کارکرد جامعه پذیری یکی از مهمترین کارکردهای نهاد خانواده

جامعه پذیری

جامعه پذیری فرایندى است که از طریق آن، افراد نگرش ها، ارزش ها، و کنش هاى مورد پذیرش جامعه خود را فرا مى گیرند. خانواده یکى از عوامل مهم جامعه پذیری افراد جامعه است. همه مکاتب و ادیان درباره جامعه پذیری، به خانواده ها توصیه هایى کرده اند.

در این میان، تأکید اسلام بر فرایند جامعه پذیری و نقش آن در شکل دهى به شخصیت انسان ها، برجستگى بیشترى دارد. اسلام با دقتى ویژه درباره مسائل جزئى جامعه پذیری و آموزش و پرورش، اظهارنظر کرده است.

آموزه هاى دینى توجه به نیازها و تمایلات اهل خانه را از مسئولیت هاى سرپرست خانواده دانسته۱ و علاوه بر تشویق به فرزندآورى،۲ پرورش صحیح جسمى و روحى آنان را نیز مورد توجه قرار مى دهد.

انتخاب اسامى نیکو،۳ آشنا کردن فرزندان با قرآن۴ و روایات اهل‌بیت (علیهم السلام):۵ و شناخت امور حلال و حرام الهى،۶ آزادسازى نسبى آنان تا هفت سالگى، تحت آموزش در آوردن آنان تا چهارده سالگى و همکار قرار دادن آنان در فعالیت ها و تصمیم ها تا بیست و یک سالگى۷ از جمله راهنمایى هایى است که اسلام براى جامعه پذیری به والدین ارائه داده است.

آشنا کردن کودکان با هنرهاى مفیدى همچون شنا و تیراندازى۸ و نیز آشناسازى زنان با قرآن و هنرهایى نظیر ریسندگى، وظیفه سرپرست خانواده شمرده شده است.۹

در مجموع، آنچه از آیات و روایات استفاده مى شود این است که اجتماعى کردن اعضا در محیط خانواده به لحاظ استعدادهاى طبیعى و روانى والدین و احساس تعهد آنان در قبال فرزندان و نیز به لحاظ دیگر کارکردهاى مثبت فردى و اجتماعى خانواده که مورد توجه اسلام هستند، بر شیوه هاى دیگر جامعه پذیری اولویت انکارناپذیرى دارند.

جامعه پذیری نقش هاى جنسیتى از دیدگاه اسلام

پیش از بیان دیدگاه اسلام در این خصوص، ذکر این نکته شایان توجه است که براى شناخت دیدگاه یک مکتب باید کوشید تا مسئله را در چارچوب نظام ارزشى آن جست و جو کرد. از این‌ رو، با توجه به دخالت عناصر ایدئولوژیک در مباحث نابرابرى به طور عام و نابرابرى جنسى به طور خاص، دیدگاه اسلام در موردجامعه پذیری نقش هاى جنسیتى را تنها در چارچوب نظام ارزشى عام اسلام مى توان فهمید.

بى شک، اسلام در نظام اجتماعى مطلوب خود، برخى از تمایزهاى جنسیتى و تفاوت هاى نقش هاى زنان و مردان را اغلب به عنوان اولویت و گاه به عنوان الزام پذیرفته است. اما این پذیرش بدون قاعده و قانون نیست، بلکه بر مبناى دو اصل زیربنایى «عدالت» و «مصلحت»، صورت گرفته است.

اصول کلى نظام اجتماعى اسلام و از جمله برابرى جنسى، از یک سو، بر مبادى وجودشناختى طبیعى و از سوى دیگر، در راستاى تحقق اهداف غایى به ویژه سعادت دنیوى و اخروى انسان ها بنا شده است.

از این رو، الگوى برابرى جنسى در اسلام ضمن آن که تحت تأثیر تفاوت هاى جنسى طبیعى قرار دارد، به وسیله اهداف غایى اسلام نیز جرح و تعدیل مى شود؛ یعنى آنجا که مساوات و تشابه کامل جنسى با مصالح عام مطلوب اسلام ناسازگار بوده، مورد تأیید اسلام قرار نگرفته است.

به همین دلیل است که ـ براى مثال ـ تشبّه زنان به مردان و مردان به زنان، در آموزه هاى دینى مورد نکوهش قرار گرفته است.۱۰ منشأ این امر مى تواند این مسئله باشد که این گونه مشابهت ها ضمن ناسازگارى با اقتضاى تفاوت جنسى طبیعى، به بالندگى دینى و حیات معنوى جامعه آسیب وارد مى سازد.

همچنین منع زنان از قضاوت یا مشارکت مستقیم در جنگ مى تواند به خاطر ویژگى هاى جسمى و روانى زنان باشد. در نتیجه، آن نوع جامعه پذیری نقش هاى جنسیتى که هماهنگ با تفاوت هاى جنسى طبیعى و در راستاى نیل به اهداف نظام اجتماعى اسلام باشد، از دیدگاه اسلام مورد ارزیابى مثبت قرار گرفته است.۱۱ به عبارت دیگر، در بینش اسلامى این اصرار وجود دارد که زن و مرد هر کدام براى انجام مأموریتى خاص آفریده شده اند.

زن باید زن باشد و مرد باید مرد و هر کدام باید با روش و برنامه اى خاص جامعه پذیر شوند تا نظام اجتماعى انسان ها بتواند به تعادل برسد. از این رو، خواست اسلام این است که دختران را براى پذیرش نقش مادر ـ همسر و پسران را براى پذیرش نقش پدر و نان آور آماده کند. از یک سو، آموختن هنرهاى خانگى همچون بافندگى را به زنان۱۲ و از سوى دیگر، آموزش هنرهاى رزمى را به پسران۱۳ توصیه کرده است.

جهاد زنان را خوب شوهردارى۱۴ و تلاش براى خانواده را جهاد مردان معرفى مى کند. مهمترین نقش هاى جنسیتى تصویر شده براى زنان، همسرى و مادرى است و هیچ یک از فعالیت هاى زنان اهمیتى همپاى این دو نقش نخواهد داشت. در تقسیم نقش ها گویا چنان مدنظر بوده است که خانه و خانواده وجهه اصلى همت زن باشد.

تقاضاى حضرت على (علیه السلام) و حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) براى تقسیم فعالیت ها و احاله کارهاى خانه به فاطمه (علیهاالسلام) و کارهاى بیرون از منزل به على۱۵، معادل دانستن همسردارى شایسته زنان و صبر بر مشکلات ناشى از آن با جهاد مردان،۱۶ بالاترین سعادت مرد مسلمان را برخوردارى از همسر شایسته دانستن،۱۷

بهشت را زیرقدم مادران توصیف نمودن۱۸ و بر باردارى، وضع حمل و شیردهى فرزندان ثواب هاى فراوان مقرر نمودن،۱۹ نشانگر جایگاه نقش هاى جنسیتى زنان است؛ همان گونه که خطاب هاى بسیارى در ترغیب مردان به ایفاى نقش هاى ویژه از جمله شرکت در جهاد رسیده است.

پی نوشت ها

۱ ـ محمّد بن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۵۰

۲ ـ همان، ج ۱۴، ص ۳۴

۳ ـ همان، ج ۱۵، ص ۱۲۲

۴ ـ همان، ص ۱۹۵

۵ ـ همان، ج ۱۲، ص ۲۴۷

۶ ـ همان.

۷ ـ همان، ج ۱۵، ص ۱۹۵

۸ ـ همان، ج ۲، ص ۲۴۷

۹ ـ همان، ج ۴، ص ۸۳۹

۱۰ ـ همان، ج ۱۲، ص ۲۱۱

۱۱ ـ حسین بستان، اسلام و جامعه شناسى خانوده، ص ۱۳۴

۱۲ ـ محمد بن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۸۳۹

۱۳ ـ همان، ج ۱۲، ص ۲۴۷

۱۴ ـ همان، ج ۱۱، ص ۱۵

۱۵ ـ همان، ج ۱۴، ص ۱۲۳

۱۶ ـ همان، ج ۱۱، ص ۱۵

۱۷ ـ همان، ج ۱۴، ص ۲۳

۱۸ ـ میرزا حسین نورى، مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۸۰

۱۹ ـ محمّد بن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۷۵

منبع: مجله معرفت؛ شماره ۱۳۹؛ شماره صفحه ۳۵؛ اسماعیل چراغى کوتیانى؛ دانش آموخته حوزه علمیه و کارشناس ارشد جامعه شناسى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره)