقـط در مـقـابلـه حـملـه اعراب به قلعه سلطنتی اش، از نادرشاه ایران تقاضای کمک نظامی مـی نـماید و پادشاه ایران، کلب علی خان را با ارتش کوچکی از بلوچستان راهی مسقط می نماید. درژوییه ۱۷۴۳ کلب علی خان، کشور عمان را فتح کرده و این کشورگشایی ایرانیان باعث واکنش امپراطوری عثمانی می شود که در منطقه ای به نام باسورا میان دو سپاه درگیری صورت می گیرد.

مورخ معاصر، دکتر عرب احمدی در کتاب خود در خصوص تانزانیا نوشته است: مسجدی قدیمی و متروکه در جوار قبرستان قدیمی زنگبار وجود دارد و نوشته روی لوح سنگی وضوخانه آن، سازنده مسجد را کلب علی خان دانسته است. همچنین او چاه آبی در روستای کواخانی در جزایر اونگوجا حفر کرده است که هنوز روستاییان از آن آب برمی دارند و بسیاری از کهن سالان از کلب علی خان به نیکی یاد می کنند.

این سردار جنگی ایرانی در در دوران قاجار و سلطنت ناصرالدین شاه از فرماندهان ارتش ایران بوده و پس از چندی به استخدام ماجد برغش، سلطان عمان در آمد و در سال ۱۸۷۰ میلادی به فرماندهی کل نیروهای نظامی عمان در جزیره زنگبار منصوب شد.

تبلیغ تشیع و گفتن »علی ولی الله« در اذان های یومیه منابر و مساجد و آباد کردن اراضی و حفر چاه، از مـهم تـریـن اقدامات کلب علی خان در دوره ده ساله حـکـومـت بـر زنگبار بوده است. وجود محله قدیمی مـوسـوم بـه »عـجمو« و حفر چندین چاه که نام وی به عنوان خان در آن حک گردیده است، از موارد بازمانده از وی در جزیره زنگبار می باشد.

در کوچه پس کوچه های شهر تاریخی زنگبار مکانی تحت عنوان محفل حضرت ابالفضل العباس(ع) نیز وجـود دارد کـه مـنتهی به محلی به نام »تعزیه خانه حسینی« می شود که به نظر می رسد اولین مکان است که برای زنده نگه داشتن ایام سوگواری حسینی تأسیس شده است و در گوشه ای دیگر از این مکان تابلویی با خط ساده فارسی خودنمایی می کند که بر روی آن نوشته شده: »فدای آن لب تشنه ات«.

همچنین در دورانی که کلبعلی خان در زنگبار حضور داشـتـه اسـت، بـخشی از کاخ سلطنتی زنگبار که به بیت العجایب موسوم است، در ایام عاشورا و اربعین به محل برگزاری عزاداری و تعزیه خوانی شیعیان تبدیل می شده است که مقامات سیاسی و مذهبی زنگبار به همراه نمایندگان سیاسی کشورهایی که دارای کنسول سیاسی بوده اند، با شرکت در این مراسم ضمن ابراز همدردی با جمعیت شیعیان، به آنها احترام می نمودند که ایـن نـشـان از نـفـوذ سیاسی و اجتماعی شیعیان در زنگباربوده است که با توجه به در اقلیت بودن، اما دارای جایگاه مذهبی برجسته بوده اند.

متأسفانه این محل در بمباران استعمار انگلیس به کاخ بیت العجایب تخریب شده است و منبرموجود در آن به مسجد مرکزی کنونی شیعیان در محله کیپوندا انتقال داده شده است.

حـضور کلب علی خان در این مناطق شرق آفریقا باعث شد تا با تثبیت تشیع، نسل جدیدی از علما و بازرگانان ایرانی به منطقه اسلامی زنگبار سفر نمایند و برخی از آنها با مهاجرت خانوادگی به این منطقه بیش از یک قرن به تبلیغ اسلام و تشیع بپردازند.

بـنـا بـر اسـنـاد تـاریـخـی در سـال ۱۷۴۵ ایرانیان شیرازی تبار که در کشور زنگبار اقامت داشتند، از بیم تهاجم و ظلم استعمارگران اروپایی از نادرشاه تقاضا مـی کنند که از حکومت محلی زنگبار حمایت نماید؛ چراکه غارتگران اروپایی و دریانوردان پرتغالی از ۱۷۶۰ مـیـلادی، در طـی یک قرن به غارت اراضی و منابع مختلف آفریقا روی آورده بودند و در جست وجوی بازار مصرف جدید، کشتی های خود را به اقیانوس هند اعزام کرده بودند.

در خصوص چگونگی حضور اعراب در جزایر شرق آفریقا نیز عنوان شده است که در سال ۱۶۹۸ میلادی پس از بازپس گیری جزیره مومباسا از مهاجمان پرتغالی که به کشتار مردم بومی و غارت ثروت منطقه مشغول بودند، اعراب عمانی تبار به کشور زنگبار مهاجرت کردند و درصدد پر کردن خلأ حکومتی شیرازی ها برآمدند که از قرن ها قبل در مناطق شرقی آفریقا امپراطوری زنج را تشکیل داده بودند. ایرانیان ازاولین گروه هایی بودند که با مهاجرت به این کشورها، ساختار سیاسی و حکومتی مقتدر را ایجاد کردند و با اعزام نمایندگان و نوادگان خود به شهرها و جزایز اقیانوس هند، از جمله مجمع الجزایر کومور و تانگانیگا در منطقه کیلوا در تانزانیای امروزی، دژ حـکومتی و قدرت اقتصادی ایجاد کردند و امروز نیزآثار برجای مانده از ایرانیان و نوادگان آنها در موزه دارالسلام نگهداری می شود و بقایای شهر باستانی کیلوا در معرض دید گردشگران قرار داده شده است.

در هر صورت بعد از حضور کلب علی خان در زنگبار در میان جامعه شیعیان این تحولات ایجاد شده است:

۱. رسمیت و قانونی شدن مذهب تشیع در کشور زنگبار که به عنوان مرکزیت اهل سنت در شرق آفریقا قرار داشته است؛

۲. حضور ایرانیان در مناصب حکومتی و اجرایی و اقامت شهرزاد بیگم نوه دختری فتحعلی شاه در زنگبار؛

۳. حضور سربازان ایرانی همچون سربازان نظامی بلوچ تبار که به این مناطق اعزام شده بودند؛

۴. اعزام آیت الله سیدعبدالحسین مرعشی، نماینده مرجع تقلید وقت آیت الله مازندرانی، به زنگبار در ۱۸۸۵ میلادی و منسجم کردن فعالیت های شیعیان؛

۵. مهاجرت مبلغان از کربلا و نجف، بحرین و ایران به زنگبار از جمله: سیدحسین شوشتری، ناشر الاسلام و آیت الله مبلغ؛

۶. تـرویج تشیع اثنا عشری و مقابله با فرقه های استعماری همچون: فرقه آقاخانی و انجمن زرتشتیان پارسی؛

۷. بـرپـایـی بـاشکوه مراسم عزاداری حسینی در ماه های محرم و صفرو برگزاری باشکوه اربعین حسینی در زنگبار؛

۸. تـأسـیس مساجد، حمام ها و اماکن با معماری ایرانی؛

۹. تأسیس محافل، حسینیه ها و امام باره های متعلق به شیعیان مهاجر هندی و راه اندازی مدارس تبلیغی همچون بلال مسلم میشن؛

۱۰. تربیت شاگردان آفریقایی و ظهور نسلی از شیعیان و علمای آفریقایی همچون: سیداختر رضوی و استاد خطیب؛

البته شایان ذکر است که در کتب تاریخی در خصوص نام کلب علی خان اسامی دیگری به کار رفته و چنین نوشته شـده اسـت: شـاه عـباس بزرگ پس از بیرون راندن عثمانی ها از خاک ایران درصدد برآمد طوایفی را برای مرزداری قدرتمند در بخش غربی کشور مستقر سـازد. شـاه عباس برای این منظور ایل افشار ابیورد خـراسـان و دیگر نقاط را در نظر گرفت. او کلب علی سلطان ایمانلوی افشار را احضار نموده، به لقب خانی و ریاست کل ایل افشار منصوب نمود. سپس دستور داد که ایل افشار که شمار زیـادی داشـتند و در ولایات عراق، فارس، کرمان و خراسان سکنی داشتند، با تمام امکانات خود حرکت کرده در جلگه ارومیه ساکن شوند.

هـمـچنین در سند دیگری آمده است: هم زمان با هجوم نادرشاه افشار به حوزه خلیج فارس به فرماندهی امیر الامراء شخصی به نام حاج علی شاه دربار سالار، فرماندهی ناوگان دریایی لشکر نادر را برعهده داشت. سپاه نادر پس از مطیع کردن جزایر و دیگر نقاط خلیج فارس وارد مسقط شد. پس از بازگشت سپاه، حاج علی شاه درآنجا سکونت اختیار کرد و طرف مشورت امام مسقط قرار گرفت تا اینکه حاج حسن شاه، مقام پدر را پس از مرگش تصاحب کرد. وی پس از چندی سیاست را به کنار گذاشته، به تجارت پرداخت.

منبع : یاسر کنعانی اخبار شیعیان – مهر ماه سال ۱۳۸۹ شماره ۵۹ –